Маьрифат надир - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Маьрифат надир

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Маьрифат надир Режа: 1. Биз қандай миллатмиз? 2. Асл тилларнинг маншаъи...” 3. Қисмати хулқига яраша... 4. Нега энди икки тил ?

Жамиятнинг камоли ёки заволини белгиловчи мезон нима? Инқирозга юз тута бошласа , уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қолувчи куч борми? Ёки аксинча — инсонни, у мансуб бўлган жамиятни саодат соҳилидан фалокат уммони сари бошлаб, ҳалокат гирдобига ғарқ қилувчи синоат нима? Ундан нажот топиш имкони мавжудми? Бу каби саволлар миллатидан, ирқидан, диний мансублигидан қатъи назар, барча инсонлар ҳаётига бирдай дахлдор, ҳамма замонлар учун долзарбдир. Шунга кўра ҳам аксарият фикр эгаларининг бу борадаги қарашлари мутаносиб: биринчиси — маърифат, иккинчиси — жаҳолат. Хулосалар ҳам деярли бир хил: инсон фақат ва фақат маърифат орқалигина саодатга эришмоғи мумкин. “Маърифат” сўзининг луғавий маъноси — билиш, таниш, билим демакдир (Навоий асарлари луғати. Т., Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти,1972, 379 бет). Истилоҳий маъноси эса анча кенг. Орифлар наздида бу сўз Худони таниш маъносини англатади. Сўфи Оллоёрнинг “Танур жойинг бўлур қолсанг танурдин” мисрасидаги “танур” сўзининг иккинчиси моҳиятан маърифатдир. Олдинги “танур” эса — тандир (жаҳаннам) маъносида келган. Маърифатсизлик инсонни икки дунёда хор қилишига ишора бор бу сатрда. Тасаввуф олимлари маърифатнинг икки турини ажратиб кўрсатади: омма маърифати ва хослар маърифати. Улар фикрича, омма маърифати тинглаш орқали ҳосил бўлади. Хосларники эса — кўриш, мушоҳада этиш воситасида (Бу ҳақда қаранг: Саййид Сажжодий. Фарҳанги истилоҳоти ва таъбироти ирфоний. Теҳрон, 1992, 730-бет) . Ҳазрат Навоийнинг “Лисон ут тайр” достонида қушлар сафари тимсолида инсон камолотининг етти босқичи ҳақида сўз юритилади: талаб, ишқ, маърифат, истиғно, тавҳид, ҳайрат, фақру фано. Достоннинг махсус боби “Маърифат водийсининг васфи” деб номланган. Боб қуйидаги байтлар билан бошланади: Маърифат водийсин ондин сўнгра бил, Дашти бепоёнлиғин наззора қил.

Кимки бу водийға бўлди муттасиф, Топти анда ҳолларни мухталиф. Водиедур юз туман минг онда йўл, Ул бу бир келмай, онингдекким бу ул. Ихтилофи жузв ила кулл мундадур Ким, тараққию таназзул мундадур. (Алишер Навоий. “Лисон ут тайр”. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма томлик. Ўн иккинчи том. Т., “Фан” нашриёти, 1996, 224 бет.) Маърифат водийсини “дашти бепоён”га қиёслаган ҳазрат Навоий унда “ҳоллар мухталиф” (ихтилофли, бир биридан кескин фарқ қилувчи — қавс ичидаги барча изоҳлар бизники — Н.А . ) эканини таъкидлар экан, “Водиедур юз туман минг онда йўл” дея одамларнинг маърифий даражаси турлича бўлишига ишора қилади. Улуғ шоирнинг “жузв ила кулл” — бўлак ва бутун, тараққий ва таназзул ихтилофи ҳақидаги фикрлари ҳам буни тасдиқлайди. Мазкур боб давомида баён этилишича, бу водийда “юз туман раҳрав”ни (йўловчини) кўриш мумкин. Пашша ҳам, фил ҳам, Жибрил ҳам йўлда. Мусою Фиръавн, Маҳдийу Дажжол, Аҳмад ва Абу Жаҳл ҳам раҳрав. Шундай бўлгач, улуғ шоир таъбири билан айтганда: “Мухталиф бўлмай не бўлсун мунда иш”. Ушбу мулоҳазалари тасдиғи учун ҳазрат Навоий бир ҳадис мазмунини келтиради: Мундин айтибдур набии роҳбар Ким, улусқа Ҳақ сари бўлса сафар. Истасанг йўл касратиға адду ҳад, Халқ анфоси била тенг бил адад. (Ўша асар, 225 бет.) Яъни Ҳаққа элтувчи йўллар сони халойиқнинг нуфуси билан баробар. Бошқача айтганда, маърифати даражасига кўра, ҳар бир одам ўз йўлини тўғри деб билади. Улар ўртасидаги ихтилофнинг сабаби ҳам шунда. Танлаган

