Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

256.5 KB

Ko'chirib olish

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари Режа: 1. Инсон тараққиётини баҳолашнинг асосий мезонлари ва уларнинг хусусиятлари 2. Инсон тараққиёти индекси ва унинг таркибий қисмларини ҳисоблаш услубиёти 3. БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадлари, уларнинг вазифалари ва индикаторлари

Инсон тараққиётини баҳолашнинг асосий мезонлари ва уларнинг хусусиятлари Иқтисодий адабиётида ҳозирга қадар “инсон салоҳияти” атамаси тушунчасига аниқ тариф берилмаган. Унинг ўрнига, одатда, “ходимнинг меҳнат салоҳияти” тушунчасидан фойдаланилади. Мазкур тушунча ходимнинг муайян шароитларда ўз ишлаб чиқариш фаолиятида маълум натижаларга эришиш ҳамда меҳнат фаолияти жараёнида ишлаб чиқаришдаги ўзгаришлар натижасида пайдо бўладиган янги вазифаларни ҳал этиш учун ўзини такомиллаштиришга қаратилган жисмоний ва интеллектуал хусусиятлари жамланмаси хисобланади. Салоҳият – муайян вазифаларни ҳал этиш, қўйилган мақсадларга эришиш учун фойдаланилиши мумкин бўлган имкониятлар, манбалар, воситалар ва ҳоказоларнинг жамланмаси, алоҳида шахс, жамият, умуман давлатнинг имкониятидир. Инсон салоҳияти деганда эса қуйидагилар тушунилади: • жисмоний саломатлик; • табиий ва ишлаб чиқариш муҳитининг ноқулай таъсирига чидамлилик , узоқ муддатли куч ва асаб зўриқишига бардошлик қобилияти; • ижтимоий-психологик хусусиятлар: тасаввурларнинг барқарорлиги, хотира, нутқ, инсон характери, унинг ижодий қобилияти, билимлари ва эътиқоди, ижтимоий тажрибани эгаллаш даражаси, ижтимоий фаоллик; • ишлаб чиқариш–иқтисодий хусусиятлари : малака, ижтимоий таълим даражаси, касб тажрибаси, ташаббускорлик ва ишбилармонлик, бажарилаётган иш сифати ва тежамкорлик, ходимлар билан ўзаро муносабат, масъулият, меҳнат интизоми, техника хавфсизлиги қоидаларига риоя этиш ва ҳоказолардир (расм).

расм. Инсон салоҳиятининг хусусиятлари Инсон салоҳиятининг моҳияти самарали меҳнат фаолиятининг иқтисодий асоси сифатидаги ходимнинг рақобатбардошлиги ҳисобланади. Инсон салоҳиятига ишлаб чиқаришда рўй берадиган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар, инновация жараёнлари ўз таъсирини кўрсатади. Инсон салоҳиятининг шахсий хусусиятлари психофизик салоҳиятни ҳам қамраб олади. Бу инсоннинг қобилияти ва мойилликларидир. Инсон қобилиятлари (3.2-расм) унинг ижодга мойиллиги ва тафаккур салоҳиятидир. Ижодга мойиллик олдинга қўйилган вазифани энг самарали ҳал этиш йўлини топишга интилишдир. Инсон салоҳияти Шахсий сифатлар Ижтимоий сифатлар Ишлаб чиқариш – иқтисодий хусусиятлар Саломатлик Ақлий қобилият Маданият Эътиқод Меҳнатга ижодий муносабат Фаоллик Ташаббускорлик Меҳнат жамоасида ишлашга қодирлик Билимлар Малака Тажриба Масъулият Топқирлик

расм. Инсон қобилиятлари Тафаккур салоҳияти эса турли соҳалар бўйича тўпланган билимлар бўлиб, улар ана шу қобилиятга эга шахсга кўплар учун кутилмаган вазифани ҳал қилиш йўлини қидириб топишда намоён бўлади. Одатийлик (рутинность) бир хил ишни белгилаб қўйилган тартибда бажарилишига риоя қилиш қобилиятида, яъни ижодий ҳисобланмаган ишни сидиқидилдан ва фаол бажаришда намоён бўлади. Фаоллик инсонни муайян ишни бажариш учун ўзининг бутун куч ғайратини мужассамлаштиришга бўлган қобилиятини кўрсатади (расм). Меҳнат жараёнида ходимнинг фаоллиги ниҳоятда муҳим ахамиятга эгадир. Инсонингг эҳтиёжни шунчаки англаши уни бу эҳтиёжларни қондириш воситаларини топиш учун фаол ҳаракат қилишга олиб келмайди. Бунда эҳтиёж жуда муҳим бўлиши ва инсон уни қондиришга қодирлигига ишончи комил бўлиши керак. Фақат шундагина даставвал англанган эхҳиёж Даҳолик Истеъдод Интеллект Меҳнат қобилияти Ижод қобилияти Тафаккур салоҳияти Одатийлик Фаоллик Инсон қобилиятлари

мотив га – инсоннинг ҳатти-ҳаракатини белгилайдиган ички барқарор психологик сабабга айланади. расм. Инсоннинг меҳнат жараёнидаги фаоллиги Одатийлик ва фаолликнинг қўшилиши инсонда юқори меҳнат қобилиятини шакллантиради. Ижод ва тафаккур қобилиятлари қўшилиб инсон интеллекти ҳосил бўлади. Юксак унумли меҳнатга қодирлик ва интеллект шахснинг олий имкониятлари – истеъдод ва даҳоликни вужудга келтиради. Истеъдод – инсон қобилиятининг олий даражасидир. Даҳолик истеъдоддан даҳо шахс ўз фаолияти соҳасида мактаб, бутун бир даврни яратишга қодирлиги билан белгиланади. Ходим ўз салоҳияти пойдеворига таяниб, касб билимларини эгаллаб ва ўз вазифаларини аниқлаб асослиликка эга бўлади. Инсон Эҳтиёжлар Манфаатлар Кўрсатмалар Мотивлар Мақсадлар Рағбатлар Қадриятлар Меҳнат жараёнида фаоллик

Асослилик (компетентлик) эгалланган билим ва кўникмаларни ишга солган ҳолда корхонада белгиланган мақсадларга эришиш қобилиятидир. Асослилмкнинг ички (касб малакаси) ва (ташқи четдан эгалланган) манбалари мавжуддир (расм). расм. Инсон қобилияти доирасида асослилик Ходимнинг касб асослилиги энг муҳим сифатдир. Касб асослилиги дейилганда муайян меҳнат жараёнида зарур бўлган ўзига хос қобилиятлар: махсус билим, кўникмалар ва маҳорат тушунилади. Асослиликнинг бошқа турлари ҳам мавжуддир. Масалан, функциявий асослилик технологиялар, маркетинглар, молия тўғрисидаги махсус билимларни қамраб олади. Янги функциявий билимларни эгаллаш зарур малакага эришишнинг гаровидир. Муомала (жамоада ало қ а ў рнатиш ва биргаликда ишлашга қодирлик) Билимлар (таълим самаралари) Кўникмалар (таълим ва иш тажрибаси самаралари) Асослилик Ички манбалар (касб малакаси) Манбалар Ташқи манбалар (четдан ўзлаштириш)

Ҳаракатчанлик (мобиллик)– инсон қобилиятининг янаб бир кўринишидир. Ходимнинг бу сифати – унинг ишлаб чиқаришнинг ўзгариб бораётган шароитларда – ҳам бевосита меҳнат функцияларини ўзгартиршига, ҳам иш жойини янгилашга тез мослашишга бўлган қобилиятидир. “Ходимнинг ҳаракатчанлиги” тушунчасига назарий жиҳатдан уч ҳил ёндашув кузатилади (расм): расм. Иш кучи ҳаракатчанлигига назарий ёндашувлар 1.Ходимнинг иш жойларини ўзгартириш жараёни. 2.Ходимларнинг иш жойларини касб, малака, тармоқлараро бўйича ўзгартиришга қодирлиги ва тайёрлиги. 3.Иқтисодиётда аҳолининг иш билан бандлиги худудий нисбатларини тартибга солишнинг иқтисодий механизми. Биринчи ёндашув тарафдорлари иш кучи ҳаракатчанлигини ходимларнинг аввалги иш жойидан янгисига ўтиш сифатида талқин қиладилар. Бунда улар янги иш жойига ўтиш меҳнат фаолияти (касб), иш берувчи, худудни ўзгартиришни ҳам тақозо этишини илова қиладилар. Бунинг тўлиқроқ таърифи қуйидагича: “Меҳнат ҳаракатчанлиги – бу бошқа жойга ишга бориш, янги иш жойида бу ердаги меҳнат фаолияти давомида Ходим ҳаракатчанлигига назарий ёндошувлар Ходимнинг иш жойлари ўртасидаги ҳаракатчанлиги Ходимнинг касб, тармоқлараро ва малака бўйича ҳаракатчанлиги Иш билан бандликни тартибга солувчи иқтисодий механизм

турар жой билан таъминланадиган, аввалги яшаш жойи сақланиб қоладиган вақтинчалик иш билан бандликдир”. Ходим ҳаракатчанлигига иккинчи ёндашувда мазкур жараён ходимнинг инсон капиталига инвестициялар асосида ёки янги иш қидириш туфайли иш жойини ўзгартириш сифатида баҳоланади. Иш кучи ҳаракатчанлигини асосан меҳнат ресурсларининг худудлараро ҳаракати нуқтаи назаридан баҳолайдиганлар учинчи ёндашув тарафдорларидир. Ушбу биринчи ва иккинчи нуқтаи назарлар мазкур жараённи микроиқтисодий, учинчиси эса макроиқтисодий таҳлили ифодаси эканлигидан далолат беради. Шу билан бирга меҳнат иқтисодиёти халқаро атамашунослигида иш кучининг ҳаракатчанлиги иккита: “labor turnover” ва “labor mobility” атамалари билан ифодаланади. “Labor turnover” – ходимларнинг ишдан бўшатилиши ва янги ишчиларни ёллаш маъносини берса, “labor mobility” – ходимлар иш жойининг ўзгартирилиши инсон капиталига инвестициялар киритилиши ёки янги иш жойини излаш жараёни билан боғлиқдир. Бунда инсон капитали модели ва иш кучи ҳаракатчанлиги моделидан меҳнат бозорида иш кучининг таклифини тушуниш ва прогноз қилиш нуқтаи назаридан фойдаланилади. Америкалик иқтисодчилар С.Дэвис ва Ж.Холтивангернинг ҳисоблашларига кўра, ходимларнинг иш жойларини ўзгартиришларига боғлиқ кўплаб омиллар ҳамда иш билан бандлик, ишсизлик ва иқтисодий нофаолликнинг ҳолатини икки гуруҳга таснифлаш мумкин: ● биринчиси – меҳнат ҳаракатчанлигининг ходим шахси билан боғлиқ омиллари (касбий ўсиш, малака даражасининг етарлилиги ёки ортиқчалиги, меҳнат фаолиятидан қониқиш ҳосил қилинмаслик, турар жойни ўзгартириш, таълим муассасасидаги ўқишни тугаллаш, пенсия ёшига етиш ва ҳоказолар). Бунда иш жойини ўзгартириш мазкур омиллар таъсири остида рўй беради,

