Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

171 KB

Ko'chirib olish

Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари Режа: 1. Ўзбекистон ҳудудида адолатли жамият тўғрисидаги илк қарашлар. 2. IX-XII асрларда Ўрта Осиё мутафаккирларининг қарашларида давлатни бошқариш ва адолатли жамият қуришга доир ғоялар. 3. Амир Темур ва темурийлар даври миллий давлатчилик тўғрисидаги қарашларда демократик тамойиллар. 4. XVI - XIX асрлар Ўрта Осиёнинг ижтимоий ҳаётидаги мураккаб жараёнлар ва миллий давлатчилик негизларидан маҳрум бўлиш сабаблари. 5. Жадидларнинг миллий давлатчилик ва адолатли жамият қурилишига доир маърифатпарварлик ғоялари. 6. Миллий мустақиллик ва демократик ўзгаришлар сари йўл тутилиши.

1. Ўзбекистон ҳудудида адолатли жамият тўғрисидаги илк қарашлар Мустақил Ўзбекистон янги жамият барпо этаётган бугунги кунда инсониятнинг адолатли жамият тўғрисидаги дастлабки қараш-лари ва бу қарашларни ўзида мужассам этган таълимотларга муро-жаат қилиш зарурий эҳтиёжга айланмоқда. Зеро, миллат қанчалик юксак тараққиётга кўтарилгани сари унинг ўз илдизларига талпининб яшаш руҳияти кучайиб боради. Чунки, ҳар қандай истиқбол ўтмиш тажрибаларига, ундан чиқарилган хулосаларга таянсагина пировард мақсад ва муддаога эриша олади. Ўтмиш мерос, айниқса авлод – аждодларимизнинг миллий давлатчилик, адолатли жамият тўғрисидаги фикрлари ва уларнинг қандай йўналишда ривожланганлигини билиш ҳозирги авлод учун ниҳоятда муҳимдир. Истиқлол туфайли халқимиз буюк аждодларнинг ибратли иш-ларидан сабоқ олишга интилмоқда. Чунки, мустақилликнинг дастлаб-ки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратилиб келинган ғоят улкан бебаҳо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ғоят муҳим вазифа бўлиб қолди. 1 Ўзлигини англашга бел боғлаган ҳар бир халқ, миллат, аввало, буюк аждодлари меросини ўрганади. Зеро, халқ чинор бўлса, унинг илдизи, таянчи, уни ушлаб турадиган ва вояга етказадиган қудратли манба унинг мероси ва тарихий хотираси ҳисобланади. “Бугун- деб таъкидлайди Президент Ислом Каримов, - бизнинг олдимизда шундай тарихий имконият пайдо бўлдики, биз босиб ўтган йўлимизни танқидий баҳолаб, миллий давлатчилигимиз негизларини аниқлаб, буюк маданиятимиз томирларига, қадимий меросимиз илдизларига 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида : хавфсизликка та ҳдид, барқорорлик шартлари ва тараққиёт каф олатлари. – Т.: Ўзбекистон , 1997.

қайтиб, ўтмишимиздаги бой анъаналарни янги жамият қурилишига татбиқ этмоғимиз керак”. 2 Қадимги аждодларимизнинг адолатли жамият тўғрисидаги қа-рашлари, таълимотлари, авваламбор, халқ оғзаки ижодида, кейинча-лик ёзма манбаларда афсонавий қаҳрамонлар, халқ халоскорлари, худолар тўғрисидаги ёзма манбаларда ифодаланган. Кейинчалик, ана шу қарашлар афсонавий диний таълимотларда ўз ифодасини топди. Бугунги кунда бутун ўзбек халқи мақтанса арзигулик, унга куч-қувват, илҳом, шодлик ва фидойилик бахш этувчи авлод-аждод-ларидан қолган “Авесто”дек ноёб меросга эгадирларки, у фақатгина халқимизнинг қадимийлигини тасдиқловчи тарихий ҳужжат бўлиб-гина қолмай, авлод - аждодларимизнинг ҳали дунёнинг бошқа бир заминларида, хусусан, ҳозир тараққий этган мамлакатларида давлат, уни шакллантириш, идора этиш, эзгуликни улуғлаш ғоялари ҳали бўлмаган вақтда ўзбек халқининг авлод- аждодлари шундай ғояларни, қарашларни шакллантира олганларини тасдиқловчи маънавий бойлик ҳамдир. Маълумки, “Авесто”нинг бизгача етиб келган қисми тўрт китобни ўз ичига олади: биринчи китоб -“Ясна” (дуолар ёки қурбонлик келтириш), иккинчи китоб -“Виспарад” (ибодат қўшиқлари), учинчи китоб -“ Яштлар ” ( маъбудаларга мадҳиялар ), тўртинчи китоб -“Вендидот” (девларга қарши қонун). “Авесто”даги ғоялар эзгуликни улуғлашни ифодалаш билан бир қаторда улар моҳиятан бир бири билан боғлиқдир. 2 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари// Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т-3. –Т.: Ўзбекистон, 1996. 7-б.

“Авесто”дан маълум бўлишича, ўша пайтдаги ижтимоий-сиёсий тизим бир-бирига боғлиқ иерархик поғона-давлат, шоҳ (“кави”), жамоа бошлиғи (“вис”), ҳарбий бошлиқ (“дахъю састар”), олий судья (“Заратуштроэма”), оқсоқоллар кенгаши (“варзанапати”)дан иборат бўлган. 3 Кўриниб турибдики жамоа-аҳлининг асосий қисми давлат бошқарувида иштирок этган. Том маънодаги, бироқ ўша оддий шакл-даги фуқаролик жамияти белгиларини уруғ ва қабилага бирлашган жамоа ҳаётида умумий ижтимоий-фойдали меҳнат билан шуғуллани-шида, эркин жамоа аъзоларининг асосий мулки чорва ва ерлардан тенг фойдаланишганлигида, эркаклар билан хотин-қизлар тенг хуқуқ-қа эга бўлганлигида, қабиланинг умумий манфаати билан боғлиқ бўлган турли масалалар оқсоқоллар Кенгашида муҳокама этилганли-гини кўриш мумкин. “Авестода”ги бош ғоя эзгулик билан ёвузлик ўртасидаги курашдир. “О Мазда!- дейилади унда,-қачон жоҳиллар жазоланади?. Қачон сенинг подшоҳлигингдан ёлғон кетиб, ҳақиқат қарор топади. Ана шунда айёр руҳнинг куни битади. Барча фозил руҳ-Мазда ва Ҳаққониятнинг гўзал масканига тўпланиб, дориломон яшашга муяссар бўлади”. 4 Демак, Ахура Мазда олий куч- адолат, эзгулик ўрнатади. А ммо одам ушбу курашнинг оддийгина кузатувчиси эмас. Ш унинг учун ҳам “ Авесто ” да : “ Кимда - ким буғдой экса , у ўшани ўради” дейилади. Айнан ушбу ғоя ўрта асрда яратилган таълимотдаги ҳар қандай адолатсизлик, зулмат ва ҳуқуқсизликка қарши курашиб, ҳаққоний, инсонпарвар ва эркин ҳаёт яратган яхши, одил подшолар ҳақидаги қарашларда ўзининг маънавий ривожини топади. Зардуштийлик таълимотида ҳарбий тўқнашувлар, хунрезликлар, босқинчилик ҳаракатлари кескин қораланган. Зардуштнинг фикрича, юрт тинчлиги, жамоадаги осойишталик инсонларнинг яратувчанлик қудратига, 3 Бобоев Ҳ, Ҳасанов С. «Авесто”- маънавиятимиз сарчашмаси. –Т.: Адолат, 2001. 51-б. 4 Маҳмудов Т. Авесто ҳақида. –Т.: Шарқ, 2000. 23-б.

уларнинг ҳар қандай ёвузликлардан халос бўлишига, бир-бирларининг ҳуқуқларини поймол қилмасликка ва жамиятда адолат бўлишига асос бўлади. Қабилалар ўртасида тез-тез содир бўладиган низолар, урушлар, адолатсизликлар мамлакатларни, халқларни паро-кандаликка олиб боради. Кейинчалик, Марказий О сиёда бир қанча давлатлар ташкил топди. Кўпгина тарихий маълумотларга асосланиб айтиш мумкинки, ”Авесто”даги давлатчилик тўғрисидаги қарашлар, кейинчалик таш-кил топган давлатлар сиёсий тизимининг шаклланишида асос бўлиб хизмат қилади. Адолатли давлат тўғрисидаги дастлабки тасаввурлар, қарашлар-нинг аста-секин ривожланиб, конкретлашиб таълимотлар даражасига етиши тарихий тараққиётда узоқ давом этган жараёндир. Бу жараён турли халқларда турлича кечган. Лекин, барча халқларга, мамлакат-ларга хос бўлган умумий қонуниятларни кузатиш мумкинки, улар қуйидагилардан иборат: адолатсизликка қарши адолат, зўрлик ва қонунсизликка қарши қонунийлик, раҳм-шафқат, урушга қарши тинчлик ва ҳ. к.. Характерли жойи шундаки, халқ оғзаки ижодида, ёзма манбаларда, диний ва дунёвий китобларда эзгуликка интилиш, инсон номини улуғлаш, социал адолатга эришиш учун кураш тарихи барча қадимги халқлар ҳаётига хосдир. Хулоса сифатида айтиш мумкинки, энг қадимги адолатли жамият тўғрисидаги қарашлар, ғоялар тахминан бундан тўрт минг йил аввал халқ оғзаки ижодида, ёзма диний китобларда, диний мифологиялар тарзида шаклланган. 2. IX-XII асрларда Ўрта Осиё мутафаккирларининг қарашларида давлатни бошқариш ва адолатли жамият қуришга доир ғоялар Инсон табиатан эркинликка, эзгуликка интилиб яшайди. Бундай эҳтиёжларнинг барча учун умумий бўлган қоидаларини ва уларнинг тартиботларини ташкил этишда давлатга бўлган эҳтиёж вужудга келади.