йўллари эгри ёки тўғри, яқин ёхуд йироқ, кўпраги дурд (қуйқа), озроғи соф бўлса-да, аслида ҳаммасининг мақсади, тўғрироғи, даъвоси бир — ҳақиқат. Гар сулук атворида тағйир эди, Мақсади лекин борининг бир эди. (Ўша асар, 225 бет.) “Маърифат водийсининг васфи”дан кейин ҳазрат Навоий бир ҳикоят келтиради. Унда ёзилишича, бир неча кўзи ожиз кимса маълум муддат мусофирлик сабабми, асир тушибми, Ҳиндистонда бўлади. Тақдир инояти билан ўз юртларига қайтиб келганида бир киши улардан сўрайди: “Филни кўрдиларингми?” Кўрлар тасдиқ ишорасини қилади. Ҳалиги киши филни чиндан ҳам кўрганингизга далил келтиринг, дейди. Табиийки, улар филни кўрмаган, у ҳақда сўраб ҳам олмаган эди. Кўрларнинг ҳар бири филнинг қайси аъзосини пайпаслаган бўлса, шунгагина асосланиб жавоб бера кетади. Оёқларини силаб кўргани фил бу — “сутун” деса, қорнини пайпаслаб кўргани “бесутун” дея жавоб қилади. Хартумини ушлаб кўргани филни аждаҳога, тишларига қўли теккани уни суякка менгзайди. Қуйруғини силагани илонга, бошига қўл ургани қиянинг тумшуғига, қулоғини ушлагани эса елпиғичга қиёслайди. Гарчи кўрларнинг сўзи фил ҳақида эмас, унинг муайян аъзолари хусусида эканини билса да, “пилбонлиғ шевасида устод” бўлган ҳакими комил уларнинг сўзини рад этмайди. Деди: “Ҳар бир улча воқиф эрдилар, Пил ҳолидин нишоне бердилар”. (Ўша асар, 227 бет.) Қиссадан ҳисса шуки, маърифатда комил бир мақомга эришмаган киши бамисоли ўша кўрларнинг ҳолига тушади. Ўзи “ушлагани”нигина ҳақ деб билиб, бошқалар билан ихтилофга боради, мунозара қилади.

Ҳаёт — инсонга чинакам маърифатга, камолотга эришмоқ учун берилган имкон. Ҳар ҳолда, мутафаккир аждодларимиз шундай деб ҳисоблаган. Камолга эришмай, “жаҳондин нотамом ўтмак”ни ҳазрат Навоий бамисоли ҳаммомга кириб нопок чиқишга менгзайди. Камолга эришмоқнинг эса асосий шарти — маърифат. Кейинги асрларда “маърифат” сўзи кўпинча “илм-маърифат” тарзида жуфт қўллана бошлади. Бу унинг “билиш, таниш” маънолари жиҳатидан ҳам мантиққа мувофиқ. Бинобарин, илмсиз чинакам маърифатга эришиб бўлмаслиги маълум. Истиқболи ёруғ бўлишини истаган ҳар бир миллат авлод камолини ҳаёт мамот масаласи деб билмоғи даркор. Таълим тарбияга берилаётган бугунги эътибор замирида ҳам шу ҳақиқат ётади. Бу соҳада ҳукуматимиз кўплаб қарор қабул қилди, фармонлар чиқди. Мамлакатимиз раҳбарининг ташаббуси ва раҳнамолигида Кадрлар тайёрлаш миллий дастури дунёга келди. Лекин илм дегани, маърифат дегани фақат қарорлар, фармонлар билангина эгалланмас экан. Бу борадаги мавжуд муаммолар миллатнинг ҳар бир вакили, мамлакатнинг ҳар бир фуқароси жон куйдирмаса, натижа кутилган даражада бўлмаслигига далилдир. Жуманазар Бекназаров деган профессор бор — тиббиёт фанлари доктори. Мамлакатимиз зиёлилари орасида уни танимайдиган одам кам. Кунлардан бирида шу киши бундай деб қолди: “Мактабни битириб, етуклик гувоҳномасини олган кезларим. Қамашининг (Қашқадарёдаги туман) марказий хиёбонида кетяпман. Чўнтакда — аттестат. Ўқишга жўнаш арафасидаман. Ифтихордан кўксим осмонда. Атрофимдан одамлар ўтиб - қайтади. Уларни кузатар эканман, хаёлимдан бундай ўй кечади: “Булар билармикан менинг аттестат олганимни? Унда нимага менга ҳавас қилаётганларини изҳор этмаяпти?”. Ваҳоланки, ўшанда ҳали ўқишга киришим номаълум эди. Лекин, илмга, маърифатга бўлган муҳаббатим шу қадар баланд, қалбимдаги шавқ шунчалик зўр эдики, гўё менинг аттестат олганимни ҳамма билиши, мени шундай катта ютуқ билан қутлаши зарурдай туюларди... Мана, бугун биз мустақилмиз. Илм олиш учун болаларимизда

ҳамма имконият бор. Бу имкониятдан етарли даражада фойдаланаётганлар ҳам бисёр. Лекин, барибир, ёшларимизнинг аксариятида илмга муҳаббатни, ўша ўзимда бир вақтлар сезганимдай баланд шавқни кўрмаяпман. Болаларимиз қалбида илмга сўнмас рағбат уйғотишимиз керак!” Ўша суҳбатимиздан буён Жуманазар аканинг гапи хаёлимдан кетмайди: “Болаларимиз қалбида илмга сўнмас рағбат уйғотишимиз керак!” Дарҳақиқат, бир фуқаро, шу миллатнинг бир вакили сифатида биз “ё ҳаёт — ё мамот, ё нажот — ё ҳалокат, ё саодат — ё фалокат масаласи” (Авлоний таъбири) бўлган тарбияга, фарзандлар камолига нечоғлик аҳамият беряпмиз? Бу борадаги ҳолат хотиржамликка асос бўла оладими? Жуманазар Бекназаровнинг куюнчаклиги фақат оғизда эмас. Бунга у амалда ҳам жидду жаҳд қиляпти. У катта мулкдор эмас — ҳалол меҳнати билан пул топади. Шундай бўлса-да, ҳар Наврўзда илмга сўнмас рағбат уйғотиш ниятида ўзи ўқиган мактабнинг энг аълочи ўқувчиларига стипендия улашади. Мактабга ўқув қуроллари сотиб олиш учун ҳар йили мунтазам равишда ўз ҳисобидан муайян маблағ ажратади. Жуманазар ака пули ҳаддан зиёда бўлгани учун эмас, болаларимиз қалбида илмга сўнмас рағбат уйғотиш мақсадида шундай ишларни қилади. Буни ўзининг инсоний, фуқаролик бурчи деб билади. Тасаввур этинг: ҳар бир зиёли, ҳар бир мулкдор ёки тадбиркор ҳеч бўлмаганда ўзи ўқиган мактабга шунчалик эътибор берса, авлодлар камоли учун Жуманазар Бекназаровчалик қайғурса — бу ташаббус мамлакат бўйлаб қанот ёйса, таълим даргоҳларида муаммо қолармиди?! Маориф тизими чинакам юксалишга юз тутиши аниқ эди. Улуғ маърифатпарвар Маҳмудхўжа Беҳбудий бир мақоласида “Авлодларингизга келар замон илмини ўргатинг! Зеро, улар сиз яшаган даврда эмас, ўзга замонда яшайди” деган ҳикматни келтиради. Бу сўзлар моҳиятига эътибор беринг: демак, авлодларга замонавий илмларни ўргатишнинг ўзигина кифоя эмас, уларни келар замон илмидан-да хабардор этмоқ зарур. Ўзингиз ўйлаб кўринг, тили чиқмай туриб боласини тирикчилик

ташвишларига жалб этаётган, илм-маърифатни эмас, қаллоблик билан бўлса- да, бирни икки қилишни, қонунга риоя этишни эмас, уни қандай четлаб ўтишни ўргатаётган бугунги айрим ота-оналардан нимани кутиш мумкин?! Бундай бола ватанпарвар эмас, танпарвар бўлиб ўсиши муқаррар ку! Яна бир мулоҳаза. Бозор иқтисодиётига ўтганимиз сари маърифатнинг асосий манбаи бўлган китобга эътиборимиз йўқолиб бораётгандек. Анқонинг уруғини ҳам топса бўладиган савдо марказлари қуриш авж олаётган бир замонда биронта ҳам китоб дўкони бўлмаган туманларимиз борлиги ачинарли ҳол эмасми?! Ҳатто пойтахтда ҳам китоб дўконлари камайиб кетган. Кичик кичик хусусий расталарни ҳисобга олмаса, ўзбек тилидаги китоблар савдоси бўйича бор йўғи иккита йирикроқ дўкон бор. Бири — “Шарқ зиёкори”, иккинчиси — “Маънавият” нашриёти дўкони. Наҳотки, китобга бўлган эҳтиёж шу қадар камайиб кетган бўлса?! Ахир, ҳар қандай ривожланиш, тараққиёт охир-оқибат илм-маърифатга бориб тақалиши исбот талаб қилмайдиган ҳақиқат ку! Яқинда Олмониянинг Ҳалле деган шаҳарчасига хизмат сафарига борган бир дўстимнинг айтишича, атиги уч юз минг аҳолиси бор бу шаҳарчада ҳар қадамда китоб дўконига дуч келасиз. Яна шаҳар марказидаги уч қаватли (!) муҳташам дўконда ҳам китоб савдоси йўлга қўйилган. Унда жаҳоннинг турли тилларида чоп этилган энг ноёб нашрларни топиш мумкинлиги айниқса таҳсинга лойиқ. Энг муҳими, китоб дўкони доимо гавжум, олди сотди авжида экан. Абдулҳамид Чўлпон адабиётни “ўткир юрак кирларини ювадурғон тоза маърифат суви” дея таърифлаган эди. Ахир, бадиий адабиётни ўқимаган, бу маърифат чашмасидан бебаҳра авлод қандай қилиб баркамол бўлиши мумкин? Ахир, китоб дидни, туйғуни тарбияловчи бетакрор манба экани маълум-ку! Мутолаасиз савияни юксалтириш мумкин эмаслиги кундай аён- ку! Тўғри, бугун фаннинг энг илғор ютуқларидан интернет сайтларию бошқа турли электрон воситалар орқали ҳам хабар топиш мумкин. Лекин

улар зинҳор-базинҳор китобнинг ўрнини босолмайди. Дарвоқе, худди шу ”сайтлар” орқали ёшларимиз онгини заҳарлайдиган, уларнинг тарбиясига салбий таъсир кўрсатадиган ахборотлар ҳам тарқатилаётгани сир эмас ку! ХIХ аср сўнгида Зокиржон Фурқат бундай деб ёзган эди: Жаҳон басти кушоди илм бирла, Надур дилни муроди илм бирла. Кўнгулларни сурури илмдандур, Кўрар кўзларни нури илмдандур. Ҳақиқатан ҳам, дунёдаги ҳар қандай “баста” — муаммони ечувчи калит — илм. Инсоннинг ҳар қандай муроди фақат илм воситасидагина ҳосил бўлади. “Кўнгулларни(нг) сурури”, “кўрар кўзларни(нг) нури” илмдан экани ҳам рост. Зеро, қайси халқ, қай бир миллат бугун тараққиётнинг ҳавас қиларли даражасида экан, бунга илм, маърифат туфайли эришган. Маърифат чиндан да саодат калитидир . Маърифатли бўлишни истаган ҳар бир шахс, ҳар бир миллат аввало ким эканини, халқлараро тутган ўрнини билмоғи шарт. Шу маънода, биз қандай миллатмиз, деган саволга жавоб изламоқ - ҳаётий эҳтиёждир.

БИЗ ҚАНДАЙ МИЛЛАТМИЗ? Бу савол ҳамма замонларда жамики фикр эгаларини ўйлантириб келган бўлса ажаб эмас. Чунки Ҳақ таоло ҳар бир миллатни тил, урф-удум, эътиқод жиҳатидан бошқаларидан фарқли қилиб яратган. Олимлар фикрича, бу тафовутдан кўзланган мақсад — улар бир-бирларига қизиқсинлар, ораларида меҳр-оқибат робитаси боғлансин. Дунёдаги ҳар бир миллат ўз тарихига эга. Ўтган даврлар мобайнида улар неча бор тараққиётнинг юксак даражасига эришган, неча бор таназзулнинг аччиқ изтиробини тортган. Табиий савол туғилади: улар орасида бизнинг миллат сифатидаги ўрнимиз, мақомимиз қандай? Нечун биз кейинги қарийб тўрт юз йил давомида таназзул гирдобига тобора чуқурроқ туша бордик? Нега бугун — миллий истиқлолга эришгандан кейин ҳам тараққиётнинг ойдин йўлига чиқишда кўплаб муаммоларга дуч келяпмиз? Аслида, булар ҳақида кўп ёзилган. Биз бу борада мутлоқ янги гап айтиш даъвосидан йироқмиз. Шунинг баробарида, фикрларимиз миллат зиёлиларини бефарқ қолдирмаслигидан ҳам умидимиз бор. “Асл тилларнинг маншаъи...” Қисқача “миллат” тушунчаси ҳақида. Профессор Бегали Қосимовнинг ёзишича, бу тушунча илк бор бундан 2,5 минг йил аввал қадим юнон файласуфи Демокрит томонидан қўлланган (Бегали Қосимов. Миллий уйғониш. Т: Маънавият, 2002, 64-бет). Бу истилоҳ Қуръони каримда “Миллати Иброҳим” тарзида учрайди. Демак, бунда этник эмас, эътиқодий бирлик назарда тутилган. Ҳазрат Навоий номи ҳам ўша давр манбаларида “Низом ул-миллати ва-д-дин” дея таърифланади . Навоийнинг ўзи улуғ замондошларини “Шамс ул-миллати ва-д-дин”, “Нур ул-миллати ва-д-дин”, “Зайн ул-миллати ва-д-дин” деган сифатлар билан зикр этади. Табиийки, бу истилоҳ борасидаги ҳазрат Навоий фикрлари бизнинг бугунги қарашларимиздан фарқ қилади . “Бироқ факт

шуки, — деб ёзади Бегали Қосимов, — Навоий миллатни инсониятнинг яшаш шакли сифатида тушунади ва уни маълум диний, ҳудудий, лисоний қиёфада, муайян аслий хусусиятларига эга ҳолда тасаввур этади” (Ўша асар, 65-бет) . “Миллат” атамаси ҳақидаги қарашлар бир-биридан нечоғли фарқ қилмасин, миллатнинг асосий белгиларидан бири тил эканлиги уларнинг барчасида бирдай эътироф этилади. Бошқача айтганда: “Ҳар бир миллатнинг дунёда борлиғин кўрсатадургон ойинаи ҳаёти тил ва адабиётидир” (Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. II жилд. Т: Маънавият, 1998, 60-бет). Шундай экан, савол туғилади: биз қандай тил соҳибимиз? Она тилимизнинг дунёдаги бошқа тиллар орасида тутган мавқеи қай даражада? “Муҳокамат ул-луғатайн”да ҳазрат Навоий бу ҳақда қуйидагича ёзади: “...уч навъ тилдурким, асл ва мўътабардур ва ул тиллар иборот гавҳари билан қойилининг адосиға зевар ва ҳар қайсининг фуруъи бағоят кўптур. Аммо туркий ва форсий ва ҳиндий асл тилларнинг машъаидурки, Нуҳ пайғамбар саловаттуллоҳи алайҳининг уч ўғлиғаким, Ёфас ва Сом ва Ҳомдур, етишур” (Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 16-том. Т: Фан, 2000, 10-бет. Бундан кейин қавс ичида ушбу манбадан олинган иқтибосларнинг фақат саҳифаси кўрсатилади). Эътибор беринг: “асл тилларнинг маншаъи... ”. Бу ҳазилакам гап эмас. Маншаъ — бу сўз “Навоий асарлари луғати”да “бир нарсанинг чиқиб келган ўрни, келиб чиқиш жойи, бошланиши”, дея изоҳланган. Демак, бизнинг тилимиз бошқа асл тилларнинг келиб чиқишига асос, замин бўлган тиллардан ва биз дунёнинг энг қадим миллатларидан эканмиз. Ҳазрат Навоийнинг бу сўзларини Носириддин Рабғузийнинг “Қисаси Рабғузий” асаридан олинган қуйидаги иқтибос ҳам тасдиқлайди: “Нуҳ кемадин чиқди. Ул кун сексон одамий — қирқ эр, қирқ хотун Шом вилоятинда тенгиз қироғинда бир кенд қўбордилар. Анга “Қарят ус- самонина” атадилар. Олти ой сув ичинда туруб ел тўқимади. Онгсизин чиқиб ел тўқиди эрса ярашмади. Заиф бўлдилар. Қамуғ ўлдилар, магар етти

киши қолдилар. Тақи Нуҳ, ўғуллари, уч келин. Олам ичинда бу етти киши қолди, азин ким эрса қолмади. Бу кун мунча халойиқ ёвуз, яхши, мўъмин, кофир Нуҳ ўғлонлариндин туғдилар” (Рабғузий. Қисаси Рабғузий. Т.:Ёзувчи, 1990, 45-бет. Бундан кейин ушбу манбадан олинган иқтибосларнинг саҳифаси қавс ичида берилади). Маълум бўладики, машҳур тўфондан олдин Нуҳ алайҳиссалом билан кемада кетган барча инсонлар ҳалок бўлади. Дунёда Нуҳ алайҳиссалом, уч ўғли — Ёфас, Сом ва Ҳом ҳамда уч келини қолади. Ҳазрат Навоийнинг ёзишича, “Нуҳ алайҳиссалом тўфон ташвишидин нажот ва анинг маҳлакасидин ҳаёт топти, олам маъмурасида башар жинсидин осор ва инсон навъидин намудор қолмайдур эрди, Ёфасники, таворих аҳли Абут- турк битирлар, Хито мулкига йиборди ва Сомники, Абул-фурс битирлар, Эрон ва Турон мамоликининг васатида волий қилди ва Ҳомники, Абул-ҳинд дебдурлар, Ҳиндистон билодиға узотдилар. Ва бу уч пайғамбарзода авл оду атбоъи мазкур бўлғон мамоликда ёйилдилар ва қалин бўлдилар ”(10). Хито (Хитой эмас!) — баъзи олимлар фикрича, ҳозирги Шарқий Туркистон ҳудуди. Лекин Рабғузийнинг “Ёфасни Туркистон вилоятиға изди” деган қайди ҳазрат Навоий Хито деганда биз яшаётган ҳудудни ҳам назарда тутмаганмикан, деган мулоҳазани-да уйғотади. Нима бўлганда ҳам, икки улуғ мутафаккир — ҳазрат Навоий ва Носириддин Рабғузий якдил эътироф этишларича, барча одамлар Нуҳ алайҳиссалом фарзандлари — Ёфас, Сом ва Ҳомнинг авлодлари. Дунёдаги барча тилларнинг маншаъи (келиб чиқиш асоси) туркий, форс ва ҳинд тилларидир. Қисмати хулқига яраша... Инсоннинг инсонлиги қандай ахлоқ соҳиби экани билан белгиланади. Унинг камолоти даражасини кўрсатувчи бош омил ҳам ахлоқдир. Муборак ҳадислардан бирида “Мен яхши хулқларни мукаммал даражага кўтариш учун юборилдим”, дейилади. Демак, пайғамбарликдан

кўзланган бош мақсад ҳам “яхши хулқларни мукаммал даражага кўтариш” бўлган. Шу боис кимки ахлоқ неъматидан бебаҳра бўлса, барча яхшиликлардан маҳрум. Бу улуғ неъмат билан зийнатланган киши эса барча эзгуликларга мушаррафдир. “Қисаси Рабғузий”да ёзилишича, “Бир куни Нуҳ алайҳиссалом узиюр (ухлар) эрди, ел эсанди. Нуҳ этагин кўтурди, увут андоми очилди. Ҳом ани кўруб кулди. Сом Ҳомға маломат қилди. Ёфас ани кўруб, тўни била ўртди (бекитди)”( 45). Эътибор беринг, ҳар уч ўғилнинг ҳаракатида уларнинг хулқи намоён бўлган. Уларнинг Ҳақ таоло неъматларидан баҳрамандлик даражаси ҳам хулқларига яраша. Носириддин Рабғузийнинг таъкидлашича, “Мавло анинг шумлуқиндин Ҳомнинг ўнгурқасиндаги нутфани қора қилди. Ўғлонлари қора бўлди. Уялмишда эвлуки илкин (хотинининг қўлин) олди. Тенгиз қироғинда атоғга кирди, қамиш бирла эв (уй) қилди. Андағуқ уруғлари ҳиндулар, ҳабашийлар, зангилар қамуғи анинг уруғи турурлар”(45). Маълум бўладики, аслида Ҳомнинг ранги-рўйи қора бўлмаган. Отасига қилган беадаблиги боис унинг авлодлари шундай қисматга мубтало бўлган. Ҳазрат Навоий буни қуйидагича изоҳлайди: “Чун Ҳом Нуҳ алайҳиссаломга беадаблик қилған жиҳатдин анинг муборак тилига Ҳом борасида қарғиш ўтуб эрди, бу сабабдин анинг ранги баёзи (оқ ранги) саводға мубаддал бўлуб (қорага алмашиниб), тили шикасталик зоҳир қилиб (чучук бўлиб), фасоҳат ва балоғат ҳулясиндин орий қолди...”(11). Ана, беадаблик оқибати! Ҳомнинг оқ ранги қорага айлангани етмаганидай, тили ҳам фасоҳат ва балоғатдан бебаҳра бўлди. (Эътибор берган бўлсангиз, Рабғузий фикрича, Мавло Ҳомнинг ўз рангини эмас, “ўнгурқасиндаги нутфани қора қилган”. Натижада, авлодлари қора танли бўлиб туғилган). Бугина эмас. Ҳазрат Навоийнинг қайд этишича, Ҳомнинг “авлоду атбоъики, лавнлари (ранглари) мактаб аҳли машқи варақидек шабранг (қора), балки шабгун (қоп-қора) ва тиллари атфолнинг (болаларнинг) учи ушалғон

қаламидек ўзгача адо таҳриру (асар ёзиш) тақрир (мақсадни оғзаки чиройли адо этиш) зеваридин ожизу забун қолдилар. Онсиз ҳам бўлмагайким, бирор варақ юзини мураккаб қароси била ўз юзлари сафҳасидек қаро қилғайлар ва ўз тилларидек шикаста (мажруҳ) қалам тили била адо этмагайлар. Аммо ул сафҳа рақамин ўзларидин ўзга киши билмас ва ул калоғполарни ул савод аҳлидин ўзга биров ўқумас ва фаҳм қилмас”(11). Демак, Ҳомнинг авлодлари ўзидан ҳам қоп-қора, тиллари эса соқовнинг ғулдирашидек, на оғзаки, на ёзма нутқларини ўзларидан бошқа ҳеч ким тушунмайдиган ҳолга мубтало бўлдилар. Хўш, отасига беадаблик қилган Ҳомнинг аҳволи шундай бўлган экан, одобнинг юксак намунасини кўрсатган Ёфаснинг тақдири қандай кечди? “ Ёфас ўғлонники, — деб ёзади ҳазрат Навоий, — Абут-туркдур, тарих аҳли иттифоқи била дебдурларки, нубувват тожи била сарафроз ва рисолат мансаби била қардошларидин мумтоз бўлди ” (10-11). Рабғузийнинг ёзишича, “ Ул йўлдин турклар азиз ва мукаррам бўлдилар. Бу сўзлар Абу Исҳоқ Нишопурий жамъ қилған “Қисас ул- анбиё” ичинда битиклик турур ” (45). Мукаммал ахлоқ инсонни қандай юксак мақомга етказиши унинг акси эса нечоғли тубан даражага тушириши ушбу мисоллардан ҳам яққол кўриниб турибди. Бинобарин, бу ҳодиса барча замонлар ва барча авлодлар учун ибрат бўларлидир. Тафаккур эгалари бундан муайян хулоса чиқарадилар. Нега энди икки тил? Ҳазрат Навоий машҳур асарини “Муҳокамат ул-луғатайн” (“Икки тил муҳокамаси”) деб атади. Хўш, нима учун айнан икки тил? Нега уч ёки тўрт тил эмас? Мутахассислар буни ўша даврда бадиий асарларнинг асосан (ҳатто туркий ижодкорлар асарлари ҳам) форс-тожик тилида ёзилгани ва ҳазрат Навоийнинг туркий тил тарафдори бўлгани билан изоҳлаб келади. Бу фикрда жон бор, албатта. Буни ҳазрат Навоийнинг ўзи ҳам алоҳида эътироф этади. Жумладан, туркийдаги 100 та феълни таҳлил этар экан, улуғ мутафаккир шундай хулоса чиқаради: “Бу (туркий) алфоз ва иборотда бу навъ дақойиқ кўптурким, бу кунга дегинча ҳеч киши ҳақиқатиға мулоҳаза қилмоғон

жиҳатдин бу яшурун қолибдур... Андин сўнграким, турк тилининг жомеияти мунча далоил била собит бўлди, керак эрдиким, бу халқ орасидин пайдо бўлғон табъ аҳли салоҳият ва табъларин ўз тиллари турғоч ўзга тил била зоҳир қилмаса эрди... Ва агар иккала тил била айтур қобилиятлари бўлса, ўз тиллари била кўпрак айтсалар эрди. Ва агар муболаға қилсалар, иккала тил била тенг айтсалар эрди” (23). Лекин бу ягона сабаб эмас. Қолаверса, ушбу фикрлардан юқоридаги саволларга қониқарли жавоб олиб бўлмайди. Шу маънода, буни зоҳирий сабаб ёки сабаблардан бири, деб қабул қилиш мумкин. Аслида “Муҳокамат ул-луғатайн”да тўрт тил: туркий, араб, форс ва ҳинд тиллари ҳақида сўз боради. Жумладан, ҳазрат Навоий араб тили тўғрисида бундай ёзади: “Барчасидин араб тили фасоҳат ойини била мумтоз ва балоғат тазйини била мўъжизатироздурким, ҳеч такаллум аҳлининг мунда даъвоси йўқтур ва сўзи сидқ ва иши таслим — ўқдурким, Маликун алломун жалла ва аълонинг каломи мўъжизнизоми ул тил била нозил ва Расул алайҳис-салоту ва салламнинг аҳодиси саодатанжоми ул лафз била ворид бўлубдур” (9). (Машҳур «Девону луғотит-турк»ни араб тилида ёзган Маҳмуд Кошғарий эса асар муқаддимасида туркий тилни араб тили билан баробар, баъзан ундан ўзиб кетаётган улоқчи отга менгзаган.) Ҳазрат Навоий нима учун бошқа тилларни муҳокамага тортмагани, тўғрироғи, бунинг ботиний сабаби ҳақида қуйидагиларни ёзади: “Чун арабий тил ва мақол била калом ва ҳиндий алфоз била музаҳрафоти нофаржом, бири ғояти шараф ва улувви манзаладин (бениҳоя юксаклиги боис) ва бири ниҳояти наҳусат ва дунувви мартабадин (муҳокама даражасида эмаслигидан) орадин чиқтилар. Қолди туркий алфоз била мақсуд адоси ва форсий иборат била калом маъноси” (11). Демак, ҳазрат Навоий фикрича, араб тили мумтоз ва сарафроз бўлгани боис муҳокамадан баланд. Ҳом авлодларининг тили эса “фасоҳат ва балоғат ҳулясидин орий қолғон”и (бебаҳра бўлгани) сабабли муҳокамадан тубан. Шу боис асарда икки тил: туркий ва форсий тиллар муқояса этилган. Туркий

тилнинг имконияти нечоғли катта эканлиги рад этиб бўлмайдиган далиллар билан назарий жиҳатдан исбот қилинган. Шундан кейинги муҳокама натижасида туркий тилнинг ифода имконияти форсий тилга нисбатан кенгроқ экани, фасоҳат ва балоғат бобидан ундан баландроқлиги аниқ далиллар воситасида исботланади. Бу, шубҳасиз, бизда ифтихор уйғотади. Бироқ бизнинг ўзга тилларнинг маншаъи бўлган тилимизга эътиборимиз бугун қаноатланарлими, унинг янада юксалиши учун қайғуряпмизми, деган саволларга, афсуски, ҳар доим ҳам ижобий жавоб бера олмаймиз.

O'xshashlar

Маьнавий тахдидга карши маьрифий кураш-бугунги куннинг долзарб мавзуси.

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати

Талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг илмий-назарий асослари

Учинчи муаллим

Улар халқнинг юрагида яшайди