аммо бу корхона персонали сонини кўпайтириш ёки қисқартиришни талаб этмайди. Ушбу ҳолатда иш кучи миқдори ўзгармай қолиши мумкин; ● иккинчиси – бунда гап янги бозорларнинг пайдо бўлиши ёки мавжудларининг барбод бўлиши, корхоналар ва тармоқларнинг техникавий қайта жиҳозланиши, халқаро бозорлардаги рақобатнинг кучайиши ёки сусайиши, хўжалик юритишда жойлардаги тафовутлар тўғрисида боради. Одатда бу жараёнлар умумий иш жойлари сонининг ўзгариши ёки айрим хўжалик юритувчи субъектлар ва алоҳида тармоқлар ўртасида уларнинг қайта тақсимланишига олиб келади. Натижада иш кучининг ҳаракатчанлиги иш жойларидаги ўзгаришлар таъсири остида бўлади. Меҳнат фаолияти давомида иш кучининг ҳаракатчанлиги иш кучини ҳосил қилиш жараёнининг унсури сифатида намоён бўлади. Иш кучини ҳосил қилиш – бу уни ҳосил қилиш, тақсимлаш, айрибошлаш ва истеъмол қилиш жараёнидир (3.6-расм). Ушбу талқинда иш кучини ҳосил қилиш : ● таълим олиш, касб-ҳунарга ўрганиш, ихтисосликни эгаллаш; ● тақсимлаш – иш кучини олинган билим, эгалланган касб ва ихтисо с лик бўйича меҳнат фаолияти соҳалари, иқтисодиёт тармоқларида ҳудудлар ўртасида тақсимлаш ва айрибошлаш ; ● истеъмол қилиш – иш кучидан бевосита иш жойида фойдаланишдир.

расм. Иш кучи ҳаракатчанлигининг иш кучини ҳосил қилиш унсури сифатидаги таснифи Ходим ҳаракатчанлиги иш кучини ҳосил қилишнинг унсури сифатида объектив иқтисодий қонунлар таъсири остида шаклланади ва ривожланади. Иш кучининг ҳаракатчанлиги жараёнларини тартибга солишда меҳнатнинг ўзгариши қонуни, шунингдек меҳатни тақсимлаш, вақтни тежаш, иш кучини ҳосил қилиш қонунлари алоҳида роль ўйнайди Меҳнатнинг ўзгариши қонуни меҳнат субъектларини меҳнат макони ўзгариши нуқтаи назаридан таснифлайди. Унга кўра, меҳнат ресурсларининг ҳаракатчанлиги: ●меҳнат мазмуни ва ижтимоий мақом ўзгариши билан боғлиқ ижтимоий-касбий; ● ходим мақоми билан боғлиқ мақом; Иш кучининг ҳаракатчанлиги – иш кучини ҳосил қилиш унсури сифатида Иш кучини истеъмлол қилишИш кучини айрибошлашИш кучини тақсимлашИш кучини ҳосил қилишТаълим олиш Касб ва ихтисосликни эгаллаш Меҳнат фаолияти соҳаларида Иқтисодиёт тармоқларида Тармоқ ва худудлар ўртасида Малака ошириш ва қайта тайёргарлик Иш кучидан бевосита иш жойида фойдаланиш

● ишлаб чиқаришни жойлаштириш, иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш, иш билан бандлик вазиятидаги ўзгаришлар билан боғлиқ худудий (миграция) гуруҳларига бўлинади. ● ишлаб чиқаришни жойлаштириш, иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш, иш билан бандлик вазиятидаги ўзгаришлар билан боғлиқ худудий (миграция) гуруҳларига бўлинади. Иш кучи оқимларининг худудлар ўртасида тақсимланиши ҳамда меҳнат фаолияти турини ўзгартириш мезонлари меҳнат ресурслари ҳаракатчанлигини таснифлаш учун асос вазифасини ўтайди. Ижтимоий-касбий ўзгаришлар касб, ихтисослик, малака даражаси, хизмат вазифаси, лавозим, ходимнинг меҳнатнинг ижтимоий тақсимоти тизимидаги ўрнидаги тафовутлар билан боғлиқдир. Меҳнат бозорида рўй берадиган ўзгаришлар ҳам иш кучи ҳаракатчанлигининг алоҳида хусусиятларини шакллантирмоқда. Ундаги талабга мувофиқ меҳнат ресурсларининг юқорилаб борадиган ҳамда пастлашадиган ҳаракатчанлигига сабаб бўлмоқда. Юқорилаб борадиган иш кучи ҳаракатчанлигида ходим билим ва малакасини ошириш натижасида оддий иш жараёнлари бажариладиган, паст малака талаб қилинадиган иш ўрнидан мураккаб технологиялар қўлланиладиган, махсус билим ва малака талаб этадиган иш жойларига ўтади. Шу билан бирга иқтисодиёт трансформацияси шароитларида олий маълумот ва юқори малакага эга мутахассисларнинг бундай билим ва малака талаб қилмайдиган, жумладан хизмат кўрсатиш ва савдо каби соҳаларда иш билан банд бўлишлари кузатилади. Бу иш кучининг пастлашадиган ҳаракатчанлиги кўринишларидир. Иш кучи ҳаракатчанлиги ташкиллаштирилган ва ташкиллаштирилмаган шаклларда ҳам бўлади. Микродаражадаги ташкиллаштирилган иш кучи ҳаракатчанлиги - ходимларни хўжалик юритувчи субъектда янги иш жойи, корхонанинг бошқа тузилмаси, бўлимига ўтказиш, ташкиллаштирилмагани эса кадрлар қўнимсизлиги билан

боғлиқдир. Макродаражадаги иш кучи ҳаракатчанлигининг ташкиллаштирилган шакли - оилаларни бошқа худудларда жойлашган корхоналарга кўчириш, ташкиллаштирилмагани – стихияли миграция (минтақалараро ҳамда минтақалар ичида) шаклида бўлади . Ходим ҳаракатчанлигининг шакллари расмда келтирилган.

расм. Иш кучи ҳаракатчанлигининг шакллари Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши инсон қобилиятнинг яна бир муҳим таркибий қисми - инновацион хусусияти ни шакллантиришни рағбатлантиради. Мазкур хусусият кўп жиҳатдан ходим қандай ишлаб чиқариш муҳитида меҳнат қилишига боғлиқдир. Корхонада инновацион қобилият қанчалик юқори бўлса, ходимдаги бу хусусият ҳам шунча тез ривожланади. Иш кучи ҳаракатчанлигининг шакллари Ижтимоий-касбий Мақом Худудий Касб, малака, хизмат вазифаси ўзгариши Ижтимоий меҳнат тақсимоти тизимидаги мақомнинг ўзгариши Ходим мақомининг ўзгариши Ички ва ташқи миграция Меҳнат бозоридаги ўзгаришлар Юқорилаб борадиган ҳаракатчанлик Пастлашадиган ҳаракатчанлик Ташкилий хусусиятига кўраМикродаражада Ташкилий: корхонада янги иш жойи, бошқа тузилмага Ташкиллаштирилма - ган: кадрлар қўнимсизлиги Макродаражада Оилаларни бошқа худудлардаги корхоналарга кўчириш Стихияли миграция (минтақалараро, минтақалар ичида)

Инсон қобилиятидан самарали фойдаланиш хар бир мамлакат иқтисодий ривожланиши моделига боғлиқдир. Одатда иқтисодий ривожланишнинг қуйидаги моделлари фарқланади (жадвал). жадвал Иқтисодий ривожланиш моделлари Иқтисодий ривожланиш моделлари Модель хусусиятлари Мазкур модель мансуб бўлган давлатлар Аграр Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари экспорт, саноат маҳсулотлари импорти Монголия,Греция Хомашё Хомашё экспорти, тайёр маҳсулот импорти Россий, Эрон Технологик Технологиялар импорти, катта фан сиғимига эга маҳсулотлар Япония, Сингапур, Жанубий Корея Инновацион Билимларни яратиш, технологиялар экспорти, катта фан сиғимига эга саноат АҚШ, Германия, Буюк Британия, Франция 1. Иқтисодиётнинг аграр йўналиши асосан қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқаришга йўналтирилган. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари экспорт қилиниб, бундан тушган пул маблағларига чет элдан эҳтиёж учун зарур бўлган саноат маҳсулотлари харид қилинади. Иқтисодий ривожланишнинг бундай моделида инсон салоҳиятидан фойдаланиш даражаси энг паст бўлади. Чунки бу моделда миллий саноатни зарур даражада ривожлантириш назарда тутилмайди. 2. Иқтисодиётнинг хомашёга йўналтирилганлиги катта табиий ресурслар заҳираларига эга мамлакатлар учун хосдир. Бу мамлакатларда табиий ресурсларнинг экспорти улар ялпи ички махсулотининг асосий қисмини таъминлайди. Бу давлатларда турмуш даражаси, одатда, аграр иқтисодиётига ихтисослашган мамлакатларга қараганда юқорироқ бўлади. Аммо ана шу ҳар икки моделда инсон салоҳиятининг ривожлантирилиши

даражаси ва улардан фойдаланишда деярли фарқ бўлмайди. Чунки иқтисодиётнинг хомашёга йўналтирилишида асосий эътибор бевосита шу тармоқларга қаратилиб, ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг бошқа соҳалари зарур даражада ривожлантирилмайди. 3. Иқтисодиётнинг технологик йўналиши устувор бўлган мамлакатларда илм-фан ривожланган бўлади, шу билан бирга инсон салоҳиятидан самарали фойдаланилади. Шунинг учун Япония, Сингапур, Жанубий Корея каби давлатларда инсон салоҳияти милилй бойликнинг ягона манбаидир. Ушбу бойлик замонавий технологияларни импорт қилиш ва улар асосида юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш, шундан кейин бундай товарларни нафақат ички, балки ташқи бозорларга ҳам чиқариш ҳисобига шакллантирилади. Иқтисодиётнинг технологик йўналтирилиши юқори инсон салохиятига эга ходимларга эхтиёжни кучайтиради. Бундай инсон салохияти ҳосил қилинишини тараққий этган таълим тизими таъминлайди. Бундай тизимда аҳолининг оддий саводхонлиги асло етарли эмас. Ушбу мамлакатларда олий таълим тизимини, айниқса техника университетлари ва касб-ҳунар коллежларини ривожлантириш талаб қилинади. Шунинг учун ҳам аҳолиси 5 миллион кишини ташкил этадиган Сингапурда 13 та универститет мавжуддир. Уларнинг учтаси миллий универститетлар бўлиб, қолган 10таси ривожланланган мамлакатларнинг энг нуфузли университетлари филиаллари хисобланади. Жанубий Кореяда ўтган асрнинг ўртасида 15 та университет бўлган, ҳозирги пайтда эса уларнинг сони 8 баробарга кўпайди. 4. Инсон салохиятининг сифати ва ундан самарали фойдаланишга энг юксак талаблар инновацион иқтисодиёт да қўйилади. Мазкур иқтисодиёт фақат замонавий миллий технологиялардан кенг фойдаланишгина эмас, балки фан ютуқлари асосида уларни яратишни ҳам талаб этади. Шунинг учун бундай иқтисодиёт илм-фан ва таълим тизимини ривожлантириш давлат сиёсатининг устувор йўналишига айланган ҳамда жамият томонидан қўллаб-

қувватланадиган мамлакатларда шакллантирилиши мумкин. Иқтисодиётнинг бевосита ана шундай тури АҚШ, Германия, Франция, Буюк Британия, бошқа тараққий этган давлатлар учун хосдир. жадвалда ривожланишнинг технологик, айниқса инновацион моделлари афзалликлари акс этган. жадвал Иқтисодий ривожланиш моделларининг самарадорлиги (маҳсулот қиймати бўйича) Моделлар турлари Маҳсулот турлари 1 кг.қиймати (АҚШ доллари) Хомашё Нефть 0,1 Ишлов берилмаган ёғоч 0,1 Технологик Ишлов берилган ёғоч 1,0 Енгил автомобиллар 15 - 30 Компьютерлар 100 - 500 Электрон техника 500 - 2000 Микропроцессорлар 10000 - 20000 Инновацион Авиация техникаси 10000 - 20000 Космик техника 100000 - 500000 Янги дорилар 10000 - 50000 Сунъий материаллар 1000000 дан ортиқ Бугунги кунда у ёки бу мамлакатда инсон ресурсларидан қай даражада фойдаланиш мазкур давлат ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, аҳолиси турмуш даражаси ва турмуш сифати, шунингдек мазкур давлатнинг жаҳон ҳа жамиятида эгаллайдиган ўрнига боғлиқ бўлади. Бирлашган Миллатлар Ташкилот Ривожланиш дастури шафелигида жаҳондаги турли мамлакатлар ва минтақаларда миллий бойликни таққослама баҳолаш ҳамда унинг асосий таркибий қисмлари ўртасидаги нисбатни

аниқлаш мақсадида махсус тадқиқот амалга оширилди. Бунинг учун қуйидаги омиллардан фойдаланилди: • табиий ресурслар; • ишлаб чиқариш инфратузилмаси; • мамлакатнинг инсон салохияти. Тадқиқотлар натижасида жаҳон ҳамжамияти эга бўлган бойликнинг 64,0 % инсон салоҳияти ҳиссасига тўғри келиши аниқланди. Табиий ресурслар ва жахондаги мавжуд барча ишлаб чиқариш-технологик инфратузилма улушига эса жаҳон умумий бойлиги ҳажмининг атиги учдан бир қисми тўғри келди (жадвал). жадвал Жаҳон минтақалари бойлигининг таркиби (аҳоли жон бошига) Жаҳон минтақалари Жами, минг АҚШ долл. Ишлаб чиқариш салоҳияти Табиий салоҳият Инсон салоҳияти минг АҚШ долл. % минг АҚШ долл. % минг АҚШ долл. % Шимолий Америка 326 62 19,0 16 5,0 241 76,0 Ғарбий Европа 237 55 23,0 6 2,0 177 74,0 Яқин Шарқ 150 27 18,0 58 39,0 65 43,0 Жанубий Америка 95 16 17,0 9 9,0 70 74,0 Шарқий Осиё 47 7 15,0 4 8,0 36 77,0 Жаҳон бўйича 100,0% 16,0 20,0 64,0

Шимолий Америка ва Ғарбий Европада ҳам ишлаб чиқариш, ҳам инсон ресурслари энг юқоридир. Шунинг учун ҳам мазкур минтақавий давлатлари аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадларда ҳам етакчи ўринларни эгаллайдилар. Яқин Шарқ мамлакатларнинг асосий бойлиги эса табиий ресурслардир. Лекин бу давлатларда инсон салоҳияти энг паст даражададир. XXI асрда инсон салоҳияти миллий бойликнинг асосий қисми ва ҳар бир мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг муҳим омилига айланганлигини тасдиқлаш мумкин. Инсон тараққиёти индекси ва унинг таркибий қисмларини ҳисоблаш услубиёти Узоқ йиллар давомида иқтисодий ўсишга эришиш инсон ва бутун жамиятни ривожлантиришга олиб келади, деб ҳисобланган. Бундай ёндашув асосида ишлаб чиқариш даромадларни кўпайтиради, юқори даромад эса, ўз навбатида, иқтисодий фаровонликни оширади, деган фикр ётарди. Шунинг учун иқтисодий ўсиш фақат ривожланишни таъминлаш воситасигагина эмас, балки ривожланиш мақсадига айланди. Айрим мутахассисларгина иқтисодий ўсишга фақат ривожланиш воситаси деб қарар эдилар. 1955 йилда Нобель мукофотининг лауреати Артур Льюис ривожланишнинг мақсади “инсон танловини кенгайтириш” деган хулосага келган. Иқтисодий ўсиш иқтисодий ривожланишнинг синоними эмаслигини англаш жаҳонда иқтисодий-сиёсий беқарорлик ва аҳолининг камбағаллиши кўпайиши билан чуқурроқ англана бошланди. Айрим ривожланаётган мамлакатларнинг амалиёти ишлаб чиқариш ривожланиб бораётган шароитларда ҳам одамларнинг турмуши оғирлашиши мумкинлигидан далолат берарди. Ушбу мамлакатларда иқтисодий ўсиш суръатлари юқори бўлишига қарамасдан тенгсизлик, аҳолининг иш билан тўлиқ банд бўлмаслиги ва оммавий қашшоқлик кўзга ташланарди. Ҳолбуки, бошқа

мамлакатлар миллий даромадлари миқдори нисбатан юқори эмаслигига қарамасдан, турмуш даражасини оширишда қониқарли натижаларга эришардилар. Иқтисодий ўсиш ўз-ўзидан ресурслар адолатли тақсимланишини таъминланмаслиги тобора ойдинлашарди. Бундай адолат тақсимлашга фуқаролар тенглигини таъминлаётган, шу жумладан таълим ва соғлиқни сақлаш сохасида мақсадли дастурларни амалга ошираётган давлатларнинг ҳукуматлари муваффақ бўлаётган эди. Иқтисодий жиҳатдан бой бўлган, даромад даражаси юқори мамлакатларда эса жиноятчиликнинг ўсиши, атроф мухитнинг ифлосланиши, турли касалликларнинг тарқалиши, аҳоли ижтимоий ҳолатнинг ёмонлашиши каби салбий ҳодисалар кузатиларди. Юқорида баён этилганлар ҳисобга олинган ҳолда ХХ асрнинг 70- йилларида ишлаб чиқилган иқтисодий концепцияларда иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг ўзаро боғлиқлиги, даромад ва неъматларни тақсимлаш муаммоларига эътибор кучайди. Бунинг натижасида “ ўсиш хисобига қайта тақсимлаш” номини олган концепция пайдо бўлди. Ушбу концепциянинг мақсади одамлар, биринчи навбатда аҳолининг ночор қатламлари турмуш шароитларини меҳнат сиғими юқори бўлган ишлаб чиқаришларни кенгайтириш, яъни бу билан ялпи ички маҳсулот, иш хақи ва аҳоли даромадларини ошириш, давлат томонидан ижтимоий соҳани кенг қўллаб-қувватлашни таъминлашга қаратилди. Ўтган аср 70-йилларнинг ўрталарида “асосий эҳтиёжлар концепцияси” ҳам илгар сурилди. Унда асосий эътибор давлатнинг барча фуқароларига тирикчилик учун энг оддий шароитларни: овқатланиш, тиббий хизмат кўрсатиш, таълимни тақдим этиш учун масъулиятига алоҳида эътибор қаратилди. Бироқ “ўсиш хисобига қайта тақсимлаш” концепцияси ҳам, “асосий эҳтиёжлар концепцияси” ҳам кенг оммалашмади. Бу ривожланишни иқтисодий ва ижтимоий қисмларига сунъий бўлиш оқибати эди. Асосий

эхтиёжлар деганда инсон турмушининг сифат кўрсаткичлари эмас, балки товарлар ва хизматлар тақдим этиш англашинвларди. Шу билан бир қаторда асосий эътибор давлат имкониятларига қаратилган, аҳоли эса ривожланишни таъминлаш бўйича фаолиятнинг фаол иштирокчилари эмас, балки товар ва хизматларни олувчилар сифатида кўриларди. Бундан ташқари ана шундай чоралар иқтисодий фаолликни пасайтирар, айни пайтда давлатнинг ижтимоий соҳага ҳаражатлари ҳаддан ташқари ортиб кетаётган эди. ХХ асрнинг 80-йиллари бошларига келиб иқтисодий ўсиш қадрият деб эътироф этила олмаслиги тўғрисидаги хулосага келинди. Ушбу даврда кўпгина мамлакатларда иқтисодий ўсиш суръатлари пасайди ва таркибий инқироз юз берди. Шунинг учун ривожланиш сиёсатида давлат қарзи ва харажатларини қисқартириш, иқтисодий ўсиш суръатлари пасайишига барҳам бериш каби сифат жиҳатдан янги устуворликлар биринчи ўринга кўтарилди. “Таркибий қайта қуриш” ва иқтисодиётнинг либераллаштирилиши аввалроқ илгари сурилган инсон капитали назариясига эътиборни кучайтирди. Юқорида қайд қилинганидек, ушбу назарияни асосига таълим, соғлиқни сақлаш, касбий тайёргаликка инвестициялар киритишнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги асослаб берилган, инсонга ишлаб чиқаришнинг энг муҳим омили сифатида қараларди. Ана шундай сиёсатга жавобан ЮНИСЕФ “Инсонни қайта қуриш” ҳужжатини эълон қилди. Унинг муаллифлари – Андрей Жованни Корнеа, Френсис Стюарт, Ричард Жолли таркибий иқтисодий ўзгартиришларни инкор этмаган ҳолда Халқаро валюта фонди ва Жаҳон банкини қашшоқлик муаммолари ва инсоннинг турмуш шароитларини яхшилашга кўпроқ эътибор беришга даъват қилди. Бундай ёндашувнинг асосий принципи ижтимоий ҳимоя чоралари таркибий қайта қуриш стратегиясига қўшимча восита сифатида қаралмаслиги зарурлигига қаратиган эди. Шу билан бирга инсон эҳтиёжларига

йўналтирилган, узоқ муддатли истиқболга мўлжаллаб тузилган янги комплекс ривожланиш механизмини ишлаб чиқиш таклиф этилди. 1987 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ривожланишни режалаштириш бўйича қўмитаси ўзининг 1988 йилдаги маърузасида таркибий қайта қуришнинг инсонга чиқимларини қараб чиқиш тўғрисида қарор қабул қилди. Ана шу қарор Маҳбуб ул-Ҳақ, шунингдек К.Гриффин ва Ж.Найт рахбарлигида тадқиқотлар ўтказиши учун рағбат бўлди. Бу тадқиқотлар натижалари “Инсон ривожланишининг салоҳияти: ривожланиш стратегиясининг эсдан чиқарилган мезонлари” маърузаси лойиҳаси сифатида эълон қилинди. Кейинчалик К.Гриффин ва Ж.Найт ўз тадқиқотларининг натижаларини 1989 йилда “Ривожланишни режалаштириш бўйича журнал”нинг махсус сонида эълон қилдилар. Ушбу илмий иш 1990 йилда алоҳида китоб сифатида чоп этилди. Иқтисодиёт бўйича 1998 йилги Нобель мукофотининг лауреати Амартия Сен 1 нинг назарий ишланмалари инсон салоҳиятини ривожлантириш муаммосига улкан таъсир кўрсатди. У томонидан 1989 йилда “Ривожланиш имкониятларини кенгайтириш сифатида” асари эълон қилинди. Бу асарда “имконият нуқтаи назаридан” ёндашиш деб номланган усулдан қўлланилган эди. А.Сен ривожланиш жараёнини фақат моддий ёки иқтисодий фаровонликнинг ортиши нуқтаи назаридан эмас, балки инсон имкониятларини кенгайтириш жараёни сифатида таҳлил этди. Унинг нуқтаи назарига кўра, жамиятдаги турмуш даражасини даромадларнинг ўртача даражасига қараб эмас, балки одамларнинг ўзлари муносиб деб ҳисоблаган ҳаёт кечиришлари учун мавжуд имкониятлари бўйича баҳолаш лозим. Ҳиндистонлик иқтисодчи ижтимоий ривожланишнинг мақсади ишлаб чиқаришни чексиз кўпайтириш эмас, балки одамларнинг кўпроқ иш бажариш, билимларни эгаллаш, узоқ умр кўриш, касалликлардан ҳоли бўлиш ва ҳоказолар учун имкониятлар яратишда деб ҳисоблади: “Баҳолаш 1

тизимининг энг муҳим вазифаларидан бири – инсон қадриятларини хисобга олишдир. 1980–йилларда ва ундан кейин “инсонни ривожлантириш” вазифасини мазкур муаммони онгли равишда қараб чиқиш ҳамда ҳаётимизда энг қатта аҳамиятга эга бўлган эркинликлар ва имкониятларни кенгайтиришга алоҳида эътибор бериш зарур. Вазият тақозоси билан одамлар имкониятлари чегаралаб қўйилган ҳаётий доираларни кенгайтириш ҳозирги даврда инсонни ривожлатиришнинг асосий вазифаси хисобланади”. А.Сен концепциясида ривожланишга марказида инсон бўлган жараён сифатида қаралади. Кейинчалик бу ва бошқа ғоялар Бирлашкан Миллатлар Ташкилоти Ривожланиш дастурининг экспертлар гуруҳлари томонидан бирлаштирилиб, инсонни ривожлантиришга концептуал ёндашув асосини ташкил этди. Мазкур ёндашув 1990 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маъруза да ўз ифодасини топди. БМТ Ривожланиш дастурининг таърифича: “Инсонни ривожлантириш – одамларни кенгроқ танлаш имконияти билан таъминлаш жараёнидир. Бундай танлов чексиз бўлиши ва вақт ўтиши билан ўзгариши принципиал ахамиятга эгадир. Бироқ ривожланишнинг барча даражаларида узоқ ва соғлом хаёт кечириш, билимларни эгаллаш ва муносиб турмуш кечириш учун зарур бўлган ресурслардан фойдаланиш имкониятлари инсонни ривожлантиришнинг асосий мохиятидир. Агар инсонда бундай асосий танлов бўлмаса, у бошқа имкониятлардан ҳам фойдалана олмайди”. Мазкур концепция инсонни ривожлантиришга икки томонлама ёндашувни кўзда тутади. Бу, бир томондан, соғлиқни мустаҳкамлаш, билимларни эгаллаш, касб кўникмаларини такомиллаштириш орқали инсон имкониятларини кенгайтириш бўлса, иккинчи тарафдан, одамлар томонидан эгалланган қобилиятларини ишлаб чиқариш, маданий, сиёсий фаолияти ва дам олиш мақсадлари учун ишлатишдир. Бошқача қилиб айтганда, мазкур концепция инсонни ривожлантиришга фақат ишлаб чиқариш фаолияти учун

ресурсларни шакллантириш ва моддий бойликларни кўпайтиришга интилишнинг ўзинигина қамраб олмайди. Инсонни ривожлантириш концепциясининг асосий усуллари Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Мингйиллик ривожланиш декларациясида эълон қилинган эди. Мазкур декларацияда XXI асрда халқаро муносабатлар учун қатор асосий қадриятлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиши кўрсатилган. Мазкур қадриятларга қуйидагилар тааллуқлидир: Эркинлик. Эркаклар ва аёллар очликдан ва зўравонлик қўрқуви, зулм ва адолатликсиздан ҳоли бўлган, инсон учун муносиб шароитларда яшаш ва болаларини тарбиялаш ҳуқуқига эгадирлар. Халқнинг кенг иштироки ва иродасига асосланган бошқарувнинг демократик шакли бу ҳуқуқларнинг энг яхши кафолати ҳисобланади. Тенглик. Бирорта ҳам одам, бирорта ҳам мамлакат ривожланиш неъматларидан фойдаланиш имкониятларидан маҳрум қилинмаслиги керак. Эркаклар ва аёллар ҳуқуқлари ва имкониятларининг тенглиги кафотланиши зарур.

расм. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ташкилий тузилмаси Хавфсизлик Кенгаши • халқаро жазо чораларини белгилайди; • БМТ тинчликни сақлаш кучларини юборади; • ҳарбий Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиб Доимий аъзолар (тақиқ – “вето” ҳуқуқи) • Хитой; • Россия; • Франция; • АҚШ; • Буюк Британия Дастурлар ва фондлар: • ПРООН- БМТ Ривожланиш дастури • ЮНКТАД – БМТнинг Савдо ва ривожланиш бўича конференцияси; • ЮНИСЕФ – БМТнинг Болалар жамғармаси Бош Ассамблея Асосий маслаҳат, директив ва ваколат органи 1 мамлакат 1 овозга Котибият Халқаро суд Иқтисодий ва ижтимоий кенгаш Ихтисослаштирилган муассасалар : • ЮНЕСКО - БМТнинг таълим, фан ва маданият масалалари бўйича ташкилоти; • ЖСТ (ВОЗ) - Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти; • ФАО - БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти; ХМТ - Халқаро меҳнат ташкилоти; •ХСТ (ВТО) - Халқаро савдо ташкилоти;

Бирдамлик. Глобал муаммолар тенглик ва ижтимоий адолатнинг асосий принципларига мувофиқ, чиқимлар ва масъулиятни адолатли тақсимлаш асосида ҳал этилиши керак. Азоб чекаётганлар ёки энг ноқулай шароитга тушиб қолганлар энг қулай вазиятда бўлганлар томонидан ёрдам олиш имкониятига эга бўлишлари керак. Сабр-тоқатлилик. Динлар, маданиятлар ва тиллар хилма-хиллигига қарамасдан одамлар бир бирларини ҳурмат қилишлари керак. Жамиятлар доирасида ва жамиятлар ўртасидаги тафовут қўрқитишга ҳам, таъқиб қилишга ҳам асос бўлмаслиги зарур, балки бу турфаликка инониятнинг энг қимматли бойлиги сифатида ёндашилиши зарур. Жахон маданияти ҳамда барча цивилизациялар ўртасидаги мулоқот фаол рағбатлантириб борилиши керак. Табиатга ҳурмат. Барқарор ривожланиш қоидаларига мувофиқ, барча тирик мавжудот ва табиий ресурсларни мухофаза қилиш ҳамда улардан оқилона фойдаланиш негизига эҳтиёткорлик қўйилиши лозим. Фақат шу йўл билангина бизга табиат томонидан инъом этилган улкан бойликларни келгуси авлодлар учун сақлаб қолиш мумкин. Ҳозирги ишлаб чиқаришнинг ва истеъмолнинг беқарор моделлари келажакда бизнинг фаровонлигимиз ва авлодларимизнинг фаровонлиги манфаатларида ўзгартирилиши керак. Умумий мажбурият. Глобал иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни бошқариш, шунингдек халқаро тинчлик ва хавфсизликка таҳдидларни бартараф этиш бўйича масъулият жахон халқлари ўртасида тақимланиши ҳамда кўп томонлик асосида амалга оширилиши зарур. Мазкур ишда жахондаги энг универсал ва энг ваколатли ташкилот хисобланган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти марказий роль ўйнаши лозим. Жахондаги турли мамлакатларда турмуш сифатини бахолаш учун покистонлик иқтисодчи Маҳбуб ул-Хақ бошчилигидаги БМТ экспертлар гуруҳи томонидан интеграл кўрсаткич – Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси (ИСРИ) ишлаб чиқилди. Бу ўринда мазкур

индекснинг концептуал таркиби Амартия Сан изланишлари натижаси асосида яратилганлигини таъкидлаш керак. Маҳбуб ул-Ҳақнинг таъкидлашича, “Инсонни ривожлантириш концепцияси бугунги кунда энг яхлит ривожланиш модели ҳисобланади. У иқтисодий ўсиш, ижтимоий инвестициялар, одамлар имкониятларини кенгайтириш, асосий эҳтиёжларни қондириш ва ижтимоий ҳимоя тизимини ташкил этиш, сиёсий ва маданий эркинликлар ҳамда инсон ҳаёти барча бошқа соҳаларини қамраб оладиган ривожланишнинг барча масалаларини мужассамлаштирган. У тор маънодаги технократик ёки ҳаддан ташқари фалсафий концепция эмас. У ҳаётни акс эттиради”. Мазкур масалада турмуш даражаси (ёки фаровонлик даражаси) билан турмуш сифатини фарқлай олиши керак. Турмуш даражаси моддий фаровонлик даражасини, яъни одамларнинг моддий эҳтиёжи қондирилганлигининг даражасини ифода этади. Унинг мамлакат бўйича ўртача кўрсаткичини аҳоли жон бошига ЯИМ кўрсаткич ифода қилади. Турмуш сифати эса “номоддий” ёки пулда ифодаланмайдиган ҳамда фақат пул билан белгиланмайдиган хусусиятлар: одамларнинг саломатлиги ва умр кўриш давомийлиги, дам олиш ва бўш вақтини ўтказиш, маданий ривожланиш, ўзлигини намоён қилиш, билимлар ва маънавий бойликнинг бошқа неъматларидан фойдаланиш имкониятларини қамраб олади. Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси ҳар йили турли мамлакатларда турмуш даражаси, саводхонлик, таълим, умр кўриш давомийлиги каби инсон салоҳиятининг асосий хусусиятларини ўлчаш ва таққослаш учун ҳар йили хисоблаб чиқилади. У турли мамлакатлар ва минтақалар турмуш даражаси ўртасидаги умумий фарқларни аниқлашда стандарт ва восита вазифасини ўтайди. Мазкур индекс БМТнинг Ривожланиш дастури доирасида инсон салоҳиятини ривожлантириш тўғрисидаги ҳисоботларда эълон қилинади. Мезонлар Умр давомийлиги ва соғлиқ Билимлар Муносиб турмуш даражаси

расм. Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси ИСРИни хисоблаб чиқишда кўрсаткичларнинг уч тури ҳисобга олинади (3.9-расм): • инсон туғилган пайтда кутилаётган ўртача умр кўриш; • таълим олишнинг ўртача давомийлиги ва таълим олишнинг кутилаётган давомийлиги; • муносиб турмуш даражаси . Бу аҳоли жон бошига ялпи миллий даромаднинг харид қобилияти паритети бўйича АҚШ долларида баҳоланади. Кўрсаткичлар Туғилган пайтда кутилаётган умр дапомийлигиТаълимнинг ўртача давомийлиги Таълимнинг кутилаётган давомийлиги Аҳоли жон бошига ялпи миллий даромад (ЯМД) Кўрсаткич индекси Умр давомийлиги индекси Таълим индекси ЯМД индекси Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси (ИСРИ)

Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси инсонни ривожлантиришининг интеграл жамланма кўрсаткичидир. У юқорида қайд қилинган учта асосий кўрсаткич бўйича мамлакатда эришилган ўртача даражани ифода этади. Мазкур уч мезон бўйича интеграл индексни аниқлаш учун даставвал хар бир мезоннинг индекси ҳисоблаб чиқилиши керак. Кўрсаткичларни 0 дан 1,0 гача бўлган миқдорини индексларга айлантириш учун мезонларнинг энг кам ва энг кўп миқдорларини ўрнатиш талаб қилинади. Индекснинг интеграл кўрсаткичини ҳисоблаб чиқиш учун ўртача биометрик миқдорлар ишлатилиши сабабли энг кўп миқдор ҳар қандай икки мамлакат ёки вақт даврлари ўртасидаги таққослашга (фоизларда) таъсир кўрсатмайди. Энг кўп миқдор мамлакатларнинг амалда кузатилаётган олий даражаларига вақт қатори бўйича белгиланади. Масалан, БМТ Ривожланиш дастурининг 2010 йилги Инсонни ривожлантириш глобал маърузасида 1980- 2010 йиллардаги кўрсаткичлардан фойдаланилган (3.4-жадвал). Таққослашга мезонларнинг энг кам миқдорлари таъсир кўрсатади. Шунинг учун индексларни ҳисоблаб чиқишда тирикчилик кўришнинг энг кам миқдори ёки “табиий 0” каби кўрсаткичлардан фойдаланилади. Қуйидаги энг кам миқдорлар белгиланган: жадвал БМТ Ривожланиш дастурининг 2010 йилги Инсонни ривожлантириш глобал маърузасида фойдаланилган энг юқори миқдор кўрсаткичлари Ўлчамлар Кузатилган энг юқори миқдор кўрсаткичи Энг кам миқдор кўрсаткичи Туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги (йил) 83,2 (Япония, 2010 йил) 20,0 Таълимнинг ўртача 13,2 0

давомийлиги (йил) (АҚШ, 2010 йил) Таълимнинг кутилаётган давомийлиги (йил) 20,6 (Австралия) 0 Таълимнинг жамланма индекси 0,95 (Янги Зеландия) 0 Аҳоли жон бошига даромад (харид қобилияти паритети бўйича, АҚШ доллари) 108211 (Бирлашган Араб Амирликлари, 1980 йил) 163 (Зимбабве, 2008 йил) • туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги - 20 йил (узоқ муддатли тарихий маълумотларга асосланган); • таълим соҳасидаги иккала кўрсаткич учун – 0 йил (таълимнинг энг кам даражаси тўғрисидаги тасаввур жамият амалда расмий таълимсиз ҳам амал этиши мумкинлигига асосланган); • аҳоли жон бошига ялпи миллий даромад – 163 АҚШ доллари (бу бирорта мамлакат, масалан Зимбваведа 2008 йилда кунига 45 центга тенг бўлган энг кичик миқдордир. Мазкур миқдор Жахон банки томонидан ўрнатилган, кунига 1,25 АҚШ долларини ташкил этадиган камбағаллик чизиғи даражасидан бироз ортиқдир). Энг кичик ва энг юқори миқдорлар аниқлангандан сўнг кичик индекслар қуйидагича аниқланади: Ўлчаш индекси = амалдаги миқдор – энг кам миқдор : энг кўп миқдор – энг кичик миқдор (1) Таълим соахси учун мазкур 1-тенглама хар икки таркибий қисмга нисбатан қўлланилади. Бунинг натижасида уларнинг ўртача геометрик миқдори топилади, шундан сўнг 1-тенглама иккинчи миротаба ишлатилади.

Буни 1–тенгламасини икки таркибий қисми ўртача геометрик миқдорига тенглаштириш мумкин. Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси уч ўлчов индекслари ўртача геометрик миқдори жамланмасидир: (IТурмуш 1/3 + IТаълим 1/3 + IДаромад 1/3 ) (2) Мазкур 2-формула ИСРИ барча кўрсаткичларининг тўлиқ бўлмаган ўзаро бир-бирини алмаштиришини назарда тутади. Шу тариқа у чизиқли жамланиш формуласига нисбатан энг жиддий эътирозларни ҳисобга олади. Маълумки, чизиқли жамланиш формуласи кўрсаткичларнинг бир-бирини тўла ўрнини босишини назарда тутади. Айрим ўзаро бир-бирининг ўрнини босиш ҳар қандай индексни аниқлаш учун муқаррар равишда хос бўлиб, унинг таркибий қисмлари миқдори ортиши билан кўпайиб боради. ИСРИда янги индикаторлардан ва янги функциявий шакллардан фойдаланилган холда услубиётнинг такомилаштирилиши жиддий ўзгаришларга олиб келди. Ўртача геометрик кўрсаткичларни қўллаш индексларнинг қуйироқ миқдорларини келтириб чиқаради. Бунда энг катта ўзгаришлар ривожланиши бир хил даражада бўлмаган мамлакатларда кузатилди. 2010 йилги Инсонни ривожлантириши тўғрисидаги глобал маърузада Инсон салоҳиятини ривожлантириш индексига жиддий ўзгартиришлар киритилди. Аввалгиларида бўлгани каби йигирманчи глобал маърузада ИСРИ инсонни ривожлантиришнинг уч асосий мезони – саломатлик, билим ва даромадлар бўйича эришилган натижаларни ўлчайдиган композит индекс сифатида сақланиб қолган. ИСРИнинг аввалги формулаларига мувофиқ “саломатлик” мезонини ўлчаш учун туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлигидан фойдаланилган. Таълим ёки билим даражасини аниқлаш учун катта ёшдаги аҳоли саломатлиги кўрсаткичлари ҳамда мактаб таълими (бошланғич мактабдан

бошлаб олий ўқув юртларигача) билан қамраб олиш кўрсаткичлари ишлатилган. Даромадлар ёки турмуш даражаси аҳоли жон бошига ЯИМ кўрсаткичи харид қобилияти паритети (АҚШ доллари ҳисобида) ҳисобга олинган ҳолда аниқланган. “Саломатлик” мезони илгаридек туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги билан ўлчанган. Лекин бунда кутилаётган умр давомийлигининг энг кам миқдори 25 ёшдан 20 ёшга пасайтирилган. Туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги энг кам миқдорининг ўзгариши Madisson ва Riley асарларига таянган ҳолда узоқ муддатли тарихий маълумотларга асосланган. Бу маълумотларда 20 ёш энг кам миқдор деб кўрсатилган. Агар жамиятда ёки жамиятнинг бирор қатламида туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги одатдаги репродуктив ёшдан паст бўлса, ушбу жамият қирилишга юз тутади. Бундан пастроқ кўрсаткичлар Руандада рўй берган геноцид каби қатор инқирозли шароитларда ҳам учраган, бироқ улар барқарор бўлмаган истисно ҳолдаги мисоллардир. 2010 йилги Глобал маърузада билимлардан фойдаланиш қуйидагича ўлчанган: • таълим олишнинг ўртача давомийлиги (25 ёш ва ундан катта ёшда бўлган шахслар томонидан умри давомида таълим олган йилларнинг ўртача миқдори билан ўлчанган); • кутилаётган таълим олиш давомийлиги. Бунда мактабга ўқишга бориш учун расмий равишда белгилаб қўйилган ёшга тўлган болалар таълим олиши кутилаётган йиллар ҳисоблаб чиқилган. Инсонни ривожлантириш аввалги индексларида қўлланилган катта ёшдаги аҳоли саводхонлигининг кўрсаткичи (бу кўрсаткичга шунчаки саводлилар ва саводсизлар табақаламаган ҳолда киритилган) таълим сохасида эришилган натижаларнинг манзарасини тўлиқ ифодалаш учун етарли даражада ишонарли бўлмади. Мактаб таълими ўртача давомийлиги ва мактабда таълим олишнинг кутилаётган муддатини ИСРга қўшиш

натижасидан таълим даражаси ва бу соҳадаги сўнгги ўзгаришлар тўғрисида аниқроқ тасаввур ҳосил қилиш мумкин бўлди. Эндиликда даромад даражаси аввал қўлланиб келинган аҳоли жон бошига ЯИМ (харид қобилияти паритети бўйича, АҚШ доллари ҳисобида) ўрнига жон бошига ялпи миллий даромад (харид қоибилияти паритети бўйича, АҚШ доллари ҳисобида) ёрдамида баҳоланмоқда. Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) мамлакатда ишлаб чиқилган, лекин уларнинг қанчаси шу мамлакатда қолишидан қатъи назар, товарлар ва хизматларнинг пулдаги ифодасидир. Ялпи ички даромад (ЯИД) мамлакат аҳолиси олган даромадларни, шу жумладан пул жўнатмалари ва ташқи ёрдамдан олинган маблағларни ифода этади. Яъни ЯИД мамлакат иқтисодий фаровонлигининг аниқроқ ўлчамидир. 2010 йилги Глобал маърузада қайд қилинганидек, ЯИМ ёки ЯИД орқали мамлакат аҳолиси даромадлари ўлчанганида, улар ўртасида катта фарқлар бўлиши мумкин экан. Мамлакатлар бўйича иқтисодий статистикани таққослаш учун маълумотлар аввал ягона валюта ҳолига келтирилиши керак. Валюта курсларининг бозорда айрибошланишидан фарқли равишда харид қобилияти паритетининг айрибошлаш курслари мамлакатлар ўртасидаги нарх- наволардаги фарқларни ҳисобга олиш имконини беради. Шунинг учун жон бошига ЯИД (харид қобилияти паритети бўйича, АҚШ доллари ҳисобида) одамлар турмуш даражасини аниқроқ ифода этади. Назарий жихатдан харид қобилияти паритети бўйича 1 АҚШ доллари (уни халқаро доллар ҳам деб аташади) у ёки бу мамлакат иқтисодиётида АҚШ иқтисодиётидаги 1 АҚШ долларига тенг харид қобилиятига эгадир. Харид қобилияти паритетининг янги миқдор кўрсаткичлари 2008 йилдан бошлаб кўлланилиб келмоқда. Харид қобилияти паритети хисоблаб чиқилган, 2005 йилда сўнгги марта ўтказилган Халқаро таққослаш дастури доирасидаги тадқиқотларда 146 мамлакат, аввалги тадқиқотларга қараганда 26 тадан кўпроқ мамлакат иштирок этди.

Ижтимоий ривожлантиришнинг ижтимоий-иқтисодий табақаланиши миқдор ва сифат хусусиятларини ифолайдиган кўрсаткичларнинг умумлаштирилган тизими ишлаб чиқилган ва илмий жихатдан асосланган. Уларга қуйидагилар киради: • инсон салохиятини ривожлантириш индексининг табақалашиш коэффициенти. У таҳлил этилаётган мамлакатлар, мамлакат минтақалари, ижтимоий гуруҳларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги фарқлар даражасини кўрсатади; • саломатлик (узоқ умр кўриш) индексининг табақаланиши коэффициенти . У бир мамлакат, минтақадаги аҳолининг саломатлиги бошқаларга нисбатан қандай эканлигини кўрсатади; • таълим индексини табақаланиши коэффициенти. Мазкур кўрсаткич бир мамлакат (минтақа ёки тадқиқотнинг бошқа объекти) аҳолиси таълимининг даражаси бошқа мамлакат аҳолисиникига қараганда қанчалик юқорилигини акс эттиради; • даромадлар индекси табақаланишининг коэффициенти. У таҳлил этилаётган мамлакатлар ёки минтақалар иқтисодий табақаланиши даражасини аниқлаб беради; • ўлим индексининг табақаланиш коэффициенти. У таққосланаётган мамлакатлар ёки минтақалар аҳолиси саломатлиги ўртасидаги фарқ кўрсаткичи хисобланади; • касб таълими даражаси табақаланишининг коэффициенти. У орқали тадқиқ қилинаётган мамлакатлар ёки минтақаларда аҳолининг таълимнинг иккинчи ёки учинчи босқичи билан қамраб олиниши даражаси ўртасидаги фарқларни ифода этади. 2010 йилги Инсонни ривожлантириш глобал маърузасида тажриба сифатида учта янги индекс киритилган. Улар қуйидагилардир: тенгсизликни хисобга олган холдаги инсонни ривожлантириш индекси . Унда инсоннинг саломатлик, таълим ва даромадлар ўртача кўрсаткичлари ўртасидаги фарқлар хисобга олинади;

гендер тенгсизлиги индекси. У иш кучи, саломатлик, билимлар ўртасидаги тафовутни ҳамда аёлларга салбий таъсир кўрсаётган имкониятларни ҳамда уларнинг хуқуқларини кенгайтиришни ифода қилади; кўп ўлчамлик камбағаллик индекси . У ривожланиётган мамлакатлар аҳолисининг таълим, соғлиқни сақлаш ва турмуш даражасидаги жиддий фарқларни аниқлаш имконини беради. Халқаро таққослашни талаб этадиган кўпгина бошқа кўрсаткичлар қатори 2010 йилдаги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузада келтирилган Инсонни ривожлантириш индекси миллий статистика хизматлари маълумотларни эълон қилгандан сўнг камида икки йил ўтгандан кейинги саналар бўйича ҳисоблаб чиқилган. Бироқ 2010 йилги глобал маърузада жорий йил маълумотлари келтирилган. БМТнинг Иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича департаментидан туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги бўйича маълумотлар олиниши туфайли бунинг имконияти бўлди. Ўртача таълим олиш давомийлиги Barro ва Lee (2010) томонидан тақдим этилди. Кутилаётган таълим давомийлиги эса ЮНЕСКОнинг Статистика институти, аҳоли жон бошига ЯИМ –Жахон банки ва Халқаро валюта фонди томонидан тақдим этилди. Айрим мамлакатлар учун таълим олишнинг ўртача давомийлиги уй хўжалигининг миллий тадқиқотларига асосланган ҳолда ҳисоблаб чиқилди. Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси моҳият жиҳатидан даставвал хисоблаб чиқилган учта индекс: умр давомийлиги индекси, таълим индекси ва аҳоли жон бошига ЯИМ индекси ўртача арифметик кўрсаткичидир. Бевосита турмуш кўрсаткичининг 0 дан 1,0 гача бўлган миқдор кўрсаткичларига ўтказиш битта индексда ўзаро таққослаб бўлмайдиган бу учта турлича мезонни ҳисобга олиш имконини беради. Ана шу усулда ҳисоблаб чиқиш натижасида у ёки бу давлатнинг Инсон салохиятини ривожлантириш индекси кўрсаткичи:

0,8 дан юқори бўлса – у ривожланиши юқори мамлакатлар; 0,5 – 0,8 гача бўлса – ривожланиши ўртача мамлакатлар; 0,5 дан паст бўлса ривожланиши паст мамлакатлар қаторига киритилади. ИСРИ инсон салоҳияти концепциясининг стратегик унсурига айланди. Инсон салоҳиятини ривожлантириш индекси саломатлик, таълим ва даромаднинг жамланма ўлчами хисобланиб, ушбу мезонлар бўйича эришилган тараққиёт кўрсаткичларини баҳолайди. Мазкур индекс фақат даромадга асосланган ривожланиш тушунчасидан анча кенгроқ мъано беради. Бироқ айримлар ИСРИнинг тузилиши ва унинг таркибига эътирозлар билдиришади. Бошқалар эса кўрсаткичлар сонини кўпайтиришни таклиф этишмоқдалар. Кўпгина танқидий мулохазалар ўринлидир. Бироқ ИСРИнинг мақсади аҳоли фаровонлигининг мутлақ аниқ индикаторини яратишдан иборат эмас, бакли жахон ҳамжимяти эътиборини инсонга йўналтирилган ривожлантиришга қаратиш, ижтимоий тараққиётга эришиш йўллари тўғрисида мунозаларга йўл очишга қаратилган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти инсонни ривожлантиришни ўлчаш ва таққослашга киришиб, зиммасига юксак масъулиятни олди. ИСРИ пайдо бўлганидан буён у оммавий ахборот воситалари, жамоатчилик, фуқаролик жамияти ташкилотлари, тадқиқотчилар ва жаҳондаги барча давлатлар ҳукуматларининг диққат марказидадир. 2010 йилги Инсонни ривожлантириш тўрисидаги глобал маъруза эълон қилинганидан сўнг Интернетдан фойдаланувчилар мазкур маърузанинг веб-саҳифасига 3 миллион марта кирдилар, бу ҳужжатдан 500000 та нусха кўчирилди. Бевосита ИСРИ давлат ижтимоий-иқтисодий сиёсати самарадорлигининг асосий мезони сифатида кўрилади. Бошқача қилиб айтганда, давлат шунчаки ялпи ички маҳсулотни кўпайтиришга интилиб қолмасдан ИСРИда ўз ифодасини топадиган фуқароларнинг турмуш сифатини ошириш чораларини кўриши керак. Турмуш сифатини ошириш

аҳоли аксарият қисми манфаатларини ифода этадиган ва ҳимоя қиладиган давлатнинг стратегик мақсадидир. Ялпи ички маҳсулотнинг ўсиши эса бу стратегик мақсадга эришиш воситасидан бошқа нарса эмас. БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадлари, уларнинг вазифалари ва индикаторлари 2000 йилнинг сентябрида Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Мингйиллик ривожланиш декларацияси эълон қилинди. 189 мамлакат томонидан қабул қилинган ушбу Декларацияда давлатлар ўз зиммасига қашшоқликка барҳам бериш учун янги глобал шериклини йўлга қўйиш мажбуриятини олдилар. Шунингдек, 2015 йилга бориб эришилиши керак бўлган бошқа мақсадлар ҳам белгиланди. Улар Мингйиллик ривожланиш мақсадлари номини олди. Ривожланиш сохасидаги мақсадлар БМТ томонидан қатор йиллар давомида ўтказилган халқаро конференцияларнинг битимлари ва резолюциялари асосида ишлаб чиқилди. Ушбу мақсадлар 1996 йилда “Ривожланиш сохасидаги халқаро мақсадлар” сифатида шакллантирилган эди. Шундан кейин бу мақсадларни такомиллаштириш давом эттирилди. Мингйиллик ривожланиш декларацияда инсонни глобал ривожлантириш ва инсон хавфсизлигини таъминлашга эришиш учун умумий ҳаракат режаси ўз ифодасини топди. Шу билан бир қаторда мазкур мақсадларда кўзда тутилган ҳал қилувчи йўналишлар бўйича жаҳонда эришилган мувафақиятларни ўлчаш ва улар мониторингини ўтказишнинг миқдор мезонлари таклиф этилди. Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 8 мақсад, 18 вазифа ва 48 кўрсаткичдан иборат (3.5-жадвал). Мазкур вазифаларининг аксарият кўпчилиги 1990 – йилларда жаҳонда таркиб топган аҳволни ҳисобга олган ҳолда 2015 йилга қадар ҳал қилиниши режаланди.

Мингйиллик ривожланиш глобал мақсадлари доирасида мамлакатлар ўз миллий муаммоларини ҳал этишга қаратилган мақсадларини белгилаб олишлари мумкин эди. Айни пайтда Мингйиллик ривожланиш мақсадлари фақат ривожланаётган мамлакатлар томонидангина эмас, шунингдек ривожланган давлатлар томонидан ҳам аниқ чоралар кўрилишини талаб этади. Ривожланган давлатлар белгиланган глобал мақсадларда эришишга ўз ҳиссаларини қўшишлари кўзда тутилган. Мингйилик ривожланиш мақсадларининг мониторинги умуман БМТ тизими бўйича ҳам, шунингдек айри давлатлар даражасида ҳам амалга оширилади. Умумий даражада Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби БМТнинг Бош Ассамблеяларида Мингйиллик ривожланиш мақсадлари айрим вазифаларининг бажаралиши тўғрисида ҳар йили ҳисоб бериши шарт. Мингйиллик ривожланиш мақсадлари тўғрисидаги ҳисобот мамлкатлар томонидан ҳар 5 йилда бир марта тақдим этилади. жадвал Мингйиллик ривожланиш мақсадлари ва вазифалари Мақсадлар Вазифалар 1-МАҚСАД. Ниҳоятда қашшоқлик ва очликка барҳам бериш •1990-2015 йиллар давомида кунига 1 АҚШ доллари миқдорида даромадга эга бўлган аҳоли улушини икки бараварга камайтириш. • Ҳамма учун, шу жумладан аёллар ва ёшлар учун тўла ва самарали иш билан бандликни ҳамда муносиб ишга эга бўлишни таъминлаш. • 1990-2015 йиллар давомида очликдан азоб чекаётганлар сонини икки бараварга камайтириш

2-МАҚСАД. Умумий бошланғич таълимни таъминлаш • 2015 йилга келиб жаҳондаги барча болалар – ҳам ўғил болалар, ҳам қизлар тўла ҳажмда бошланғич таълим олиш имкониятларига эга бўлишларини таъминлаш 3-МАҚСАД. Эркаклар ва аёллар тенглигини рағбатлантириш ҳамда аёлларнинг ҳуқуқлари ва имкониятларини кенгайтириш • 2005 йилда бошланғич ва ўрта таълим соҳасида, 2015 йилдан кечиктирмасдан эса таълимнинг барча даражаларида жинслар ўртасидаги тенгсизликка барҳам бериш 4-МАҚСАД. Болалар ўлимини камайтириш •1990-2015 йиллар давомида 5 ёшгача бўлган болалар ўртасида ўлимни учдан икки баробарга камайтириш 5-МАҚСАД. Оналикни муҳофаза қилишни яхшилаш •1990-2015 йиллар давомида оналар ўлимини тўрдан уч бараварга камайтириш. • 2015 йилга бориб репродуктив саломатликни муҳофаза қилиш соҳасидаги хизматлардан ҳамманинг фойдаланишини таъминлаш. 6-МАҚСАД. ВИЧ/СПИД, безгак ва бошқа касалликлар билан курашиш • 2015 йилга бориб ВИЧ/СПИД тарқалишини тўхтатиш ва касалликларни камайтириш тенденцияси бошланишига эришиш. •2010 йилга бориб СПИДдан даволанишни хоҳлаган ҳаммага бу имкониятни яратиш. • 2015 йилга бориб безгак ва бошқа асосий касалликлар тарқалишини тўхтатиш ҳамда касаллик камайиши тенденцияси бошланишига эришиш

7-МАҚСАД. Экологик барқарорликни таъминлаш •Барқарор ривожланиш принципларини мамлакат стратегиялари ва дастурларига қўшиш ғамда табиий ресурслар йўқотилиши жараёнларини тўхтатиш. • 2010 йилга бориб биологик хилма- хиллик йўқотилиши суръатларини сезиларли даражада камайтириш орқали биологик хилма-хиллик камайиши кўламларини камайтириш. • 2015 йилга бориб тоза ичимлик суви ва асосий санитария-гигиена воситаларига доимий эга бўлмаган аҳоли улушини икки бараварга камайтириш. • 2020 йилга бориб вайрона кулбаларда яшаётган камида 100 миллион кишининг турмуш шароитлари жиддий равишда яхшиланишини таъминлаш 8-МАҚСАД. Ривожланиш мақсадларида глобал шерикчиликнишакллантириш • Энг ривожланмаган мамлакатлар, денгизга чиқиш имкониятига эга бўлмаган мамлакатлар ва ороллардаги кичик ривожланаётган мамлакатлар алоҳида эҳтиёжларини қондириш. • Очиқ, тартибга солинадиган, барқарор ва Камситмайдиган савдо ва молия тизимини яратишни давом эттириш. • Ривожланаётган мамлакатларнинг қарздорлик муаммоларини комплекс ҳал этиш. • Фармацевтика компаниялари билан ҳамкорликда ривожланаётган

мамлакатларни арзон дорилар билан таъминлаш. • Хусусий сектор билан ҳамкорликда ҳамма янги технологиялар, айниқса ахборот-телекоммуникация технологиялари афзалликларидан фойдалана олиши учун чоралар кўриш Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг дастлабки етти мақсади бир- бирини ўзаро тўлдиради ҳамда камбағалликнинг барча кўринишларини камайтиришга қаратилган. Мазкур муаммоларга очлик, тирикчилик учун маблағнинг етишмаслиги, таълим ва соғлиқни сақлаш даражасининг пастлиги, эркак ва аёлларнинг тенгсизлиги ҳамда атроф муҳит аҳволининг ёмонлашиши киради. Ушбу ҳар бир мақсад ўзича муҳим бўлишига қарамасдан улар жамланма ҳолда камбағаллик муаммосини ҳал этишга комплекс ёндашувни назарда тутади. Масалан, соғлиқни сақлаш самарадорлигини ошириш мактаб ўқувчиларининг сони кўпайишига ва камбағаллик даражаси пасайишига олиб келади. Аҳолининг таълим даражасини ошириш одамлар соғлиғини яхшилашга ҳам хизмат қилади. Даромадларнинг ортиши инсонга ўз таълими даражасини ошириш, соғлиғини мустаҳкамлаш имкониятларини кенгайтиради, шунингдек атроф муҳитни соғломлаштиришга ёрдам беради. Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг сакизинчи мақсади ривожланиш мақсадларида глобал шерикчилини шакллантиришни назарда тутади. У моҳият жиҳатидан юқоридаги дастлабки еттита мақсадга эришиш воситаларини белгилаб беради. Мингйиллик ривожланиш мақсадларига эришиш бой давлатлардан қўшимча ёрдамни, шу жумладан камбағал

мамлакатлар қарзларини камайтириш ва ўзаро савдодаги тўсиқларни бартараф этиш орқали ёрдам кўрсатишни талаб қилиши мумкин. 1990 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги биринчи маърузада инсонни ривожлантириш ўз кўлами ва ялпи қамрови туфайли барча мамлакатлар учун хос эканлиги алоҳида таъкидланади: “Инсонни ривожлантириш ишлаб чиқариш билан товарларни тақсимлашни бирлаштиради, инсон қобилиятларини кенгайтиради ва ундан фойдаланишни яхшилайди. Бу, шунингдек, одамлар нимага эга бўлиши керак, тирикчилик ўтказишга маблағ топиш учун нима қилиш лозимлиги муаммосига ҳам эътиборни қаратади. Бундан ташқари инсонни ривожлантириш фақат унинг асосий эҳтиёжларини қондиришнигина эмас, балки инсонни умумий ва жўшқин жараён сифатида ривожлантиришга ҳам тааллуқлидир. Бу ҳам камроқ ривожланган, ҳам юқори даражада ривожланган мамлакатлар учун бир тарзда қўлланила олади”. БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадлари қабул қилинган даврдан ўтган йиллар давомида кўп нарсаларга эришилди. Жаҳон ҳамжамияти 2015 йилда 1990 йилга нисбатан кунига 1 АҚШ долларидан кам даромадга эга аҳоли салмоғини икки баробарга қисқартириш вазифасини бажариш йўлидадир. Халқаро эътироф этилган камбағаллик даражаси – кунига 1,25 АҚШ доллари миқдорида даромад хисобига яшаётган одамлар сони 1990 йилдаги 1,8 миллиард кишидан 2005 йилга келиб 1,4 миллиард кишига камайди. Ривожланаётган мамлакатларда ниҳоятда қашшоқ яшаётган аҳолининг улуши 46,0 % дан 27,0 % гача камайди. Яъни жаҳонда бу вазифа муваффақиятли ҳал этилиши кутилмоқда. Юқорида қайд этилган муваффақиятларга эришилиши асосан Осиё, айниқса Шарқий Осиё мамлакатларидаги улкан муваффақиятлар самарасидир. Шарқий Осиё мамлакатларида кейинги 25 йил ичида қашшоқлик даражаси 60,0 % дан 20,0 % га камайди. 2015 йилга бориб Хитойда қашшоқлик даражаси 5,0 % га яқинни, Ҳиндистонда эса тахминан 24,0 % ни ташкил этиши керак.

Очликдан азоб чекаётган одамлар салмоғи камаймоқда. Бироқ қашшоқликнинг камайиш суръатлари ҳали етарли даражада эмас. Ўтган аср 90-йиллари бошидан буён тўйиб овқат емаслик ва очликдан азоб чекаётган аҳолининг улуши жаҳон бўйича камайган бўлишига қарамасдан, 2000 йилдан 2002 йилгача бўлган даврда бу соҳадаги ижобий ўзгаришлар суръати пасайиб кетди. Ҳозирча маълум бўлган маълумотларга кўра, 2005-2007 йилларда тўйиб овқат емаётган аҳоли сони жаҳонда 830 миллион кишини ташкил этади. Бу 1990–1992 йилларига нисбатан 13 миллион кишига кўпдир. Ялпи бошланғич таълимни таъминлаш бўйича ҳозирги ўсиш суръатлари 2015 йил учун белгиланган мақсадли кўрсаткичларга эришиш учун етарлича эмас. 2008 йилда ривожланаётган мамлакатларда болаларни бошланғич таълим билан қамраб олиш 89,0 % ни ташкил этди. Бу 2000 йилдагидан 6,0 % кўпдир. Шунга қарамасдан ҳозир ҳам мактаб ёшидаги 69 миллионга яқин бола мактабга бормайди. Бу болаларнинг деярли ярми (31 миллиони) Африка, чорагидан кўпроғи (18 миллион) Жанубий Осиё мамлакатларида яшайди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Таълим фан ва маданият масалалари бўйича ташкилоти (ЮНЕСКО) бошланғич таълимнинг сифатлироқ тизимини яратишда мамлакатларга ёрдам кўрсатмоқда. ЮНЕСКО жахон мамлакатларини 8-10 йиллик узлуксиз мажбурий таълимни кафолатлайдиган хуқуқий асосларни яратишга даъват этади. Жаҳон озиқ-овқат дастури мактабда ўқувчиларни овқатлантиришга ёрдам кўрсатмоқда. Бу ота-оналарни ўз фарзандларини мактабга юборишлари учун қудратли рағбат вазифасини ўтайди. Бундай овқатланиш боланинг келажакда ақлий ривожланиши ва жисмонан соғлом бўлиши учун зарурдир. Жахон озиқ-овқат дастури, шунингдек ота-оналарни оилаларидаги қизларни мактабга юборишларини ҳам рағбатлантирмоқда. Таълим олиш масалаларидаги гендер тенгсизлиги сезиларли даражада яхшиланди. Бироқ бу соҳадаги тенгсизлик олий таълим сохасида ва айрим ривожланаётган мамлакатларда ҳали ҳам юқори даражададир. Сўнгги

йилларда қизларни бошланғич ва ўрта таълим мактаби билан қамраб олиш сезиларли даражада кўпайди. Бироқ олий таълим соҳасида қизларнинг улуши етарли эмас. Таълим олишдаги гендер муаммосининг асосий сабаби қашшоқликдир. Иш билан бандлик соҳасидаги аҳволнинг нисбатан яхшиланишига қарамасдан иш хақи тўланадиган ишлардаги эркакларнинг салмоғи ҳали ҳам аёлларга нисбатан юқоридир. Аёллар кўпинча хавфли ва доимий бўлмаган ишларда бандлар. Аёлларга меҳнат учун ҳақ тўланган ҳолларда ҳам уларнинг иш хақи эркакларникига қараганда камроқдир. Шу билан бирга аёллар учун кўзда тутилган молиявий ва ижтимоий кафолатлар ҳам эркакларникига қараганда камроқ. Жахон миқёсида ўрта ва юқори бўғиндаги раҳбар ходимларнинг фақат тўртдан бир қисми аёллардир. Аёллар аста-секин сиёсий нуфузга ҳам эга бўлиб бормоқдалар. Бироқ бу квоталар ажратилиши ва бошқа махсус чоралар кўрилиши туфайли рўй бермоқда. 1995 йилдан 2010 йилгача бўлган даврда жахон миқёсида аёлларнинг парламентдаги салмоғи 11,0 % дан 19,0 % га етди. Бу 73,0 % ўсишни билдиради, аммо мазкур соҳада гендер тенглигига эришилгани хақида гапириш эрта. Аёлларнинг ҳокимиятнинг ижроия органларидаги иштироки янада камроқ. 2010 йилда сайланган 151 давлат раҳбарининг фақат 9 таси, 192 ҳукумат рахбарининг 11 таси аёллардир. Жаҳон миқёсида вазир лавозимидаги аёлларнинг салмоғи атиги 16,0 % га тенгдир. Жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида болалар ўлимининг олдини олиш соҳасида жиддий натижаларга эришилди. Энг кам ривожланган 49 та мамлакат ҳар учтасининг биттасида кейинги 20 йил ичида беш ёшгача бўлган болалар ўлими 40,0 % ва ундан кўпроққа камайди. Шунга қарамасдан бу ўзгаришларнинг суръати Мингйиллик ривожланиш мақсадларида белгилаб қўйилган, 2015 йилга бориб болалар ўлимини учдан икки баробарга камайтириш учун белгиланган вазифаларни бажариш учун зарур бўлган суръатдан пастдир.

Бутун дунёда безгак ва асосий юқумли касалликларга қарши режали иммунизация ўтказиш масалаларида ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Олинган янги маълумотлар оналикни муҳофаза қилиш масалаларида айрим ижобий натижаларга эришилганидан далолат беради. Баъзи мамлакатлар оналик ўлими даражасини жиддий равишда камайтиришга мувафақ бўлдилар лекин эришилган бу суръатлар ҳам Мингйиллик ривожланиш мақсадларида 2015 йилга бориб оналар ўлимини тўртдан уч баробарга камайтириш вазифасини бажариш учун етарлича эмас. СПИД билан курашиш бўйича кўрилаётган глобал чоралар 6-мақсадга эришиш йўлида жиддий ижобий силжишлар мавжудлигидан далолат беради. Агар 1996 йилда ушбу дардга мубтало бўлганлар 3,5 миллион кишини ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2008 йилда 2,7 миллионга тушди. СПИД билан боғлиқ касалликдан ўлиш ҳолатлари ҳам 2004 йилдаги 2,2 миллиондан 2008 йилда 2 миллионга тушди. Сил касаллиги ўлимга сабаб бўладиган касалликлар орасида СПИДдан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Жахоннинг кўпгина минтақаларида унинг камайиши кузатилмоқда. 2008 йилги маълумотларга кўра, дунёда 11 миллион киши сил касаллигига дучор бўлган. Аммо 2004 йилдан 2008 йилгача сил билан янгидан касалланиш ҳоллари хар юз минг кишига нисбатан 143 тадан 139 тага камайди. Ҳозирги пайтдаги вазият Мингйиллик ривожланиш мақсадларида кўзда тутилган, сил касаллигини тарқалишини тўхтатиш бўйича белгиланган вазифага 2004 йилда эришилганидан далолат беради. Шунингдек, аҳолини ичимлик сув билан таъминлаш бўйича кўзда тутилган мақсадларга жаҳон бўйича 2015 йилга бориб эришиш мумкинлиги таҳмин этилмоқда. Шу муддатга бориб тоза ичимлик билан таъминланиш ривожланаётган минтақа аҳолисининг 86,0 % ни қамраб олади. 1990 йилда бу кўрсаткич 71,0 % ни ташкил этарди. Инсоният 2010 йилга бориб биологик хилма-хиллик йўқотилишини камайтириш бўйича белгиланган вазифани бажара олмади. Ҳозирги вақтда

қарийб ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг 17 минг тури бутунлай йўқотилиши хавфи остидадир. Ривожланиш мақсадларида умумжахон шериклиги энг кам ривожланган мамлакатларнинг алоҳида эхтиёжларини ҳал этишни кўзда тутади. Мазкур тадбирлар қуйидагиларни қамраб олади: • қашшоқ мамлакатлар томонидан экспорт қилинаётган товарлар учун бож тўловлари олмаслик ва экспортни чекламаслик; • катта қарзга эга камбағал мамлакатлар қарзларидан кечиш дастурларни кенгайтириш; • икки томонлама расмий қарзларни йўқотиш; • камбағаллик даражасини камайтириш бўйича чоралар кўраётган мамлакатларга расмий ёрдам бериш кўламларини кенгайтириш. Бундан ташқари Мингйиллик ривожланиш мақсадларида денгизларга чиқиш имкониятига эга бўлмаган ривожланаётган кичик орол мамлакатларининг алоҳида эхтиёжларини ҳал этишга ёрдам бериш ҳам белгиланган. Ривожланаётган давлатларни фармацевтика компаниялари билан ҳамкорликда арзон дори-дармонлар билан таъминлашда ёрдам кўрсатилиши кўзда тутилган. Хусусий сектор билан ҳамкорликда эса ривожланаётган мамлакатларни янги технологиялар, айниқса ахборот- коммуникация технологияларни ўзлаштиришларида ёрдам кўрсатилиши лозим. 2005 йилнинг июнида Лондонда энг ривожланган 8 та давлатнинг молия вазирлари HIPC гуруҳи мамлакатлари (катта миқдорда қарзга эга бўлган энг камбағал мамлакатлар) қарзининг бир қисмидан воз кечиш учун Жаҳон банки, Халқаро валюта фонди ва Осиё ривожланиш банкига 40-55 миллиард АҚШ доллари ажратиш тўғрисида бир битимга келдилар. Мазкур ёрдам камбағал мамлакатларга воз кечилган қарзлардан тежалган маблағларни соғлиқни сақлаш ва таълим тизимини яхшилаш, шунингдек қашшоқлик даражасини камайтиришга йўналтирилган ижтимоий дастурларга ишлатиш имкониятини беради.

Саккизта энг ривожланган мамлакатларнинг молиявий қўллаб- қувватлаши натижасидиа Жахон банки, Халқаро валюта фонди ва Осиё ривожланиш банки қарзлардан воз кечиш бўйича Кўп томонлама ташаббусни (MDRI) ташкил этдилар. Мазкур ташаббус HIPCни тўлдириб, белгилаб қўйилган вазифаларга эришган мамлакатларнинг кўп томонлама қарзларининг 100,0 % дан воз кечишни назарда тутади. Илгарироқ ана шу вазифаларни бажаришга муваффақ бўлган мамлакатлар HIPC гуруҳи мақомида ислоҳотларни қ ўл лаб қувватлашни давом эттираётганликлари тўғрисида уларга кредит ажратган идоралар томонидан тасдиқни олган заҳоти ҳамма қарзлари бекор қилиниши хуқуқига эга бўлдилар. Мазкур вазифаларни бажаришга кейинроқ эришадиган бошқа мамлакатлар MDRIга мувофиқ кўп томонлама қарзларидан автомат тарзда воз кечилишига эришадилар. Жаҳон банки ва Осиё таррақиёт банки мазкур Ташаббусни фақат HIPC дастурни бажарган мамлакатларга нисбатан қўлламоқда. Халқаро валюта фонди эса ўзининг “ягона ёндашув” ноёб талабини бажариш учун кенгроқ мезонлар ўрнатган. Аҳоли жон бошига йиллик даромади 380 АҚШ доллари (мазкур миқдор HIPC мамлакатлари гуруҳига киритилиш учун асос ҳисобланади) ва ундан кам бўлган ҳар қандай мамлакат MDRI Ташаббусига мувофиқ қарзларидан тўла воз кечилиши ҳуқуқига эгадир. Донор мамлакатлар расмий ёрдам ҳажмини 146 миллиард АҚШ долларигача кўпайтириш мажбуриятини олдилар. 2010 йилда расмий ёрдам ҳажми тахминан 126 миллиард АҚШ долларини ташкил этди. Белгиланган миқдордан камроқ маблағнинг жамғарилиши, энг аввало Африка мамлакатларига ёрдам кўрсатилишида салбий натижаларга олиб келмоқда. Кўпгина донор мамлакатлар кўрсатаётган ёрдам ҳажми БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадиларида белгиланганидан анчагина кам. Бу мақсадларда кўрсатиладиган ёрдам миқдори ушбу мамлакатларнинг ялпи миллий даромадининг 0,7 % миқдорида бўлиши кўзда тутилган эди.

Инсонни ривожлантириш мамлакатларнинг саводхонлик ва ҳамма учун мажбурий таълим каби ўз миллий мақсадларига эга бўлишларини назарда тутади. Бундан ташқари уларда умумий мақсад – ривожланишнинг асосий мўлжали ҳам бўлиши керак. Мингйиллик ривожланиш декларациясида белгилаб қўйилган ривожланиш сохасидаги мақсадлар хар бир мамлакат бюджетига таянадиган миллий ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқишни ҳам кўзда тутади. ҳозирги пайтда ана шундай 700 га яқин инсонни ривожлантириш минтақавий, миллий ва маҳаллий маърузалари тайёрланган. Уларни ишлаб чиқишда ҳокимият органлари ва бошқа манфаатдор томонлар фаол иштирок этмоқдалар. Инсонни ривожлантириш мақсадларида инсоний танлаш имкониятларини кенгайтириш асосий вазифа бўлса ҳам, биргина унинг ўзи етарли эмас. Бундан ташқари ижтимоий адолат, барқарорлик ва инсон хуқуқларини ҳурмат қилиш каби принципларга амал қилиш ҳам ниҳоятда мухимдир. Инсон хуқуқлари иқтисодий, ижтимоий ва маданий хуқуқларни, шунингдек фуқаролик ва сиёсий эркинликларни қамраб олади. Инсонни ривожлантиришда ҳам мазкур муаммолар кўзда тутилган. Инсон хуқуқларини амалга ошириш асосий кўрсаткичларни ва илғор мақсадларни белгилаш, мониторинг стратегиясини ишлаб чиқиш, шунингдек қонунчиликни такомиллаштириш орқали амалга оширилади. Инсонни ривожлантириш шу тарзда - мақсадлар, устуворликларга доимий эътибор орқали инсон ҳуқуқларини амалга оширишга ўз ҳиссасини қўшади. Инсонни ривожлантириш ижобий натижаларни мунтазам кўпайтириб боришга боғлиқдир. Мазкур соҳадаги муваффақиятлар барқарор бўлиши учун ҳар бир шахс, жамият гуруҳлари ва халқлар муносиб турмуш кечиришларига зарур шарт-шароитлар яратиш учун саъй-ҳаракатларни муттасил кучайтириб бориш талаб қилинади.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

БМТнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари ва уларни Ўзбекистонда амалга ошириш натижалари

Инсон тараққиёти концепцияси

Инсон тараққиёти омиллари

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун