Икки тақдир Тавалло ва Ҳожи Муин - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Икки тақдир Тавалло ва Ҳожи Муин

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.57421875 KB

Ko'chirib olish

Икки тақдир тавалло ва ҳожи муин Бугун биз маданиятимиз, матбуотимиз тарихида сезиларли из қолдирган, лекин минглаб бегуноҳ кишилар қаторида Шўролар ҳукумати томонидан қатағон қилинган халқимизнинг икки истеъдодли фарзанди ҳақида сўз юрит- моқчимиз. Уларнинг ҳар икки с и бир йилда — 1883 йилда туғилганлар. Бирлари сал олдин, бирлари озгина кейин хориж-да «Ёвузлик салтанати» деб ном олган кизил империя панжасида ҳалок бўлганлар. Уларнинг бири тошкентлик шоир ва журналист Тавалло, иккинчиси самарқандлик драма тург Ҳожи Муин эди. Тавалло номини шеър мухлислари, ижодкор зиёлилар яхши биладилар. 10-йиллардаёқ: Осмондаги тайёралар, боқғил қаёнга боралар, Эй нафс ила оворалар, нечун кўролмайсиз ҳануз! — дея бонг урган, бизни асрий уйқудан уйғотган шоирларимиздан бири мана шу Тавалло эди. У Ватан ва Миллат тушунчаларини муқаддас тутган, орномусни баланд ушлаган шоир эди. Унинг шеърлари, бир вақтлар дунё тараққиётининг тамал тошини қўйган, бироқ сўнгги асрларда залолатга ботиб, тутқунликкача келган миллатнинг фожиали аҳволи ҳақидаги чуқур ўйлар, изтироблар билан тўла эди. Мана унинг XX аср бошидаги Тошкент манзаралари-га бағишланган бир шеъри: Тошканда кони ибратдур тамошо боғимиз, Ва ҳаводислар кўрармиз онда борган чоғимиз. Бир ажойибхонадур, минг турли инсон сайр этар, Ҳеч кепиишас онда боруб бизни ўлтирмоғимиз. Кур, чаман булбуллари товус каби қилса хиром, Тўплашиб йўл устида гўёки бизлар зоғмиз.

Искамейка узра ўлтирса неча роҳат қилиб, Кафшимиз лойи била биз устида ётмоғимиз. Ёз фасли оқбаданлар оқ кийимлар кийсалар, Пахталикни ташламай, елкага чиқғон ёғимиз. Уч қабат камзулни устидан яна бир каттакон Боғлабон маҳкам қилиб саккиз қулоч белбоғимиз. Тўғри юрмай туртиниб, босдук аёғин нечани, Русча «лень», тоторча «ёлқов», туркча «шалтоғ»миз. Ўтсалар ҳар ён шифиллаб туфли киган ҳар тараф, Чангитармиз, бизни кур, судраб ҳамон пайпоғимиз. Кўтаруб иштонни тиздан юқори, кўкрак очиқ, Кўрсатуб кўкракда жун неча семиз қурсоғимиз. Келса «убрайс» деб «садовник», қувласа боғдан бизи, «Гаспадин»дан бошқа сўз йўқ, русчага чўлтоғмиз. Гар мабодо кўрсамиз солдатни мундир кийганин, Боққа кирмасдан қочармиз, ўлгунча қўрқоғмиз. Қоровул кўрсак, югуруб, кўчаларда ҳар тараф, Бил, Тавалло, уйга келганда юраки тоғмиз. Наҳотки, шу Соҳибқирон Темурни, Беруний, Синодек илм доҳийларини, Навоий, Беҳзоддек гўзал санъат ижодкорларини жаҳонга берган, ўрта асрлардаёқ жамият ахлоқининг темир қонунларини яратган миллат бўлса?! (Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Футувватномаи султоний» сида кийим кийишнинг 15, дастурхонда ўтиришнинг 37 одоби бўлганлигини, кўчада юриш, ҳатто салом беришнинг ўнлаб қоидалари эл орасида жорийлигини ва уларни бирмабир келтирганини эслайлик.) Мана бу истеҳзолар остида қанчалар дард бор, алам бор: Ёврупо аҳли, сиз қулоқ солингиз, Биз ҳунарлар ёзуб, тонуштирамиз. Келтурунг, занбарак, қурол неча хил, Бизни сопқон ила отуштирамиз.