Мана шундай эҳтиёж умуминсоний қадриятларнинг назарий мезонларини шакллантирган. Айни пайтда, кишилик жамиятининг ўзаро урушлар ва ихтилофлар билан боғлиқ даврларида янги маъри - фий таълимотлар халоскор ғоя сифатида ҳам вужудга келган. Айтиш мумкинки, IX - XII асрлар Ўрта Осиё тарихида шундай мураккаб давр бўлган. Айнан шу даврда Шарқда ижтимоий-сиёсий қарашлар таъли - мотлар бевосита ислом дини таъсирида вужудга келган. Қолаверса, IX-XII асрдаги Ўрта Осиё мутафаккирларининг фик-рига хос хусусиятлардан бири шундан иборатки, унинг намоёндалари давлат, ҳокимият, адолат маса ла ларини ислом қоидаларига таянган ҳолда ҳал қилишга ҳаракат қилганлар. Таниқли ҳуқуқшунос олимлар А. Саидов ва А. Жузжонийлар-нинг фикрича, Шарқда давлат бошқаруви Қуръони Каримдаги қуйи-даги учта оятга таянган: 1. «Оллоҳга, пайғамбарга ва амр эгаларига (сизларга ҳоким бўлган кишиларга) бўйсунинг»; 2. «Улар ўзаро Кенгаш асосида иш олиб борадилар» (пайғамбар ва унинг сафдошлари ҳақида); 3. «Эй Муҳаммад! барча ишларда улар билан (сафдошларинг билан) маслаҳат қилгин». 5 Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, ислом дини тарқалган давлат-ларда инсон тафаккурига хос бўлган ҳурфикрлиликка интилиш, айниқса, илму маърифат аҳлларида сўнмади. Ҳатто ислом дини ичида ҳам давлат, ҳуқуқ, адолат, бурч ҳақида турли хил фикрлар, ёндашув-лар ва талқинлар бўлган. Масалан, ал-Ғаззолий (1058-1111) нинг айтишича, Оллоҳ-таоло пайғамбарларни одамларга тўғри йўл кўрсатиш учун танлаган бўлса, ҳукмдорларни одамлар ўртаси-даги низоларни бартараф қилиш учун танлаган. Ал-Ғаззолий подшоҳ, амиру-хонларга яқин турмаслик, улар билан 5 Саидов А. Жузжоний А. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари. –Т.: Адолат, 1998, 35-б.

ҳамсуҳбат бўл-масликка чақирса 6 , унинг замондоши, вазир Низомулмулк эса барча давлат ишларини маслаҳат билан амалга оширишга, «ҳар бир ишнинг тадбирини донолару қариялар ва дунё кўрган кишилар билан ҳал қилиш керак» 7 деб ҳисоблайди. Мусулмон дунёсида машҳур XI аср ҳуқуқшуноси Ал-Моварди-нинг айтишича, давлат динсиз сақланиши мумкин, аммо адолатсиз яшай олмайди. Ўрта Осиё халқлари илғор мутафаккирларининг сиёсий-фалса-фий қарашларида одил ҳукмдор ғояси марказий ўринни эгаллайди. Улар давлат тепасида турган ҳукмдор адолатли, хулқ атвори пок, фуқароларга раҳм- шафқатли, ғамхўр бўлса, давлат қудратли, жамият фаравон бўлади деб тушунадилар. Шундан келиб чиққан ҳолда улар инсонни маънавий камолатга эришишга чақирадилар ва шу орқали адолатсизлик, хулқий бузуқликларни бартараф қилиш мумкин деб ҳисоблайдилар. Бу даврнинг ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий қарашларини чуқур таҳлил қилиб, ўзининг адолатли жамият тўғрисидаги қарашларини тўла асослаб берган мутафаккирлардан бири Юсуф Хос Ҳожибдир. Унинг 1069 йилда ёзилган «Қутадғу билиг» (Саодатга бошловчи илм) асари бутун дунёга машҳур. Мазкур асарда давлатчилик ва эзгулик жамияти яратишнинг ўзига хос ижтимоий- сиёсий, ахлоқий-фалсафий концепциялари асослаб берилган. Шоҳ (бег), вазир, саркардалар, сипоҳсолар (штаб бошлиғи), ҳожиблар (шоҳнинг давлат масалалари бўйича маслаҳатчиси), шахсни муҳофаза қилувчилар, элчилар, котиблар, хазиначилар ва бошқа сарой хизматчилари қандай сифатларга эга бўлмоғи, раият билан қандай муносабатларда бўлиши зарурлиги баён қилинган. 8 6 Ал-Ғаззолий Абу Ҳамид Муҳаммад Ибн Муҳаммад. Охиратнома . – Т.: Ёзувчи, 1994, 24-25 - бетлар. 7 Низомулмулк. Сиёсатнома ёки Сияр ул-мулук. – Т.: Адолат , 1997. 97 - б. 8 Юсуф Хос Ҳожиб Қутадғу Билиг. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1971 . 330- 331-бетлар.

«Умуман, шоҳлик ишини шоҳлик сифатига эга бўлган киши-ларгина бажара оладилар». Шоҳ қуйидаги сифатларга эга бўлиши лозим: - барча ишларда тажрибали; - ёмонликни дарҳол сезувчи; - оқиллик бобида ибратли; - заковатли; - маърифатга ташна; - кичикларга (ёшларга) таянувчи; - адолатпарвар; - садоқатли; Маърифатли шоҳ деб уқтиради – аллома-қудрат эгаси бўламан деса ушбу уч ишни амалга ошириши лозим: Ўнг қўлида қилич (кучли армия) бўлсин. Сўл қўлида бойлик. Тилида шакардан ширин сўз. 9 Қандай киши вазирликка муносиб бўлади? Давлатдаги бебош- ликларни , аввало , вазир тартибга солади. Бунинг учун ақл-идрокли, фаҳмли, зеҳни ўткир, билимли, юзи ёруғ, тадбиркор, тўғри сўзли, иймонли, эл ишончини қозонган, адолатли, бечораларга мурувватли, хушёр ва мулоҳазали бўлиши керак. У шоҳга садоқатли бўлиб, тад-биркор киши бўлсин. Унинг бойликка нисбатан кўзи тўқ бўлиши лозим. Вазирлик ҳисоб-китобдан иборат. Ҳисоб – бу умрни саодатга бошловчи тўғри йўллардан биридир. Мана шундай киши вазир бўлса, Шоҳ ҳ ам, эл ҳам ҳаловат топади. 10 9 Ўша жойда. 347-б.

Умуман, сарой аҳли, хизматчиси, аввало, оддий фуқаро билан муносабатга кириша олиши ва фуқаролар билан муносабатда бўл-ганида жуда хушмуомала бўлиши шарт. Фуқ а ронинг моддий мафаати қондирилсагина, у интизомга бўйсунади. 11 Донишмандлар эса давлат ва ҳақиқат таянчларидирлар. Агар ҳақиқатни истасанг, улардан йўл-йўриқ, маслаҳат сўра, ёнингга торт. Улар давлат ва жамиятни саодат-га элтадилар. 12 Ҳунармандлар давлат ва халқ ҳожатини чиқарадилар. Давлатнинг халқ билан муносабатига қараб, у тўғрида яхши ёки ёмон хулоса чиқарадилар. 13 Юсуф Хос Ҳожиб маърифатли, эзгуликка асосланган саодатни кўзловчи давлат ва жамият қуриш ғоясини илгари сурган. Унинг негизида эса илм, маърифат, адолат, халқ билан бирга бўлиш, унинг саодати йўлида хизмат қилиш ғояси ётади. 14 Маънавий тараққиёт жараёнида сўнмас из қолдирган, ўрта аср-нинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашларини чуқур таҳлил қилиб, ўзининг адолатли жамият тўғрисидаги қарашларини тўла асослаб берган, қомусий ақл эгаси, донишманд мутафаккирларидан яна бири Абу Наср Форобийдир. Абу Наср Форобий 873 йилда Тошкент шаҳрининг шимолида, ундан 150-200 км узоқликда жойлашган Туркистон ўлкасида, Арис суви Сирдарёга қуйиладиган еридаги Фароб (Ўтрор) деган жойда туғилган. 15 10 Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу Билиг”. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1971 . 363- б. 11 Ўша жойда. 647-649-бетлар 12 Ўша жойда. 649-651 -бетлар. 13 Ўша жойда. 664-665-бетлар. 14 Ёқубов А. Қутадғу Билигда давлатчилик концепцияси. –Т.: А. Қодирий номидаги ҳалқ мероси нашриёти. Т. 1997. 11-б. 15 Хайрулла ев М. Фаробийнинг илмий меросида давлатчилик ва ҳ у қ у қ масаласи. Қ онун ҳ имоясида. 1997. №4. 40 - б.

Ф о робийнинг мероси ниҳоятда бой, у энциклопедист олим сифатида 160 дан ортиқ илмий асарлар соҳиби. Унинг араб ва форс тилларида шеърлар ёзганлиги, зўр мусиқачилиги, ўзи яратган мусиқа асбобида ажойиб куйлар ижро этганлиги манбалардан маълум. Ф о ро-бий кўпгина юнон олимлари (Фалес, Гиппократ, Птолемей, Эв - клид)ни нг асарларини ўрганиб, уларга шарҳлар ёзди. Уни ўз даврида «Муаллими ас-Соний», иккинчи муаллим (Аристотелдан сўнг), «Шарқ Аристотели» деган буюк номга сазовор бўлишига асосий сабаб, Ф о робий Аристотелнинг барча асарларини таҳлил этиб уларга шарҳлар ёзади. Ф о робийнинг инсон ва жамият, уларнинг ўзаро таъсири, давлат, сиёсат, уруш ва тинчлик, адолат каби масалаларга бағишланган асар-лари сирасига «Фозил одамлар шаҳри», «Шаҳарни ўрганиш ҳақида», «Уруш ва тинч турмуш ҳақида», «Бахт-саодатга эришиш ҳақида рисола», «Давлат арбоблари ҳақида ҳикматлар» номли асарларида инсон, жамият, сиёсат, адолат, одоб- а х лоқ, таълим-тарбия тўғриси-даги фикрлари баён этилган. Ф о робий барча шаҳарларни, давлатларни фозил ва жоҳилга ажратади. «Фозил шаҳар шундай шаҳарки, - деб таъкидлайди у,- унда одамлар, уларни бахт-саодатга элтувчи ишларда бир-бирларига ёрдам беришни мақсад қилиб қўядилар. Ҳақиқий бахтга эришиш ният ида бир-бирларига ёрдам бериш учун бирлашган жамоа фозил жамоа ҳисобланади. Барча шаҳарлари бахт-саодатга эришиш мақсадида бир-бирларига ёрдам берувчи халқ фозил халқдир. Шундай қилиб, барча халқлар ҳақиқий бахт саодатга эришиш йўлида бир- бирларига ёрдам берсалар, ер юзи фозилликка эришади , б ахт-саодатга олиб бор ади . Бахт-саодат илмда, ҳунарда етук ва эркин бўлиш моддий ва маънавий бойликларга эга бўлиш орқали қўлга киритилади. Фозил давлатларнинг акси жоҳил шаҳардир. Унда яшовчилар бир- бирлари билан доим низода бўлиб, яхши ахлоқий хислатлардан маҳрумдирлар.

Форобийнинг фикрича, фозил давлат ўз мақсадига эришмоқ учун қатор вазифаларни амалга оширмоғи жоиз : Биринчидан , у ўз аҳолисини моддий жиҳатдан таъминлаши лозим. Иккинчидан , аҳолига таълим-тарбия бериш маънавий жиҳатдан юксакликка етишиши учун тинмай иш олиб бориши зарур. Учинчидан , давлатни идора этиб туриш, у ўз йўлидан адашиб кетмаслиги учун қонунчилик фаолиятини яхши йўлга қўйиш, зарур ҳолларда керакли қонунлар қабул қилиб тартибни сақлаб туриш керак . Тўртинчидан , ўз аҳолисини ташқи душманлардан, жоҳил шаҳарлар хужум ва таъсиридан сақлай олиши , бунинг учун керакли чораларни амалга ошириши зарур. Форобий давлат ва жамиятни бошқаришда шоҳ ўн икки хислатга (Юсуф Хос Ҳожиб ҳам шунча х ислатни кўрсатган) эга бўлиши лозимлигини таъкидлайди. ” 16 Бундай бошлиқ соғ-саломат, фаросатли, тезда масалани аниқлаб олувчи, хотираси , зеҳни ўткир, нотиқ, илм олишга қизиққан ва ўз билимини доим о ошириб борадиган, турли ҳаёт лаззатларидан ўзини тия оладиган, адолатпарвар, ҳақгўй, ёлғон ва хушомадни ёмон кўрадиган, номусли, ориятли, бу дунё бойликларига қизиқмаган, қатъиятли, саботли , энг муҳими донишманд инсон бўлиши лозим. Форобий давлат раҳбари учун зарур 12 хислат бир кишида мужассам бўлиши амри маҳол эканлигини билади. 17 Шу боис ана шу хислатларга эга бўлган икки ёки ундан ҳам кўп кишиларни шаҳар ҳокимлигига қўйишни таклиф этади. 18 16 Фаробий Абу Наср. Фазилат, бахт-саодат ва камолат ҳ а қ ида. - Т.: Ёзувчи , 2002 . 26-27-бетлар. 17 Фаробий Абу Наср Фозил одамлар шаҳри. –Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 1993. 160-б. 18 Ўша жойда 161-б.

Бу аслида, ҳозирги маънодаги демократик бошқарув тизимига хос фикрлардир. Шунингдек, Форобий «Уларнинг ўзларидан сайлан-ган раҳбар ёки бошлиқлар ҳокими мутлақ бўлмайди. Улар одамлар ичидан кўтарилган , синалган ва олижаноб, раҳбарликка лойиқ кишилар бўладилар. Шунинг учун бундай раҳбарлар ўз сайловчиларини тўла озодликка чиқарадилар, уларни ташқи душмандан муҳофаза қиладилар» 19 , деб давлат бошқарувида демократик принципларни таъминлаш билан боғлиқ ахлоқий ва маънавий қадриятларни тизимлаштиради. Форобий қарашларидаги «ҳокими мутлақ бўлмаслиги», «сайловчилар иродаси», «озодлик» каби фикрлари нафақат ўша даврда, балки бугунда ҳам инсоният маданияти ноёб маҳсули ҳисобланган – демократиянинг бош ғояси бўлиб хизмат қилади. 20 Шундай қилиб, Форобий орзу қилган идеал шаҳар-давлатлар - нинг асосий вазифаси – бу тинчликни таъминлаш, адолат принцип - ларини ҳимоя қилиш, одил судловни ўрнатиш кабилардир. Адолатли давлат бошқаруви тўғрисидаги қарашлари билан маш-ҳур бўлган, ўрта асрда яшаб ўтган мутафаккир ва давлат арбоблари-дан бири Низомулмулк ўзининг «Сиёсатнома» асарида адолатли дав-лат, фаровон жамиятнинг барпо этилишини адолатпарвар, халқпарвар ва илмпарвар шоҳ билан боғлаб ифода қилади. У амалдорларни ахлоқий фазилатларига қараб танлаш, адолат ва инсофни оёқости қиладиган кишиларни давлат ишларига аралаштирмасликни, давлат-ни бошқаришда кенгаш билан иш олиб бориш, фаолиятларини мун-тазам назорат қилиш, итоат, ижро ва сифатлари тўғрисидаги қараш-лари билан мазкур асар аҳамиятлидир. Низомулмулк халқнинг аҳволини яхшилаш, давлат ва жамиятни бошқариш, жиноят ва жазо, умуман, барча ижтимоий-сиёсий масала-ларнинг ҳал этилишини идеал шоҳ билан боғлайди. Айни пайтда шоҳ билан 19 Форобий Абу Наср Фозил одамлар шаҳри. –Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 1993 . 190 - б. 20 Эргашев ва бош қ алар. Ўзбекистонда демократик жамият қ уриш назарияси ва амалиёти. – Т.: 2005 . 49-б.

раъият(халқ) ўртасидаги алоқаларни ҳам қандай тартибда бўлишини кўрсатади. «Барча ишларни маслаҳат билан амалга оши-риш подшоҳнинг мустаҳкам иродасидан, оқиллиги ва кенг дунёқара-шидан далолат беради, - деб ёзади Низомумулк. Ҳар бир киши маъ-лум бир нарса тўғрисида кўпроқ ёки камроқ билади. Агар подшоҳ бирор ишни амалга оширмоқчи ёки қандайдир заруриятни ҳал этмоқчи бўлса, у албатта, доно қариялар ва улуғлар билан машварат ҳамда кенгаш қилмоғи лозим. Ҳар бирлари ўз фикрларини билдириб, подшоҳ раъйи билан солиштириб, бир-бирларининг фикрларини эшитиб ва ҳар томонлама ўйлаб, кейин ўртада маъқуллаган фикрни танлайдилар. Кўпчилик бўлиб қабул қилинган тадбир энг савобли бўлади ва шундай йўл тутиш керак». 21 Ўрта асрларда яшаб ижод этган, фан ривожига улкан ҳисса қўшган қомусий олимлардан яна бири Абу Райҳон Беруний (973-1051) ҳам адолатли жамиятни жуда орзу қилган. Беруний 160 дан ортиқ асарлар ёзганки, уларнинг барчаси турли илм- фан соҳаларига тегишлидир. Алломанинг қизиқмаган илм соҳаси бўлмаган. Асарларининг 70 таси астрономия, 20 таси математика, 12 таси география ва геодезия, 10 таси об-ҳавони билиш масалалари , 15 таси тарих ва этнография , қолганлари фалсафа, адабиёт ва бошқаларига оиддир. Афсуски , бу асарларнинг кўпчилиги асрлар давомида йўқолиб, бизгача фақат 30 таси етиб келган. Мазкур асарлар орасида «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», «Ҳиндистон», «Минералогия», «Геодезия», «Сайдана» каби асарларнинг қиймати жуда юқори. Абу Райҳон Берунийнинг «Минерология» асарида энг оғир меҳнат турлари билан шуғулланувчи кишиларга жамият томонидан бериладиган ҳуқуқий имтиёзлар, меҳнатига яраша ҳ ақ тўланиши ва улар меҳнатининг рағбатлантирилиб турилиши уларнинг оғир меҳнатига яраша бўлиши лозимлилигини таъкидлайди. Алломанинг фикрича, «инсон меҳнатини қадрлаш ва моддий рағбатлантириб туриш натижасида давлат 21 Низомулмулк. Сиёсатнома ёки Сияр ул-мулк. –Т.: Адолат. 1997. 36-37-бетлар.

мустаҳкам ва барқарор, ўлка маъмур, халқнинг турмуши эса фаровон бўлади. Ана шунинг учун ҳам заковатли ҳукмдорларнинг вазифаси,юқори табақалар ўртасида адолатли, кучлилар билан заифлар ўртасида ижтимоий тинчлик ва инсонпарварлик прин-ципларига асосланган қонунни ўрнатишдан иборатдир». Ҳоким қатъиятли ва фуқаролар ҳақида кўпроқ қайғуриши лозим – деб ҳисоблайди олим. Абу Райҳон Беруний ҳам ўтмишдаги алломалар сингари жамият тараққиёти ва истиқболини фан равнақида кўради: «Илмлар - кўпдир - дейди аллома, - улар замон иқболи бўлиб, турли фикр ва хотиралар уларга қўшилиб борса, кўпаяди. Одамларни илмларга рағбат қилиш, илм ва илм аҳлини ҳурматлаши ўша иқболнинг белгисидир. (Айниқса) ҳукмрон кишиларнинг илм аҳлини ҳурмат қилиши турли илмларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Чунки , ҳукмроннинг шундай қилиши кишиларни дунёнинг (кундалик) зарур ишлари билан овора бўлиб қолган қалбларини турли илмлар (билан шуғулланиш) учун бўшатиб қўяди. Ҳукмроннинг илм аҳлини кўпроқ мақтаб, улардан хурсанд бўлиши ҳам илмларнинг кўпайишига сабаб бўлади. Демак, одамларнинг қалби буни севиш учун ва бунинг тескарисига нафрат билдириш учун яратилгандир». 22 Умуман, Абу Райҳон Берунийнинг илм-фан, маданият , маъна-вият ҳақидаги таълимоти, биродарлик, тенглик, адолат, тўғрилик, ин- сонпарварлик каби умуминсоний ғоялари миллий тафаккур тарбияси шаклланишида маънавий асос бўлиб хизмат қилади. 3. Амир Темур ва темурийлар даври миллий давлатчилик тўғрисидаги қарашларда демократик тамойиллар Маълумки, IX-XII асрларда Ўрта Осиёда кечган буюк уйғониш даври (Шарқ Ренессанси) кашфиётлари, илм-фан, маданият соҳасидаги юксалиш 22 Абу Рай ҳ он Беруний. Танланган асарлар. 3 жилд. 1966. 21 - б.

кейинги асрлар, жумладан, Амир Темур замони ижтимоий ҳаётининг турли соҳалари ривожига ўз таъсирини кўрсатди. Шунингдек, соҳибқирон Амир Темур томонидан Мовароуннаҳрда ягона ва қудратли давлат барпо этилиши ҳамда бу ерда тинчлик, осойишталикнинг таъминланиши ҳам маданият равнақи учун зарур омиллардан эди. Лекин, булардан ташқари, Амир Темур давлатининг ривожига таъсир этувчи бир қатор омиллар мавжуд эдики, бу омиллардан бири Амир Темур даври мафкурасининг асосини Баҳовуддин Нақшбанд тариқати ғоялари ташкил этган бўлса, иккинчиси, маданият ва маънавият тараққиётига бевосита Ҳазрат соҳибқироннинг ўзи раҳнамолик қилганлигидир. Амир Темур давлати сиёсатини шакллантириш ва қарор топти-ришда Нақшбандия тариқати асосида юзага келган мафкуранинг амалий аҳамияти беқиёсдир. Чунончи, давлат сиёсатини белгилашда ва уни амалда ҳаётга татбиқ этишда нақшбандия тариқати ғояларини ифодаловчи «рости-русти» қоидаси асос қилиб олинди. «Рости-русти» (ҳақгўй бўлсанг нажот- топарсан) ҳақиқат- тартиб, ҳақиқат - адолат маъносида бўлиб, барча ишда, одамлар орасидаги муносабат-ларда, умуман, ҳаётда ҳақиқат қарор топиши, бу эса адолатнинг, яъни одил жамиятнинг тасдиқ этилишини таъминлаши лозим, деган маънони билдиради. Соҳибқирон бу ғояни янада такомиллаштириб ва унга аниқлик киритиб «Адолат кучда эмас, куч-адолатдадир» деган машҳур ҳамда ўша давргача давлатлар тажрибасида оммавий қўлланилмаган қоида-ни кашф этди. У ўзининг «Темур тузуклари» асарини ҳам ана шу қоида асосида яратди ва умрининг охиригача бутун фаолияти даво-мида мазкур қоидага амал қилди. Давлат сиёсатининг адолат мезони асосида юритилиши бошқа- ришнинг барча соҳаларини ана шу мезонга мослаштиришни тақозо этар эди. Амир Темур давлатида ҳозирги кундаги парламентни эсла-тадиган катта ва кичик кенгашлар шу талаб асосида таъсис этилган эди. Катта кенгаш тинчлик вақтида амир саройида Самарқандда чақирилган. Унда Амир Темурнинг қариндош-уруғлари, олий руҳо-нийлар

вакиллари, вазирлар, бош амирлар, беглар беги, амирлар, улус, туманбошилар, мингбошилар, юзбошилар, ўнбошилар, баҳодир унвонини олган аскарлар ва бошлиқлар қатнашган. Кенгашда мамла-кат ҳаёти билан боғлиқ муҳим масалалар муҳокама қилинган. Кичик кенгашда Соҳибқироннинг энг яқинлари иштирок этишган. Унда узоқ мамлакатларга юришлар қилиш билан боғлиқ масалалар муҳокама қилинган. 23 Бу йиғинлар оралиғида юзага чиққан масалалар ҳам маслаҳат, мунозара ва кенгаш воситасида ўз ечимини топган. Бундай ҳолларда, Амир Темур давлат аёнлари, олимлар, муайян соҳа мутахассислари билан маслаҳатлашиб аниқ хулосаларга келган. Шу боис, бежиз эмаски, Амир Темур «Тузуклар»ида: «Салтанат ишларининг тўққиз улуши машварат, тадбир ва кенгаш, қолган бир улуши эса қилич билан бажо келтирилишини» англаганлигини ёзади. 24 Эл-юртнинг тақдири, раъиятнинг туриш-турмуши кўп жиҳатдан марказий давлат тузуми, унинг шаҳар, вилоят, туман ва катта кичик қишлоқлардаги идораларининг иш юритишига боғлиқдир ва яна ўша идора ва муассасаларда хизмат қилиб турган мансабдорларнинг насл-насабли, имон-инсофли, тадбиркор бўлишларига ҳам боғлиқ деб ҳисоблайди. - Амир Темур. Унинг фикрича, ҳукуматнинг ижроия муассасалари (девонлари)ни бошқариб турувчи вазирлар қуйидаги тўрт сифатга эга бўлишлари лозим: Биринчиси – асллик ва тоза насллик; Иккинчиси – ақл-фаросатлилик; Учинчиси – сипоҳу раъият аҳволидан хабардорлик, уларга нисбатан яхши муносабатда бўлишлик; Тўртинчиси – сабр чидамлилик ва тинчликсеварлик . 23 Тожихонов У. Саидов А. Ҳ у қуқ ий маданият назарияси. Т. 1 . – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси нашри. 1998 . 176-179 - бетлар. 24 Темур тузуклари. – Т.: Ғ офур Ғ улом номидаги адаби ё т ва санъат нашриёти. 1996. 25 - б.

Амир Темур маҳаллий ҳокимиятларга ҳам, имон-инсофли, ишбилармон одамларни қўйдиради, улардан эл-юртни муҳофаза, раъиятнинг мол-жонини ва солиқ ундирувчиларнинг зулмидан ҳимоя қилиш, юртни обод қилиш, вилоятдан ўтадиган савдо карвонларини қўриқлашни қаттиқ талаб қилади. Ҳазрат Соҳибқироннинг мана бундай деб уқтиришлари ҳам жуда муҳимдир: «Амр қилдимки, раъиятдан мол-хирож йиғишда, уларни оғир аҳволга солиб қўйишдан ёки мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйишдан сақланиш лозим. Негаки, раъиятни хонавайрон қилиш давлат хазинасининг камбағал- лашишига олиб келади. Хазинанинг камайиб қолиши эса сипоҳнинг тарқалиб кетишига сабаб бўлади. Сипоҳнинг тарқоқлиги, ўз навба-тида, салтанатнинг кучсизланишига олиб келади». Темурийлар давлатининг тизими икки қисмга: қонун чиқарувчи ва ижроия тизимларига бўлинган. - Қонун чиқарувчи тизим “қурултой” деб аталган. Қурултой асосан йирик турк мўғул қабилаларининг йўлбошчилари иштирокида ўтган ва олий ҳукмдор истаган пайтда чақирилган. Қурултой уруш ва сулҳ ҳамда олий ҳукмдор (подшоҳ, хон) сайланиши каби масалаларни муҳокама қилган, қонунлаштирган. Ижроия тизими девонлар ва бошқа олий давлат идораларидан иборат бўлган. Давлатларнинг ижроия тизими (девонлар) қурултой қабул қилган қарорларни, подшоҳ фармонларини ва давлатнинг кундалик юмушларини ҳаётга татбиқ этган. Энг муҳими , Амир Темур давлатда қонун устуворлигини таъ-минлади. Маълумки, давлат ишлар и нинг адолат мезони асосида олиб борилиши мустаҳкам тартиб-интизом жорий этилишини тақозо этади. Амир Темур ўз салтанатини бошқариши учун кучли давлат маҳка-масини ташкил этиб, унда иш олиб боришнинг аниқ тартиб , интизо-мини ўр н атди. Тартибни бузган шахс ҳ еч жазосиз қолмаган, ҳ ар бир мансабдор шахснинг ҳуқуқ ва бурчлари

қатъий, аниқ белгилаб қўйил-ган эди. Фуқароларнинг ҳақ - ҳуқуқларини поймол қилувчилар, ўғри-лар, қароқчилар ша ф қатсиз жазоланган. Ўз амалини суи и сте ъ мол қилиш, порахўрлик, маиший бузуқлик каби иллат лар, айниқса, оғир гуноҳ ҳисобланиб, бундай номақул ишлар билан шуғулланган шахс-лар қаттиқ жазога тортилган. Соҳибқирон давлатида қонун барчага , жумладан, вазир, амир, ҳоким, шаҳзода учун ҳам баробар бўлган. Шарафиддин Али Яздий-нинг «Зафарнома»сида айтилишича, Ғарбий Эрон ва Озарбайжон ҳокими Мироншоҳ Мирзо маишат , кайфу сафога муккасидан кетиб, давлат ишларига эътибор қилмай қўйганлиги учун лавозимидан олиб ташланган, атрофидагиларнинг баъзилари эса олий жазога маҳкум этилган. Форс ҳокими Пирмуҳаммад Султон етти йиллик уруш пайтида (1399-1404) сусткашликка йўл қўйганлиги учун мансабидан озод қилинган . Давлат сиёсатида бундай тартибларнинг жорий этилиши нати-жасида мамлакатда барқарорлик, тинчлик ва осойишталик қарор топ-дики, бу ҳам ўз навбатида Нақшбандий ғоялари асосидаги адолатнинг халқ турмуши барокатига, жамиятда тараққиётга йўл очувчи буюк бир фазилат эди. Айтиш жоизки, Амир Темур даврига қадар ўзбек давлатчилиги 100 йиллик тараққиёт йўлини босиб ўтган. Демак, Амир Темур даври давлатчилик тизими муайян бир анъана, тажрибалар, сабоқлар, қонуниятлар асосида ташкил қилинган деган, хулосага келиш мумкин. Ўзбек давлатчилигининг Амир Темур даврига қадар шаклланиб, замонлар синовидан ўтган асосларини қуйидагилар деб ҳисоблаш мумкин: Биринчи , давлат ўз вазифасини бажармоғи учун энг аввало сиёсий жиҳатдан мустақил бўлиши керак. Иккинчи , давлат ва жамият яхлитлиги сиёсий жиҳатдан бузилмаслиги лозим.

Учинчи , давлат ва жамият муайян бир қонунлар, тартиблар, мафкура асосида бошқарилмоғи керак. Тўртинчи , бошқарувнинг турли табақалари, йўналишлари, соҳаларини мувофиқлаштириб турувчи маълум бир тизим шаклланган бўлмоғи лозим. Бешинчи , жамиятда ижтимоий-иқтисодий муносабатлар аҳволи (тараққиёти) давлат диққат марказида турмоғи лозим. Олтинчи , фан ва маданият равнақи тўғрисида доимий қайғуриш давлат аҳамиятига молик қатъий сиёсат сифатида қаралмоғи лозим. Еттинчи , ҳар бир давр шарт-шароити, тартиботларига кўра дав-лат, жамият ички тараққиёти масалаларини ташқи дунёда мавжуд омиллардан фойдаланган ҳолда ҳал этиб бориши даркор. Саккизинчи , давлат тепасида турган кучлар ўтмиш, замона ҳамда келажакни теран тафаккур, қатъий иймон, ғояда юксак маънавият-парварлик ва миллатпарварлик ила англамоғи шарт. Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, бутун фаолияти давомида Амир Темур юқорида кўрсатилган саккизта асосга таянди ва уни рўёбга чиқарди. Яъни: -давлатимиз 150 йиллик қарамликдан кейин сиёсий мустақил-лигини тиклади; -жамият ҳаётини шариат ва тўра-тузуклар орқали бошқаришни йўлга қўйди; -марказлашган давлат тизимини яратди; -деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ яъни иқтисодий муносабатлар ривожи учун барча ички ва ташқи шароит-ларни барпо этишга қаттиқ киришди;

-ижтимоий муносабатларни (солиқ тизими, мулкчилик, турли табақалар манфаатини назарга олиш)муҳим деб билди; -ҳукмронлигининг дастлабки кунларидан то умрининг охирига-ча фан ва маданият равнақига алоҳида диққат билан қаради; -ташқи сиёсатда қатъий ва фаол ҳаракат қилиб, давлатни салтанат мавқеига олиб чиқди; -ўлкани дунёнинг энг буюк сиёсий, иқтисодий, маданий мар-казига айлантирди; -асосида яккаҳукмронлик мазмуни ётган жамият бошқарувида биринчи раҳбар қанақа бўлиши кераклигини кўрсатди. Давлат ва уни бошқаришга ақлу идрок ва илму тафаккур нуқтаи назаридан ёндашиш Амир Темурнинг суюкли набираси Мирзо Улуғ-бекка (1394-1449) ҳам хос хусусиятдир. Соҳибқирон набираси Улуғ-бекда , энг аввало , инсонпарварлик , адолат каби фазилатларининг бў-лишини истаган. Зеро, инсонпарвар шахс са х ий ва адолатли бўлади. Тақдир Улуғбекнинг зиммасига беҳад улкан ва машақ қ атли вазифани юклади. Соҳибқирон Амир Темур бунёд этган салтанат вориси бўлишдек мислсиз синов айнан унга насиб этди. Улуғбек 40 йилдан ортиқроқ Мовароуннаҳрнинг ҳукмдори сифатида мамлакатда тинчлик-тотувлик ва ҳар томонлама тараққиётнинг қарор топтириш йўлида мислсиз жасорат кўрсатди. У мамлакатни ҳазрат Амир Темур «Тузуклар»ида белгилаб берилган қонун қоидалар асосида бошқарди. Мирзо Улуғбек халқни, салтанат соҳибларини очиқ юзлилик, самимият, меҳр - шафқат билан ўзига ром эт ди . У адолат билан иш юритди. Раъият аҳлидан доимо огоҳ бўлиб турди, ҳар бир ўлка ва шаҳар аҳолисининг улуғлари, аҳли донишларига ҳурмат билан муносабатда бўлди. Ҳокимлар

сипоҳлардан қайси бирининг халққа жабр қилганини эшитса, инсоф-адолат билан чора кўрди. Мирзо Улуғбек жамият тараққиётини илм-фансиз тасаввур қила олмаган. Жаҳон аҳли Улуғбекни нафақат улкан давлат арбоби, балки буюк ва беназир аллома сифатида танийди. Мирзо Улуғбек ўрта асрлар шароитида фаннинг жуда кўп соҳаларига таллуқли, хусусан, математика, фалакиёт, мусиқа, тарих илмлари бўйича қимматли асарлар яратди. Бу асарлар орасида «Зижи жадиди Кўрагоний» катта ўрин тутади. Бу улуғ зот минглаб юлдузларни жамлаган мукаммал харита ва астрономик жадвал яратган. Айниқса, унинг «Тўрт улус тарихи» номли асари тарих илмига оид мислсиз маънавий манба бўлиб ҳисобланади. Хуллас, Амир Темур сулоласига мансуб улуғ зот Мирзо Улуғ-бекнинг ҳам давлат арбоби сифатида, ҳам буюк олим сифатида тарих-даги ўрни беқиёсдир. Темурийлар даврининг йирик классик адабий намоёндаларидан яна бири, ўзбек тили ва адабиётининг асосчиси, мутафаккири, давлат арбоби Алишер Навоий (1441-1501)дир. У назариётчи ва амалиётчи сифатида давлат сиёсатининг адолатли асослари ва маънавий мезон-ларини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшган алломадир. Алишер ёшлигидан ўзининг фавқулодда ўткир фалсафий фикр-лари, кучли қобилияти, дунёқарашининг ниҳоятда кенглиги билан нафақат ўз замондошларини, балки устозларини ҳам ҳайратга солган. Умрининг катта қисмини давлат ишлари билан ўтказган бўлишига қарамай, ўзидан катта ва бой илмий-маданий мерос қолдирди. Алишер Навоий меросида Шарқнинг буюк алломалари Абу Наср Форобий, Абу Али Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний илми таъсирининг изларини учратамиз. Навоийнинг адолатли шоҳлар, сул-тонлар ҳақидаги фалсафий фикрларида Форобийнинг «Фозил одам-лар шаҳри», Юсуф Хос

Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарларининг ҳамда Амир Темур «Тузуклар»ининг илмий ғоявий ва ижодий таъси-ри шундоққина сезилиб туради. 25 Алишер Навоий дўсти Ҳусайн Бойқаро ҳокимиятни қўлга олгандан кейин унинг таклифига биноан давлат аппаратида хизмат қила бошлади. У «... давлат ишлари билан машғул бўлган амалдорлик чоғларимда кўнгил мулкини турли одамларнинг ҳужуми булғади. Гоҳ амирлик ўрнида ўтирдим ва ҳукумат маҳкамасида халқнинг арз-додини сўрадим ва менга умидвор назар билан қараб турган элга мурувват кўрсатдим» деб ёзади. 26 Алишер Навоий Ҳусайн Бойқарони адолатли султонга, унинг давлатини адолатли давлатга айлантириш учун узоқ йиллар ҳаракат қилди. Аммо бу ҳаракатларидан бирор бир натижа чиқмагач, 1476 йилда вазирликдан истеъфога чиқади. Эндиликда шоир кўп вақтини хаёлий образлар яратишга, шу жумладан, ўзининг машҳур достони «Садди Искандарий»ни ёзишга киришади. Алишер Навоий «Садди Искандарий» достонида ҳукмдорнинг вазифаси ҳақида тўхталар экан, унинг давлатни адолатли, қонун асо-сида бошқариши, ҳар бир табақанинг обрў-эътибори, қадр қимматини муносиб баҳолаши, улардан бирининг иккинчиси устидан ҳукмрон-лик қилишига йўл қўймаслиги учун биринчидан, подшоҳ зулму-ситамини олдининг олиши, иккинчидан, йўллар хавфсизлигини таъминлаб, қароқчилар гуруҳига барҳам бериши, учинчидан, ўғрилар ва улус мулкига кўз олайтирганларнинг дамини қонун-қоидалар орқали тўсиши, тўртинчидан, яратувчи буйруғига биноан, ҳар доим миллат томонида бўлиб уларни ҳимоя қилиши, бешинчидан, золимлар илигин халқ ёқасидан узиб, уларнинг осойишталигини таъминлаши лозимлигини таъкидлайди. 27 25 Бобоев Х, Ғофуров З. Ў збекистонда сиёсий ва маънавий маърифий таълимотлар тараққиёти. –Т.: Янги аср авлоди, 2001 . 274-б. 26 А.Навоий. Маҳбуб ул-Қулуб. –Т.: Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1983. 12-б. 27 Дўстжанов Т., Ҳасанов С. Ўзбекистон демократик тараққиёти йўлида. –Т.: 2004, 41-42-бетлар.

Алишер Навоийнинг улуғлиги шундаки, у ўз замонасида бўлаёт-ган адолатсизликка, жаҳолатга нисбатан қўл қовуштириб турмай, халқнинг забардаст шоири, адолатли давлат арбоби сифатида ўз имконияти даражасида зулмга қарши курашди. Инсонларни ўзаро дўстликка, тинчликда яшашга чақирди. Энг муҳими, шоир келажакда адолатли жамиятга фақат курашиш орқали, эришиш мумкинлигини тушуниб етди. Алишер Навоий «Маҳбуб ул-қулуб» асарида, айниқса, қозининг адолат асосида иш кўриши лозимлигини таъкидлайди. «Қози мусул-монлик дунёсининг таянчи ва мусулмонларнинг яхши ва ёмон ишлари юзасидан ҳукм чиқарувчи. Қозининг кўнгли дин илми билан тўла, дунёвий илмлардан хотири хабардор бўлиши керак. Ҳаётида шахсий манфаатга майл бўлмаслиги, кўнгли икки юзламачиликдан холи бўлиши, ҳукм вақтида ошнога ҳам, бегонага ҳам бир савияда қарамоғи лозим. Билимдонлигидан ва қалби поклигидан кишилар кўнглида унга ҳурмат ва шукуҳ, ишга диққат- эътибор ва фаросат билан муносабатда бўлишидан беҳаё виждонсизларнинг юрагида ғам-андуҳ, кўнгли ҳақ каломлари билан кучли, ҳукмлари ҳадисларга асосланган, порахўр муфтилар унинг қошида тубан ва хор, ҳийлакор вакиллар унинг қаршисида айбдор бўлмоғи зарур» 28 -деб таъкидлайди мутафаккир. Буюк мутафаккир Алишер Навоийнинг илмий-фалсафий меро-си, адолатли жамият тўғрисидаги ғоялари эндиликда бутун тараққий-парвар инсониятнинг бойлиги бўлиб қолди. Унинг ўлмас асарларида ўзининг чуқур илмий ифодасини топган халқ ва Ватан, инсон ва унинг бахт-саодати, тинчлиги ва осудалиги ҳақидаги қимматли ғоя-лари ва таълимоти умуминсониятни маънавият ва маърифатга, эзгу-лик ва ҳидояга даъват этади, зулм-зўравонликдан, нодонлик ва жаҳо-латдан халос бўлишга, ижтимоий адолат тантанаси учун курашишга чорлайди. 28 А.Навоий. Маҳбуб ул-Қулуб. –Т.: Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 23-б.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1484-1530)-ўзбек классик адабиё-тида ўзига хос ўринни эгаллаган адиб, олим, саркарда ва йирик давлат арбобидир. Бобур Мирзо тарих майдонига чиққан давр жуда мураккаб ва зиддиятли давр бўлиб, бу даврда темурийзодалар орасидаги тахт учун ўзаро қонли тўқнашувлар кучайиб, Соҳибқирон Амир Темур барпо этган марказлашган давлатнинг миллий бирлиги ва қудратига салбий таъсир кўрсатган эди. Ана шундай мураккаб бир даврда 12 ёшли Бобур Фарғона тахтига ўтирди. Унинг олдида темурийзодалар ораси-даги келишилмовчиликларни бартараф этиб, мамлакатни ташқи душ-манлар ҳамласидан ҳимоя қилиш, хуллас, нима бўлса ҳам Амир Темур салтанатини сақлаб қолиш вазифаси турарди. Аммо, Заҳириддин Муҳаммад Бобур қанчалик ҳаракат қилма-син, маълум сабаблар билан у Мовароуннаҳрни тарк этишга мажбур бўлади. У аввал Афғонистонни, кейинчалик Ҳиндистонни қўлга ки-ритиб, уч асрдан кўпроқ давом этган Буюк Бобурийлар салтанатига асос солди. Шоҳ Бобурнинг Ҳиндистонга келиши билан бу ўлка ижтимоий иқтисодий ҳаётидагина эмас, балки давлатни идора этиш борасида ҳам кескин ўзгаришлар қилинди. Албатта, замон тақозосига кўра, адолатли давлат бошқаруви қудратли ҳарбий тизим орқали маҳкам ушлаб турилди. Шоҳнинг асосий вазифаси мамлакат ҳудудида осойишталик ўрнатиш, тарқоқ, ўзаро рақобатда бўлган майда хонликлар ва улусларни бирлаштириб, марказлашган ягона давлат барпо этиш, уни адолат билан бошқариш, аҳолининг турмуш фаровонлигини таъминлаш, унинг маданий-маърифий савиясини кўтариш ва жамият тараққиётини кўзлаб иш олиб бориш эди. Бу тамойиллар Бобуршоҳдан кейинги бобурий шаҳзодалар учун ҳам муқаддас мақсад бўлиб қолган. Бобурийлар давлати сиёсатининг яна бир хусусияти шунда эдики, улар давлатни бошқаришда фуқаро эътиқод қиладиган динларга нисбатан

холисона сиёсат олиб борганлар. Муҳаммад Бобуршоҳ ўз фарзандларига ҳам бошқа динларга нисбатан холис бўлишликни уқтиради. Буни Бобур-шоҳнинг ўғли Ҳумоюнга ёзган хатида кўриш мумкин. «Эй фарзандим, Ҳиндистон мамлакати турли мазҳаблардан маъмур бўлган (ташкил топган). Оллоҳ Таоло Сизга буни каромат этди. Сиз мазҳабларни ёмон кўришдан дилингизни пок тутинг. Ҳар мазҳабнинг тариқати (йўли)га адолат қилинг. Қўлингиз остидаги ҳар бир қавмнинг ибодатхоналарини, муқаддас жойларини хароб этманг. Шундай одилликни ихтиёр қилингки, подшоҳ раъиятидан ва раъият подшоҳдан осуда бўлсин. Исломнинг тараққиёти эҳсон қиличидан яхшироқ бўлади, зулм тиғидан эмас. Сунний ва шиа ўртасидаги жан-жаллардан кўз юмманг. Агар бундан кўз юмсангиз ислом заифлаш-иши мумкин. Раъиятдаги турли қабилаларни арбааи аносир билан маҳкам тутинг. Салтанатнинг жисми турли марказларда тинч бўлсин. Подшоҳлик ишларини пухта қилиш учун ҳазрат Амир Темур Соҳибқироннинг ишларини кўз олдингизда тутинг. « 29 Тарихий маълумотлар Бобуршоҳ ва Ҳумоюншоҳ фаолиятида бирор бир диний жаҳолатпарастлик кўринишлари намоён бўлмаган-лигини кўрсатади. Акбаршоҳ эса, мавжуд барча динларни муросага келтирди, уларнинг ижобий томонларидан фойдаланди. Ўша даврда ҳиндулар-даги баъзи аянчли ҳолатлар билан боғлиқ урф-одатларни таъқиқлади. Яъни ўша даврда ёшми- қарими агар эр вафот этса, унинг аёли эри билан бирга тириклайин ўтда куйдирилган (ёки аёл бир умр оила қуриш ҳуқуқидан бутунлай маҳрум этилган). Акбаршоҳ ана шундай аянчли урф-одатни таъқиқлаш учун фармон чиқарган. 29 Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг 1529 йил 15 январда Дҳалпурдаги «Боғи Нилуфар»да турганида ўғли Хумоюнга ёзган махфий васиятномаси.

Жаҳонгиршоҳ ва Шоҳ Жаҳон фаолиятида ҳам Акбаршоҳ бошла-ган диний сиёсат давом эттирилганини кўрамиз. Фақат Аврангзеб ҳукмронлиги давридагина Акбаршоҳ тутган инсонпарварлик сиёсати-нинг аксини кўриш мумкин. Аврангзеб ҳукмронлиги даврида ному-сулмон эътиқодидаги фуқаролар таъқиб остига олинган. Бу эса мам-лакатда зиддиятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Бобурий под-шоҳлар чекланмаган ҳуқуқга эга бўлсаларда мамлакатни узоқ йиллар мобайнида адолат тамойиллари асосида бошқаришга ҳаракат қилди-лар. Машҳур Ҳинд тарихнависи Шри Рам Шарманинг ёзишича, «Мў-ғуллар (Бобурийлар) Ҳиндистонга босқинчи ва келгинди сифатида келган бўлсалар ҳам, улар қўл остидаги маҳаллий ҳиндларнинг ҳур-матини қозона олган. Уларга маъқул бўлган анъана ва удумларни йўлга қўйдилар. Ҳар куни эрталаб подшоҳнинг «Жарохаи даршон» маросимида фуқаро олдида кўриниш бериши (саломга чиқиши), арз-дорларнинг подшоҳ қабулига имконият билан кира олиш имкония-тига эга бўлиши, маъмурий идоралар раҳбарлари бажарилиши лозим бўлган вазифаларнинг аниқ ва равшан белгилаб берилиши, мансабдор шахснинг ўз вазифасини қай даражада ҳалол бажараётганининг омма-вий тарзда назорат қилиб турилиши, ҳокими мутлақ бўлмиш подшоҳ-нинг мамлакатни бошқаришдаги адолатли ишларидир деб қараш керак». Давлат ва уни бошқаришга ақлу-идрок ва илму тафаккур нуқтаи назаридан ёндашиш Темурийлар даври алломалари Ҳусайн Воиз Кошифий (1440-1505) ва Жалолиддин Давоний (1427-1502) ларга ҳам хосдир. Давлат бошқаруви ва унинг сиёсати билан боғлиқ бўлган ижтимоий-ахлоқий масалалар Ҳусайин Воиз Кошифийнинг «Ахлоқи Муҳсиний», 30 Жалолиддин Давонийнинг «Ахлоқи Жалолий» 31 асар-ларида атрофлича баён этилган. 30 Ҳусайн Воиз Кошифий . Аҳлоқи Муҳисиний, Душанбе. Адиб нашриёти. 1991. 31 Жалолиддин Давоний. Аҳлоқи Жалолий. Ўз. Р. ФА Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фонди.

Давоний «Қонунсиз жамиятда тартиб ўрнатиб бўлмайди» деса, Кошифий «тарбия ва жазо ҳақида қонунларнинг бўлмаганлиги давлат фаолиятининг бузилишига олиб келади»- деб ҳисоблайди. Кўриниб турибдики, Марказий Осиё мутафаккирлари давлатни бошқаришга оид ўз фикрларини баён этар эканлар, жамиятда адолат, тенглик, тинчлик, фаровонлик, илму-маърифат қарор топишига умид қилганлар. 4. XVI-XIX асрлар Ўрта Осиёнинг ижтимоий ҳаётидаги мураккаб жараёнлар ва миллий давлатчилик негизларидан маҳрум бўлиш сабаблари Ватанимиз тарихи ўзбек давлатчилиги тараққиёти бир текисда кетмаганлиги, унинг силсиласида зафарли ва инқирозли даврлар бўлганлигидан гувоҳлик беради. Соҳибқирон Амир Темур асос солган салтанат энг йирик ва қудратли давлат бўлганлиги жаҳонга маълум. Амир Темур ворисларига ана шундай қудратли салтанатни мерос қилиб қолдирар экан, «миллатнинг дардига дармон бўлиш», «заифларни қўриқлаш ва йўқсилларни бойлар зулмига ташламаслик-ни уқтириб, «адолат ва яхшилик қилмоқ дастурингиз, раҳбарингиз бўлсин» - дея васият қилган эди. Аммо унинг дастури ва васиятига амал қилинмади. Тахт учун курашлар, ўзаро ихтилофлар, жангу-жа-даллар давлатни заифлаштириб, мамлакатнинг инқирозига парокан-даликка олиб келди. Умуман, XVII-XIX асрлар Ўрта Осиё ҳаётида мураккаб ва кескин бурилиш даври бўлди. XVI аср бошларида заифлашиб бораётган темурийлар салтана-тига Дашти Қипчоқ томонидан кўчманчи ўзбеклар давлати ҳукмдори Муҳаммад Шайбоний ҳужум бошлади. 32 32 Ш. Соди қ ов ва бош қ алар. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.: Шар қ, 2000. 25-26 - бетлар.

Шайбонийхон 1500-1501 йилларда Самарқанд ва Бухорони, 1504 йилда Ҳисор вилоятини, 1506-1507 йилларда Хуросон пойтахти Ҳирот ҳамда Балхни, шунингдек, Марв, Нишопур, Тошкент, Фарғона ва Сирдарё ерларини забт этди. Саркарда Шайбонийхон темурий шаҳзодалар орасида ўзига муносиб рақибни Заҳириддин Муҳаммад Бобур сиймосида учратди. Бу иккала саркарда орасида давом этган уруш натижасида Мовароуннаҳр ва Хуросон ягона давлат таркибидан ажралиб кетди. Мамлакатда парокандалик бошланди. Бобур Мирзо бобо юртидан ажралиб Ҳиндистон томон кетиб, Ҳиндистонни забт этди. Мовароуннаҳрда эса шайбонийлар сулоласи ҳокимият тепасига келди. Шайбонийлар ҳукмронлиги қарийб, бир асрга яқин давом этган бўлса ҳам, бу даврда тинчлик бўлмади, қирғинборот урушлар, ўзаро ички курашлар давом этди. Шайбоний Убайдуллахон (1533-1539) тахтга ўтиргач, Бухоро-нинг мавқеи ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жиҳатдан анча кучайди ва Бухоро Мовароуннаҳрнинг сиёсий-маъмурий марказига айланди. Абдуллахон даврида (1557-1598), яъни 1557 йилда пойтахт расман Самарқанддан Бухорога кўчирилди ва бу сана тарихда Бухоро хонлиги ташкил топган йил бўлиб кирди. 1601 йилдан эътиборон Бухоро хонлигида ҳокимият аштархо-нийлар (жонийлар) қўлига ўтиб, улар 150 йилга (1601-1753) ҳукмрон-лик қилди. Бироқ, аштархонийлар даврида ҳам, кейинги хонликлар даврида ҳам ўлкамизда барқарорлик бўлмади. Тож-тахт учун бўлган ўзаро урушлар, тўқнашувлар мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисо-дий, сиёсий, маънавий тараққиётига кучли таъсир қилди. Ўтмишда маданият ва маърифат бобида эришилган ютуқлар бой берила бошла н ди. Айниқса, аниқ ва табиий фанлар қувғинга учради. Бунинг оқибатида илм-фан ривожи кескин пасайиб кетди. Таниқли олиму фузололар жамиятда қадр-қиммат топмаганлигидан сўнг илм-фан билан шуғулланиш ўрнига бошқа соҳалар билан банд бўла бошладилар.

Юртимизда рўй берган бундай кўнгилсиз ҳ одиса ва жараёнлар ижтимоий-иқтисодий, сиёсий бўҳронлар жамият ижтимоий ҳаётида таназзул вужудга келди деган маънони билдирмайди , албатта. Юқо-ридаги тўрт салбий ҳолатларга қарамай , Ўрта Осиёда ижтимоий фикр, фалсафа, адабиёт, тарих, мусиқа фанлари, меъморчилик, тасви-рий санъат ривожланди, қатор мадраса ва масжидлар қурилди. Бобораҳим Машраб, Аҳмад Дониш, Шермуҳаммад Мунис, Нодира, Увайсий, Огаҳий, Мирзо Бедил ва бошқалар ўша мураккаб даврнинг эл-юрт назарига тушган фан арбоблари, атоқли шоир ва ёзувчи-олимларидир. Бобораҳим Машраб (1657-1711) Марказий Осиё ижтимоий-фалсафий фикрлари рив о жланиши тарихида муҳим ўрин тутади. Машраб яшаган даврда тож-тахт учун ўзаро урушлар ниҳоятда авжга минган, оддий халқ оммасининг аҳволи ниҳоятда оғирлашиб кетган эди. Машраб бутун ҳаёти давомида халқ дарди билан яшади ва уларни ҳимоя қилиш йўлларини излади. Буни биз унинг «Девони Машраб» тўпламидаги дард алам билан тўлиб тошган шеърларида кўришимиз мумкин. 33 Машраб жамиятда мавжуд бўлган, халқ бошига тушаётган жабр- ситамлар, ижтимоий адолатсизликлардан дод фарёд чекди, уларнинг негизи, манбаи нимадалигини чуқур очиб беришга ҳаракат қилди. Ижтимоий адолатсизлик, ҳақсизлик, тенгсизликнинг бош ва асосий сабаби зўр а вонликда, деб билган Машраб ўзининг ўткир қалам кучи билан ҳукмрон табақаларни, шахслар ва муллаларни танқид остига олди. Бобораҳим Машрабнинг оташин инсонпарварлик сўзлари, исёнкор шеърлари ўша даврдаги ҳукмдорларга, шариат пешволарига умуман ёқмади. Машраб қаттиқ тазйиқ остига олин иб, ўч олинди. Давлатни адолат билан бошқаришга ақлу идрок ва илму-тафаккур нуқтаи назаридан ёндашиш Аҳмад Дониш (1827-1897) нинг ҳам қарашларига 33 Ҳ.Бобоев, З.Ғофуров. Ўзбекистонда сиёсий ва маънавий маърифий таълимотлар тараққиёти. – Т.: Янги аср авлоди , 2001. 399-б.

хос хусусиятдир. Аҳмад Дониш «агар давлат ақл, онг принципларига мувофиқ тарзда ташкил этилмаса ва бошқарил-маса, ундай давлатдан яхшилик кутиш мумкин эмас» 34 деб ҳисоблай-ди. У Шарқ мутафаккирлари илгари сурган ва оқил ҳукмдорлар амал қилган давлатни илм-маърифат а ҳ лига таяниб бошқариш ғоясини давом эттирди. 35 Унинг фикрича, давлат раҳбари, амир 10 та х ислатга эга бўли-ши, жумладан, халқнинг ҳолидан хабар олиб туриши, масла ҳ атлашиб давлатни бошқариши, сарой аёнларини, айниқса, бошқариш ишига ноқобилларни нг давлат ишларидан четланиши, ҳамманинг меҳнат қилиб кун кўришини таъминлаши зарур. 36 У ҳатто амир билан бирга халқ ичидаги оқил одамлардан махсус кенгаш тузиб, давлатни идора этиш принципини ёқлаб чиқади. 37 Халқ зўравонликка асосланган давлатга қарши чиқиши, уни тахтдан ағдариш ҳам мумкинлигини эътироф этди. 38 Минтақамизда яшаб фаолият кўрсатган буюк сиймолар ўз даври талаб- эҳтиёжларини эътиборга олган ҳолда илм фанни ривожланти-риш асосида халқ онги ва билимини ў с тиришга катта ҳисса қўшди-лар. Шунингдек , улар давлатни бошқаришга оид ўз фикрларини баён этар экан, жамиятда адолат, тенглик, тинчлик, фаровонлик, илму маърифат қарор топишига умид қилдилар. Шу умид асосида шарқона турмуш тарзига ва тафаккурига таяниб, адолатли ва одил подшоҳ, мурувватли ҳукмдор ва эзгулик жамияти ҳақида турли ғоялар, кон-цепцияларни илгари сурдилар. Агар ушбу қарашларда теократик ёндашувлар устунлик қилган бўлса, XIX асрга келиб давлатни бошқариш ишларига дунёвий билим ва замонавий усуллар нуқтаи назаридан ёндашишлар кўзга ташланади . Жаҳон, айниқса, Европа тажрибаларига 34 Дониш А. Наводир-ул вақое. –Т.: Ф ан, 1964. 125 -б. 35 Дониш. А. Путешествие из Бухары в Петербург. Избр. произ. Душанбе. Ирфон. 1976. 193-194- бетлар. 36 Ризаев К. Туси. Ташкулов Д. Дониш. –М: Юрид. Лит-ра, 1990. 99-б 37 Ўша жойда 101-б. 38 Ўша жойда 116-117-бетлар.

мурожат қилиш пайдо бўлди. Бу ўринда жадид маъ-рифатпарварларининг фаолияти диққатга сазовордир. Айнан улар со-вет тоталитар тузуми юзага келаётган пайтда халқимизнинг мустақил давлат бўлиб яшаш истагини ифодалаб, миллий давлатчилик ғоялари-ни илгари сурдилар ва ҳимоя қилиб чиқдилар. 5. Жадидларнинг миллий давлатчилик ва адолатли жамият қуришига доир маърифатпарварлик ғоялари Мамлакатимиз тарихи саҳифаларидан муносиб ўрин олган жадидчилик, маърифатпарварлик ҳаракати тасодифий юзага келган эмас. Унинг пайдо бўлишини тақозо этган, объектив заруриятга айлантирган бир қанча сабаблар, эҳтиёжлар бўлган. Маълумки, Европа XVIII-XIX асрларда техника тараққиётига йўл олиб, XX аср маданияти ва турмуш тарзи учун мустаҳкам пойдевор яратган эди. Осиё жумладан, Туркистон илм-фан ва техника тараққиётидан анча орқада қолиб кетган эди. Ўзбек хонликлари (Бу-хоро, Хива, Қўқон) ўртасидаги мунтазам давом этиб келган низолар охир-оқибатда уларнинг заифлашишига, Россиянинг бутун хонлик-ларни босиб олишига, замин яратди ва маданиятнинг таназзулини янада чуқурлаштириб юборди. Қолоқлик ва жаҳолат, ўлка аҳолисининг аянчли аҳволи Туркис-тоннинг Европа ва жаҳон цивилизациясидан орқада қолиб кетиши, ислом ва шариатнинг оёқ ости қилиниши натижасида бундай оғир аянчли аҳволдан қутулиш, эрк ва озодликка эришиш ҳақида зиёли қатламларида фикр- мулоҳазалар пайдо бўла бошлади. Жаҳолат уйқу-сидан уйғониш тарихий заруриятга айланган эди. Бошқача қилиб айтганда, жадидчилик ҳаракати ижтимоий ривожланишнинг, тарихий тараққиётнинг талаб ва эҳтиёжларига жавоб сифатида майдонга кел-ган улкан ижтимоий-сиёсий оқим, ҳаракат бўлди. Ўлкада миллатнинг дард-аламларини, бутун аянчли, мудҳиш,

фожиали оғир қисматини ўз қалби ва вужудидан ўтказиб, ўзининг бутун борлиғини, ақл-закова-тини, онгли ҳаётини эрк, озодлик, тараққиёт учун сафарбар этган зиёлиларнинг бутун бир янги авлоди шаклланганди. Улар маърифат-ни юксалтирмай, миллий онгни ўстирмай, халқни ғафлат уйқусидан уйғотмай туриб мустақиллик учун курашиб озодликка эришиб бўл-маслигини тушуниб етдилар. Бу биринчи сабаб. Иккинчидан, чор ҳукумати ўлкамизни босиб олганидан кейин маҳаллий аҳолининг маънавий камолотини чеклаб қўйиш учун зўр бериб ҳаракат қилди. Бутун Ўрта Осиё бўйлаб очилган янги усул мактабларига қарши Россия мустамлакачилари ўт очдилар, бу мак-табларни «исломга қарши», «ғайридин мактаблари» деган ташвиқот юргиздилар, жосуслик идораларини ишга солдилар. Рус маъмурлари бу пайтга келиб ислом динига қарши курашни ҳам кучайтирдилар. Аҳвол шу даражага бориб етдики, 1903 йилда подшо Туркистон аҳо-лиси учун муборак Ҳаж сафарини ҳам махсус фармон билан ман этди. 39 Бу маҳаллий мусулмон аҳолиси орасида кучли норозилик уйғотди. Туркистонда чоризм мустамлакачилари сиёсати туфайли рўй берган фожиали воқеа-ҳодисаларга қарама-қарши равишда маърифатпарварлик, жадидчилик ҳаракати дунёга келди. Бу ҳаракат XIX аср охири XX аср бошларида вужудга келган бўлиб, унинг тепасига Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар қори Абду-рашидхонов, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Абдулла Авло-ний, Абдулла Қодирий, Тавалло, Сўфизода каби халқимизнинг ўнлаб фидойи фарзандлари турган эдилар. Миллат озод бўлиб, ўзининг мустақил давлатини ўрнатмагунча, ижтимоий адолатни тиклаб бўлмаслигини маърифатпарварлар тушу-ниб етдилар ва «...жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳало-катдан 39 Ҳ. Содиқов ва бошқалар. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. –Т.: Шарқ, 2000. 263-б.

қутқариб қоладиган ягона куч-маърифатдир» деган хулосага келдилар. Улар Туркистоннинг мустақиллигини таъминлаш, маҳал-лий миллатларнинг ижтимоий, сиёсий, иқтисодий тараққиёти йўлига олиб чиқиш учун биринчи навбатда халқнинг умумий маданий савия-сини ривожлантириш лозим деб ҳисоблаганлар. Жадидлар ижтимоий-сиёсий куч сифатида бойлик учун, шон-шуҳрат орттириш учун майдонга чиққан эмас. Улар истибдодга қарши курашдилар. Мустақиллик йўлида фидойилик кўрсатдилар. Туркистон халқларининг ҳақ- ҳуқуқларини ҳимоя қилдилар. Ўз ҳисоб-ларидан мактаблар, кутубхоналар, театрлар очдилар. Газета, журнал-лар, дарсликлар, қўлланмалар нашр этиб халқни илм-маърифатга ва Шарқ оламидаги янгиликларга жалб этдилар. Фаолиятларининг дастлабки даврларида жадид маърифатпар-варлари халқни миллий зулм ва қолоқликдан қутқаришнинг бирдан бир йўли маърифатдир, деб билган бўлса, кейинчалик эса бу нажот – миллий истиқлолда деб тушундилар. Шунинг учун ҳам улар 1917 йил феврал буржуа-демократик инқилобини зўр ҳурсандчилик билан кутиб олдилар ва унга катта умид боғладилар. Шу умид йўлида озодлик курашини янги босқичга кўтардилар. Туркистоннинг ҳар бир шаҳрида янги жамият, ташкилотлар тузилди. Уларнинг мақсади битта эди, у ҳам бўлса, мустақилликка эришиш. Шу мақсад йўлида улар Россия демократик республикаси таркибида Туркистон мухториятини ташкил қилиш ҳаракатида бўлдилар. 1917 йил 26-28 ноябрь кунлари маҳаллий халқ вакиллари Қў-қонда ўлка мусулмонларининг фавқулодда съездини ўтказиб, «Тур-кистон мухторияти» («Қўқон мухторияти»)нинг ташкил топганлиги-ни эълон қилди. Унинг дастурида Туркистон мустақил бўлиши, ўзининг ваколат доирасида қонунлар чиқариши, давлат чегараларини ўзлари қўриқлаши, ўз қўшинига, пулига эга бўлиши ва бошқа ҳуқуқлар кўрсатилган эди.

Лекин, 1918 йил 23 январда Туркистон советларининг IV ўлка қурултойи чақирилиб, «Туркистон мухторияти»нинг муваққат ҳуку-мати ва унинг аъзолари қонундан ташқари деб эълон қилинди ҳамда мухториятчиларнинг кўпчилиги отиб ташланди. Бундан мухториятга алоқаси бўлмаган тинч аҳоли ҳам катта зарар кўрди. 40 Бу сиёсий воқеалардан хулоса чиқарган Туркистон халқи мустақиллигини қурол ёрдамида ўз қўлига олиш учун курашнинг бошқа воситаларига ўтдилар. Бу тарихга «босмачилик» номи билан кирган, аслида эса миллий озодлик ҳаракати эди. Ўзбекистон халқ и 30 - йилларда миллий мустақиллик учун олиб борган курашларда жуда кўплаб асл фарзандларини йўқотди. Айбсиз ҳам айбдор ҳам таъқиб қилиниб, миллатнинг гули ҳисобланмиш зиёлилар турли сабаб ва ба ҳ оналар билан йўқ қилинди. Аммо муста-қиллик учун курашлар тўхтамади. Бу йўлда курашнинг турли восита-ларидан фойдаланилди. Ўзбек халқининг асл фарзандлари Файзулла Хўжаев, Акмал Икромовга ўхшаган давлат арбоблари юқори м и нба р лардан фойдаланишга ҳаракат қилдилар. Аммо уларнинг тақдири фожиа билан тугади. Умуман, тарихнинг кейинги даврларида мустақиллик учун кураш олиб борган миллатпарварларнинг тақдирлари ҳам худди шу тариқа ҳал этилди. 6. Миллий мустақиллик ва демократик ўзгаришлар сари йўл тутилиши Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришиш арафасида 1989 йил 21 октябрда давлат тили тўғрисидаги қонун қабул қилинди. Бу муста-қилликка эришиш йўлидаги биринчи қадам ҳисобланади. Республи-канинг келажаги томон яна бир қадам Собиқ иттифоқ давлатлари ичида биринчилардан бўлиб, 1990 йил 24 мартда (Олий Советнинг 12-чақириқ биринчи сессияси) Ўзбекистонда Президентлик бошқару-вини таъсис этиш тўғрисидаги қарори 40 Н. Норқулов. «Мухториятнинг тугатилиши». /Фан ва турмуш. 8 сон. 1990. 8-9-бетлар.

бўлди. Сессияда якдиллик билан Ислом Каримовни Ўзбекистон Республикаси Президенти этиб сайлаш тўғрисида қарор қабул қилинди. Маълумки, дунё давлатчилиги тараққиётида бошқарувнинг асосан икки шакли монархия ва республика шакллари мавжуд. Республика бошқаруви ўз навбатида парламентар ва президентлик республика шаклларига эга. Президентлик Республикаси ҳозирги кунда энг кўп тарқалган давлат бошқаруви шаклидир. БМТ маълумотларига кўра 1995 йил-гача унга аъзо бўлган 186 давлатдан 140 тасида Президент лавозими мавжуд бўлиб, уларнинг аксарияти президентлик республикасидир. Президентлик республикасининг парламентар республикасидан фарқи шуки, президент халқ томонидан сайланиб, давлатнинг ва ижроия ҳокимиятининг бошлиғи ҳисобланади, ҳукумат Президент томонидан тузилади ва унга ҳисобот берилади. Парламентар респуб-ликада эса, парламент, яъни олий вакиллик, қонун чиқарувчи идора Президентни ва ҳукумат таркибини сайлайди ва уларни ўзига итоат эттиради. 41 Президентлик ҳокимияти қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд органлари фаолиятини мамлакат олий мақсадлари йўлида мувофиқлаштиради. 1991 йил 31 август куни Ўзбекистон Республикас и нинг давлат мустақиллиги эълон қилинди. 1991 йил 29 декабрда Ислом Каримов мустақил Ўзбекистон Республикасининг Президенти этиб сайланди ва у Ўзбекистон миллий тарихига ўзбек мустақил давлатининг асос-чиси сифатида кирди. Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг кун тартибида жаҳон андозаларига мос келадиган давлат қуриш, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий соҳада туб ислоҳотларни амалга ошириш , уларни қонун билан мустаҳкамлайдиган ҳуқуқий тизимни вужудга келтириш вази-фаси турар эди. Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, демократик адо-латли жамият барпо этишнинг ҳамма мамлакатларбоп андозаси ҳеч қачон бўлмайди. 41 Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғат. Тошкент, 1998. 41-б.

Қолаверса , ҳар бир мамлакат ижтимоий ҳаётининг турли соҳаларида асрлар мобайнида шаклланган анъаналари, қад-риятлари бўладики, буни эътиборга олмасликни нг иложи йўқ. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки куниданоқ «жаҳон ва ўзимизнинг амалиётимиздан олинган барча унумли тажрибани рад этмаган ҳолда , ўз ижтимоий иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тараққиёт йўлини танлаб олишга киришди». 42 Мамлакатимизнинг мустақил тараққиёт йўлини ишлаб чиқишда ўтмишдан Собиқ иттифоқ тузумидан мерос бўлиб қолган тажриба-лардан сабоқ чиқарилди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида амалга оширилган ислоҳотлар чуқур таҳлил қилинди. Шулар асосида сохта инқилобий сакрашлар-сиз, фожиали оқибатларсиз ва кучли ижтимоий ларзаларсиз, эволю-цион йўл билан нормал, маданиятли тараққиётга ўтиш – танлаб олин-ган йўлнинг асосий мазмун ва моҳиятидир – деган хулосага келинди. «Пировард мақсадимиз, -дейди Президент Ислом Каримов,-ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиётига, очиқ ташқи сиёсатга эга бўлган кучли демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаро-лик жамиятини барпо этишдан иборатдир». 43 Демак, танлаган йўли-миз, аждодларимиз тарихий тажрибаси, мамлакатимизнинг ўзига хос хусусиятини ва халқимизнинг ақл заковатини ҳисобга олиб, ўз йўлимиздан аниқ мақсад сари қатъият билан илгарилаб боришдан иборат. Ушбу мақсадни амалга оширишда муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов илгари сурган концепциялар, устувор вазифалар асос қилиб олинган. 42 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Т.: Ўзбекистон, 1992. 10-б. 43 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т.: Ўзбекистон, 1995. 9-б.

O'xshashlar

Миллий ғоя ва демократик ривожланиш

Мустақиллик ва демократик жамият қурилишининг ўзбек модели

Ўзбекистонда демократик жамият қуришнинг миллий, умумбашарий тамойиллари ва қадриятлари

Халқимизнинг мустақиллик учун кураши ва унинг босқичлари

Ўзбекистонда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиёти» фанининг предмети, назарий асослари