Афтамабил аробангиз қайда? Ҳўқанд ароба билан чопуштурамиз... Қани айрипилону гидропулон, Варварак билан учуштирамиз. Борми сизда бедона, какликлар? Пул тикуб ўртага чўқуштирамиз... Яна бир парчани диққатингизга ҳавола этамиз. Бу шоирнинг «Ўз виждон- вужудима хитоб» шеъридан: Дейдилар, бас кил, Тавалло, шеърлар манзур эмас, Миллати махе ўлса, парво қилмаюрлар, ғам емас. Бунларинг шўрба-палов, норин ебон чой ичса бас, Сўнгра икки елкасига тепсалар ҳам индамас. Чиқ ичимдан, жоним эй, сан манга ҳамдамлашмасанг. Тавалло шеърлари миллатпарварлиги, ватанпарварлиги ва албатта, ҳаққонийлиги учун севиб ўқилади. Машҳур Ойбекнинг «Болалик» асаридаги хотираларини эслайлик: «Айвонда мук тушиб, Таваллонинг шеърларини ўқишга киришаман. Ҳажвий шеърларида эски одамларнинг тўйҳашамларини хўп танқид қилган. Кўпгина шеърларида ҳаёт лавҳалари, манзаралари яхши бир тасвир этилган. Менга қаттиқ таъсир этади. Тўю базмлар, бойларнинг фисқу фужури, халқнинг саводсизлиги, маданиятсизлиги, қолоқлик тўғрисидаги ҳар хил ўткир иборалар менга ғоят таъ сир қилади. Айниқса, мактаб масаласи, театр ҳақида, ёшларнинг биринчи марта томоша қўйишлари ҳақида ёзганлари ғоят таъсирли. Ўқийман, диққат билан берилиб, узоқ ўқийман... Ҳажвлари ўткир, сўзлари юракдан айтилган, самимий... Шеърлар рангдор, жонли, тили ўзига хос, равон...» Уни фақат бизда эмас, четда ҳам билганлар. Ҳозир ҳам ўрганаётганлар бор. 1997 йилда биз унинг Тошкентда 1993 йилда чоп этилган «Равнақул ислом» номли шеърлар тўпламини Германияда, машҳур Гегель яшаган Бамберг шаҳридаги университет профессорлари қўлида кўрдик. Таржима ва

тадқиқ қилишаётган экан. Афсуски, биз узоқ йиллар унинг ҳаёти тафсилотларидан бехабар келдик. Истиқлол миллатимизнинг эрк ва озодлик учун курашган минглаб фидойилари қаторида унинг ҳам қадрини ўрнига қўйди. Биз учун муҳими, ҳаётифаолияти саҳифаларини тиклаш имконини берди. Кўп нарса ойдинлашди. Узбекистон миллий хавфсизлик хизмати архивидаги 32592 ра қамли 119 саҳифалик «Тўлаган Хўжамёров иши» деб ном ланган папкадаги материалларга кўра, у 1882 йидда эмас, 1883 йидда Кўкча даҳасида Оби Назир маҳалласида ту ғилган бўлиб, отаси чорвадор бой Хўжамёр Жиянбоев 1909 йидда вафот этган. Тўлаган эски мактабда савод чиқар ган, «Бекларбеги» мадрасасида, рустузем мактабида ўқиган. 1900-1910 йилларда Пржевалсқда Усмонбек Со- лихдонбоев деган кишининг қўлида приказчиклик қил ган. 1910—1917 йилларда Тошкентда турли савдо ширкат ларида иш юритувчи бўлиб ишлаган. Бу фактларга шуни қўшимча қилиш мумкинки, Тўла ган Хўжамёров 10- йиллардан ўзининг шеър ва мақолала ри билан матбуотда қатнаша бошлаган. Машҳур шоир Юсуф Сарёмийга шогирд тушган. Ва ундан «Тавалло» та халлусини олган. 1916 йидда «Равнақул ислом» шеърлар тўпламини бос тирган. 1913-1917 йилларда Авлоний ва Мунавварқори ларнинг «Турон» жамиятида қатнашган. 20- йилларда «Муштум» журналининг фаолларидан бўлган. Фактларга қайтамиз. Таваллонинг «меҳнат дафтарча- си»даги қайдга кўра, у 1918—1919 йилларда Тошкент Эски шаҳар ва Янги шаҳар ижроия қўмитасида аъзо бўлиб иш лаган. 1919-1922 йилларда Туркистон ЧК (Фавқулодда комиссия) сининг коллегия аъзоси; 1922—1923 йиллар — Туркистон ЧКси Эски Тошкент ижроия қўмитаси аъзоси, шикоятлар бюроси аъзоси, Фарғона ревтрибунал аъзоси; 1924 йил — Ташсоюз бошқармаси аъзоси. 1925—1927 йил лар — кустпромсоюз раиси; 1927 йил 23 октябрдан 1928 йил 11 январгача камалган. 1928 йил — Қуруқ мева омбори- да таржимон; 1929 йил — Ширкатлар суғурта уюшмасида инструктор; 1930 йил — аризасига кўра ишдаи бўшатилган. 1932 йил - Хомашё ва савдо сектори инспектори; 1933 йил 1 январь — Ўзпромстрой

трестида назоратчи инструк тор; 1934 йил апрель — аризасига кўра ишдан бўшатил ган. 1935 йил 29 январь — «Красний утилшик» артелида инструктор; 1935 йил 29 май — аризасига кўра бўшатилган. Бир ўринга изоҳ берамиз. 1927 йилда 6500 сўмлик дав лат мулкини талон-торож қилишда айбланиб, 5 йилга қамалган. Партиядан ўчирилган. Анкета маълумотларидан: ташқи кўриниши — ўрта бўй, бўйи 1 метру 56 сантиметр, кўзи - қўй кўз, сочи қора. 1937 йил 14 августда «аксилинқилобий «Турон», «Шў- ройи ислом», «Иттиҳоди тараққий», «Миллий иттиҳод», «Миллий истиқлол» ташкилотларининг аъзоси», «милли онернинг ўғли», «шеърларида миллатчилик ғояларини илгари сурган»ликда айбланиб, қамоққа олинади. Қамоққа олинганида оилада беш киши бўлган: ўзи — 54 ёшда, хотини Зуҳра Миёрова - 40 ёшда, ўғли Мақсуд Миёров — 16 ёшда, қизи Санобар Миёрова — 11 ёшда. 1913 йилда туғилган Раҳбар исмли қизи 1936 йилда тур мушга чиққан бўлиб, Бухорода яшар эди. Агентура материалларидан: «Т. X . миллий республи кани мустамлака деб айтди. Кўпчилик орасида «Узбек халқи ўзаро ихтилофлари, қўрқоқлиги туфайли хор-зор, қизилларга тутқун бўлди, сабр косаси бир кун тўлади, халқ совет ҳукуматига қарши қўзғалади. Агар мен инқилобни шундай кунларга олиб келишини билсам, бутун вужудим билан унга қарши курашар эдим» деб айтди». Тўлаган Хўжамёровнинг тергов ишлари тезлашиб кет ди. Ўзбекистон ички ишлар халқ комиссари муовини Ле онов имзолаган «Айблов хулосаси» 1937 йил 9 сентябрда 25 кунда тайёр бўлди. Унда Таваллонинг 1919 йилда Оси пов қўзғолонига қатнашганигача «тасдиқлатиб» олинди ва бир қатор «айб» лар билан учлик ҳукмига ҳавола этилди. Ўша йилнинг 19 сентябрида НКВД қошидаги учлик маж лисида Тавалло отиб ўлдиришга ҳукм қилинди. Ҳукм айни йил 10 ноябрда ижро этилди. Адабиётшунослик фанида эса, 1939 йил унинг вафот йили сифатида кўрсатиб келинар эди... Адиб 1969 йил 18 октябрда окданди. Иккинчи тақдир эгаси Хожи Муин миллий уйғониш даври Самарқанд адабий

муҳитининг самарали ижод эт ган истеъдодли вакилларидан эди. Исми шарифи Хожи Муин ибн Шукрулло бўлиб, «Меҳрий» адабий тахаллуси дир. 1883 йилнинг 19 мартида Самарқанд шаҳрининг Ру ҳобод мавзеида дунёга келган. 1890 йилда онаси, 1895 йилда отаси вафот этиб, 12 ёшдан бобоси Мирсаид Муҳаммад- шариф қўлида тарбия топган. Эски мактабда савод чи қарган. Мадрасада Саидаҳмад Васлийдан араб наҳви(син таксиси) ни ўрганган. Форс, турк, озар тилларида эркин сўзлаша олиш ва ёзиш салоҳиятига эга бўлган. Рус тили- ни, Европа маданиятини мустақил ўзлаштирган. 1901 йил дан ўқитувчилик фаолияти бошланади. Беҳбудий, Ажзий, Шакурийлар таъсирида фикри ўзгариб, 1903 йилда ўз ма- ҳалласида «усули жадид» мактаби очган. Ушбу мактаб учун 1908 йилда «Раҳиамои савод» номи билан алифбо нашр эттирган. 1913 йилда Беҳбудийнинг «Самарканд» газетасида ва «Ойна» журналида ишлай бошлайди. Ижодкор ва ташкилотчи сифатида Беҳбудийнинг рағбат ва ҳурматини қозонади. Масалан, 1914 йилда Беҳбудий «Ойна» ишлари билан икки ойлик сафарга чиққанида журналнинг масъул муҳаррирлигига Саидризо Ализодани, муваққат муҳаррирликка эса Ҳожи Муинни тавсия этиб, ҳукуматдан рухсат олган эди. Ҳожи Муин 10-йиллардан бошлаб узбек ва тожик ти-лидаги шеър ва мақолалари билан матбуотда кўрина бош лайди. 1914 йилда «Гулдастаи адабиёт» шеърий тўплами босилиб чиқади. Нусратилла Қудратилла билан биргаликда «Тўй» пьесасини эълон қилади. Сўнг 1916 йилда кетмакет ўз қаламидан чиққан «Эски мактаб ~ Янги мактаб», «Мазлума хотин», «Кўкнори» саҳна асарлари дунё юзини кўради. Бу асарлар қисқа муддатда ўлканинг бир қагор шаҳарларида қўйилади. «Мазлума хотин»ни В.Я.Вяткин рус тилига таржима қилади. 1916 йилда Ҳожи Муин кўплар қатори мардикорликка олиниб, ўша йили 2 ноябрда таникди маърифатчи А. Шакурий ва шоир Ф. Рожий билан биргаликда фронт орқасидаги қора ишларга юборилади. Минск губерниясининг Новоборисов шаҳри яқинидаги ўрмонларда дарахт йиқитиш, хандақ қазиш ишлари билан шуғулланади. 1917 йил-нинг майида (февраль

ўзгаришидан сўнг) она юртига қайтади ва матбуот ишларига шўнғиб кетади. Фитратнинг «Ҳуррият» газетасида ишлайди. 1918 йилнинг II июнида «Меҳнаткашлар товуши» газетасини йўлга қўяди. 1920 йилнинг 1 январидан унга илова сифатида «Таёқ» номли кулгили журнал чиқаради. 1922 йилда «Зарафшон» газетасининг таҳририятида ишлайди. 1924 йилнинг 1 июли-дан унга қўшимча бўлиб чиққан «Машраб» кулгили жур-налига асос солади. 1926 йилда «Овози тожик» газетасига адабий ходим ва мусаҳҳиҳ бўлиб ўтади. Унинг иловаси «Мулла Мушфиқий» ҳажвий журналида масъул котиб ва-зифасини бажаради. Шу орада адибнинг мусаҳҳиҳлик фаолияти билан боғлиқ бир нохуш воқеа юз берадию, унинг тақдири алғов-далғов бўлиб кетади. Воқеа шундай эди: «Овози тожик» газетаси 1929 йил 24 апрель сонида 1-май байрамолди чақириқларини русчадан тожикчага ўги-риб бераётганида «долой социал-империалистов, да здрав ствует коммунистический интернационал!» матни таржи-масида «да здравствует («зинда бод»)» эътиборсизлик ту-файли тушиб қоладию, «нест бод коммуниста байнал-милал!» («йўқолсин коммунистик интернационал») бўлиб чиқиб кетади. Мазкур техник хатога сиёсий туе берилади. Мусаҳҳиҳ Ҳожи Муин ва таржимон Саидризо Ализода аксилшўро-вийликда айбланадилар. Ҳожи Муин Сибирнинг Канск округ Пугачан районига сургун қилинади. Адиб ўз вата-нига 1932 йилда қайтиб келди. Яна газетада ишлади. Жум-ладан, 1934- 1937 йилларда «Қизил юлдуз» номли ҳарбий газетада хизмат қилади. Унинг корректорлиги яна бахт-сизлик олиб келади. «Отишга ҳукм қилинган халқдушма-ни Муралов» деганнинг исми-шарифи шу йилларнинг довруқли давлат арбоби Молотов билан алмашиб кетади. Ҳожи Муинни бу ишни онгли қилганликда айблайдилар. «Аксилшўровий тарғибот билан шуғуллангани», «жосус-лик, бузғунчилик фаолияти», «инглиз разведкасига хиз мат қилганлиги» учун 10 йилга ҳукм қилинади ва 1942 йилнинг 21 июлида Перм областининг Соликамск шаҳ-рида вафот этади. Унинг покиза номи 1963 йилда оқланди.

Зариф Баширнинг «26 йиллик хизмат қаҳрамони» («За рафшон» газетаси 1927 йил 19 май) мақоласида Ҳожи Муиннинг 1917 йилга қадар ўндан ортиқ газета-журналда фаол қатнашгани, 10 та китоб нашр эттиргани қайд этил-ган. Муаллифнинг ўзи 1937 йилда ёзган «Ижодий таржи-маи ҳолим» рисоласида 1907—1937 йиллар давомида 23 хил газета ва журналда 200 мақола, 400 хабар, 1500 га яқин ўзбекча ва тожикча шеърлар бостирганини хабар беради. Ва асарларининг тўла рўйхатини келтиради. Маълум бўли-шича, унинг Беҳбудий тақдири ҳақида ёзган «Маориф қурбонлари» пьесаси ҳамда «Жувонбозлик қурбонлари», «Бой ила хизматкор», «Қози ила муаллим» каби саҳна асар лари, икки шеърлар тўплами, «Алфози мутародифа» (араб-ча- форсча-туркча-ўзбекча луғат), «Тарожими аҳвол», «Алифболар тарихчаси» каби қанчадан-қанча китоблари, тўплаган ўзбекча ва тожикча мақолалари, «Хулосаи қаво йиди форсий» каби форсча, Фитратнинг «Бухоро саёҳати» асарининг ўзбекча таржималари босилмай қолиб кетган. Булар сирасига муаллифнинг тугалланмай қолган «Беҳбудийнинг таржимаи ҳолига оид материаллар», «Та-аддутоти завжот» (кўп хотин олиш), «Хотираларим» каби асарларини ҳам киритсак, унинг ғоят сермаҳсул ижодкор эканлиги маълум бўлади. Юқоридаги рўйхатнинг ўзиёқ Ҳожи Муиннинг журналист, шоир, драматург, таржимон сифатида адабиётимиз ва маданиятимиз тарихида салмоқли мавқега эга эканини кўрсатиб турибди. Гап асарларининг сонидагина эмас. Бунга унинг Беҳбудий, Мунавварқори, Фитрат, Қодирий, Чўлпон билан яқин алоқалари далил. Фақат буларни ўрганиш ва баҳолаш керак. Хулоса: 1. Бугун тарихшуносликда, шу жумладан, адабиёти миз, маданиятимиз тарихини ўрганишда мутлақо янги шарт-шароит майдонга кедди. Жумладан, эрк ва мустақиллик йўлида шаҳид кетган шўро тузуми қурбонлари-нинг фожиали тақдирларини бутун тафсилотлари билан ўрганиш имкониятига эга бўлиб турибмиз. Афсуски, бу имкониятдан етарли фойдаланаётганимиз йўқ. Ҳолбуки, бу истиклолнинг аҳамиятини англащда, бугунги куннинг қадрига етишда янги авлод тарбиясининг муҳим воситаси бўла олади.

2. 20-йиллардаги кураш икки ўзаро қарама-қарши мафкура курашидир. Бири миллатнинг ўз ерида эркин, мустақил яшашга ҳақли эканлиги билан боғлиқ фикрқарашларни ифода қилган, иккинчиси эса сохта, Шарқ халқлари турмуш тарзига зид қизил шиорларга ўраб берилган, аслида великорус шовинизми манфаатларига хизмат қил ган мафкура эди. Дунёда миллат деган тушунча бор экан, унинг манфаати деган гап ҳам, албатта, бўлади. Мамла- катлар ўз тараққиёти ва геополитик имкониятларига кўра бир хил даражада бўла олмас эканлар, мафкуравий курашга ҳам интиҳо йўкдир. Шу маънода 20-йиллар кураш тарихи бизга ҳамиша ибрат ва аччиқ сабоқ бўлиб хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Ўзбекистон ва мустақил давлатлар ҳамдўстлиги кўп томонлама ва икки томонлама ҳамкорлик

2 Икки қутбли дунёдан кўп қутбли яхлит дунё сари

Миллат ғурури

Ватанни нега севадилар

Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари