БМТнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари ва уларни Ўзбекистонда амалга ошириш натижалари - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

БМТнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари ва уларни Ўзбекистонда амалга ошириш натижалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

409.5 KB

Ko'chirib olish

БМТнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари ва уларни Ўзбекистонда амалга ошириш натижалари Режа: 1. Ўзбекистонда инсон тараққиёти бўйича миллий маърузалар 2. Мамлакатда инсон ривожланишининг минтақавий хусусиятлари 3. Ўзбекистонда инсон тараққиёти миллий мақсадларини амалга оширишнинг натижалари

Ўзбекистонда инсон тараққиёти бўйича миллий маърузалар Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришганидан ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлганидан кейин зиммасига ушбу халқаро ҳамжамиятга қўшилишидан келиб чиқадиган мажбуриятларни қабул қилди. БМТнинг Мингйиллик декларациясида белгиланган мақсадларни амалга оширишда иштирок этиш мажбурияти шулар жумласидандир. Инсонни ривожлантириш концепциясининг назарий ва амалий жихатлари БМТ Ривожланиш дастури томонидан эълон қилинадиган Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги ҳар йилги глобал маърузаларда ўз ифодасини топади. Мингйиллик ривожланиш мақсадлари – жаҳондаги барча мамлакатлар учун тааллуқли бўлган глобал лойиҳадир. Шунинг учун ҳар бир давлатнинг тарихан таркиб топган шароитлари, ўзига хос хусусиятлари, белгиланган мақсадларга эришиш имкониятларидан келиб чиққан ҳолда миллий мақсад ва вазифаларни аниқ белгилаб олиш жуда муҳимдир. Кенг жамоатчилик хабардорлигини ошириш ва инсонни ривожлантириш муаммолари бўйича аниқ чораларни ишлаб чиқиш мақсадларида алоҳида мамлакат доирасида инсонни ривожлантириш тўғрисида миллий маърузалар ҳам тайёрланади. Ушбу маърузалар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти таҳлилий ва стратегик фаолиятининг энг муҳим манбаларидан биридир. Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги биринчи миллий маъруза 1992 йилда Бангладеш томонидан эълон қилинган эди. Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги миллий маърузаларда мустақил ва холис таҳлил, статистика ва бошқа маълумотлар акс этади. Улар инсонни ривожлантириш истиқболларини хар бир алоҳида давлатнинг устувор вазифалари билан боғлайди. Ўзбекистон ҳукумати БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларида кўзда тутилган вазифаларнинг миллий ижтимоий-иқтисодий ривожланишдаги аҳамияти ва мухумлигини эътироф қилган ҳолда Инсонни ривожлантиришнинг миллий мақсадлари тегишли вазифалари ва асосий

кўрсаткичларини ишлаб чиқди. Ўзбекистоннинг Инсонни ривожлантириш бўйича миллий мақсадлари қуйидагиларни қамраб олади: 1. Мамлакат аҳолисининг турмуши даражасини ошириш ҳамда 2015 йилгача кам таъминланган аҳоли сонини икки баробарга қисқартириш. Бу вазифалар Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 1-мақсадига тўла мос тушади. 2. Бошланғич ва ўрта умум-таълим мактабларида таълим сифатини ошириш. Маълумки, бу ҳам Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 2- мақсадининг устувор йўналишидир. 3. Аёллар ва эркаклар тенглигини рағбатлантириш, аёлларнинг ҳуқуқлари ва имкониятларини кенгайтириш. Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 3-мақсадида ҳам шу вазифалар кўзда тутилган. 4. Болалар ўлимини қисқартириш. Ушбу вазифалар Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 4-мақсадида кўрсатилган. 5. Оналар саломатлигини яхшилаш. Бу ҳам Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 5-мақсадига тўла мос тушади. 6. ВИЧ / СПИД, сил, безгакка қарши кураш. Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 6-мақсади ҳам шуни кўзлайди. 7. Экологик барқарорликни таъминлаш. Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 7-мақсадида ҳам шундай вазифалар қўйилган. 8. Ўзбекистон ва ривожланиш мақсадларида глобал шериклик. Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 8-мақсади ҳам шунга қаратилган. 1995 йилда Ўзбекистонда “Ижтимоий сиёсат ва ижтимоий ривожланиш” мавзусида инсонни ривожлантириш тўғрисидаги биринчи миллий маъруза тайёрланди. Мазкур миллий маърузада меҳнат бозори ва ижтимоий ҳимоя, таълим, соғлиқни сақлаш, демография сиёсати, экология ва барқарор ривожланиш, инсонни ривожлантиришни молиялаштириш шунингдек аёлларнинг инсонни ривожлантиришдаги роли каби масалалар кўтарилган. Шу билан бир қаторда инсонни ривожлантириш учун шарт-

шароитлар яратишда давлатнинг роли ҳам ёритилган. Маъруза пировардида Ўзбекистонда хотин-қизларнинг аҳволи таҳлил этилган. жадвал Ўзбекистон Республикасининг Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги миллий маърузалари Йиллар Миллий маърузаларнинг мавзулари 1995 Ижтимоий сиёсат ва ижтимоий тараққиёт 1996 Иқтисодий ўсиш ва инсон тараққиёти 1997 Ижтимоий якдиллик ва инсон тараққиёти 1998 Бозор иқтисодиётга ўтиш даврида давлатнинг демократик, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотлар ўтказишдаги роли 1999 Ўзбекистон мустақилликка эришган йилдан бери ўтган даврга инсон тараққиёти жиҳатидан назар ташлаш 2000 Инсон тараққиётини кичик ва ўрта бизнесни кенгайтириш ва ривожлантириш орқали кучайтириш 2005 Марказсизлаштириш ва инсон тараққиёти 2006 Саломатлик барча учун: Ўзбекистоннинг янги мингйилликдаги асосий мақсади 2007/2008 Ўзбекистонда таълим: талаб ва таклифнинг мутаносиблиги Ўзбекистоннинг 1996 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги миллий маърузасида иқтисодий ўсиш билан инсонни ривожлантириш ўртасидаги ўзаро алоқадорлик тадқиқ этилади. Шу мақсадда инсонни

ривожлантиришга хизмат қиладиган бозор ислоҳотларини амалга оширишга баҳо берилган, қишлоқ жойларидаги, соғлиқни сақлаш ва таълимнинг ижтимоий инфратузилмаларини мустахкамлаш муаммолар кўтарилган, шунингдек камбағаллик ва унинг турлича ўлчамлари таҳлил этилган. 1997 йилги миллий маъруза нинг мавзуси – ижтимоий якдиллик ва инсонни ривожлантиришдир. Ижтимоий якдиллик – мураккаб концепциядир. Ижтимоий якдиллик бўлмаса, жамиятда ижтимоий муаммолар, жиноятчилик, шунингдек озчиликни ташкил қилган миллатлар вакилларининг эмиграцияси ортиши ва ҳоказолар кузатилади. Буларнинг ҳаммаси инсонни ривожлантиришга салбий таъсир кўрсатади. Ижтимоий якдилликни энг мураккаб вазиятларда ҳам жамиятнинг парчаланиб кетишига йўл қўймайдиган, кўз илғамас мустахкам бирлик сифатида тъарифлаш мумкин. Ўзбекистоннинг 1998 йилги миллий маърузаси нинг асосий мақсади – давлатнинг ўтиш даврида иқтисодий, ижтимоий ва демократик ислоҳотларни амалга оширидаги ролини таҳлил этишдир. Маърузада, шунингдек жадаллаштириш дастурлари муносабати билан мамлакатда ишлаб чиқилган ва амалга оширилган ижтимоий стратегия ҳам ўз ифодасини топган. 1 999 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги миллий маъруза да ХХ аср сўнгги ўн йиллигида Ўзбекистонни ривожлантириш якунлари тадқиқ этилган. Ушбу ҳужжатда мустақилликка эришилган 1991 йилдан кейинги даврда ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг ижобий тенденциялари ва қонуниятлари инсонни ривожлантириш нуқтаи назаридан қараб чиқилади. Шу билан бирга ёш давлат дуч келаётган муаммолар ва қийинчиликлар ҳақида ҳам гап боради. 2000 йилги миллий маъруза да Ўзбекистонда инсонни ривожлантиришнинг аҳволи, шунингдек кичик ва ўрта бизнеснинг ривожланиши таҳлил этилади. Ушбу маърузада инсонни ривожлантиришнинг кенг қамровли масалалари, шу жумладан маданият, тенгсизлик ва глобаллашув муаммолари атрофлича тадқиқ этилган.

2001-2003 йилларда мамлакатда инсонни ривожлантиришда содир бўлган ўзгаришлар Ўзбекистоннинг 2005 йилги маърузаси да ўз ифодасини топган. Айниқса, Бирлашкан Миллатлар Ташкилотининг Мингйиллик декларациясида камбағалликка барҳам бериш, инсон қадр-қиммати ва тенглиги принципларини қарор топтириш, тинчлик, демократия ва барқарор ривожланишни таъминлаш бўйича мамлакат зиммасига олган мажбуриятлар ижроси баён этилган. Ушбу маърузадан инсонни ривожлантириш ва жамиятни демократлаштириш энг муҳим вазифаларини ҳал этишда давлат бошқарувини марказлашсизтириш масаласига алоҳида эътибор қаратилган. Инсонни ривожлантиришнинг ҳал қилувчи кўрсаткичларидан бири – инсон саломатлиги муаммолари 2006 йилги миллий маъруза да ўз ифодасини топган. 4 бобдан иборат бу маърузада Ўзбекистонда инсонни ривожлантириш соҳасидаги умумий тенденциялар изчил таҳлил этилади, соғлиқни сақлаш кўрсаткичларининг инсонни ривожлантиришнинг бошқа индикаторлари билан ўзаро алоқадорлиги асосланади. Миллий маърузанинг алоҳида боби БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадлари муаммоларига, жумладан Ўзбекистон олдида турган муаммоларга ҳамда мамлакатда инсонни ривожлантириш миллий мақсадларига эришиш учун кўрилаётган чораларга бағишланган. 2007-2008 йиллардаги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги миллий маъруза да таълим кўрсаткичларининг инсонни ривожлантиришнинг бошқа индикаторларига таъсири таҳлил этилади. Миллий маъруза муаллифлари таълимнинг Ўзбекистондаги аҳволини жаҳондаги бошқа мамлакатлар кўрсаткичлари билан таққослаган ҳолда кўриб чиққанлар. Шу билан бирга мамлакат иқтисодиёти ва ижтимоий сиёсатида содир бўлаётган ўзгаришлар ҳам миллий маърузада ўз ифодасини топган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Ривожланиш дастурининг 2010 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузаси маълумотларига кўра, Ўзбекистон инсон салоҳиятини ривожлантириш бўйича ўртача даражали мамлакатлар қаторидан ўрин олган. Республика Инсонни

ривожлантириш индекси даражаси бўйича (0,617) жаҳон мамлакатлари ўртасида 102-ўринни эгаллаган. БМТнинг Ривожланиш дастури маълумотларига кўра, мазкур индекс Ўзбекистонда туғилган пайтда умр кўришнинг давомийлиги 68,2 ёш, таълимнинг ўртача давомийлиги 10 йил, таълимнинг кутилаётган давомийлиги 11,5 йил, аҳоли жон бошига ялпи миллий даромад (харид қобилияти паритети бўйича АҚШ долларида) - 3085 доллар эканлиги асосида ҳисоблаб чиқилган. Бу ўринда шуни таъкидлаш кераккки, БМТ Ривожланиш дастурининг ҳар йиллик глобал маърузаларида мамлакатларнинг рейтинги баъзан эскириб қолган ёки текширилмаган маълумотларга асосланади. Натижада мамлакатдаги ҳақиқий аҳвол айрим ҳолларда ўзининг холис ифодасини топмайди. Масалан, 2006 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги глобал маърузада фойдаланилган маълумотларнинг таҳлили уларнинг Ўзбекистондаги расмий статистика маълумотларидан жиддий фарқ қилишини кўрсатади (жадвал). жадвал Инсонни ривожлантириш халқаро ва миллий индикаторлари ўртасидаги фарқлар Кўрсаткичлар БМТ Ривожланиш дастурининг глобал маърузаси бўйича Ўзбекистон Республикаси расмий статистика маълумотлари бўйича Туғилган пайтда кутилаётган умр кўриш давомийлиги, йил 66,6 71,2 Аҳолининг саводхонлик даражаси, % - 99,31 Аҳоли жон бошига ЯИМ (харид қобилияти паритети бўйича, АҚШ доллари) 1869,0 2834,8

Умр кўриш давомийлиги индекси 0,69 0,77 Таълим индекси 0,91 0,92 ЯИМ индекси 0,49 0,56 Инсонни ривожлантириш индекси 0,696 0,756 Ўзбекистоннинг миллий маърузаларида келтирилган маълумотларга кўра, мазкур маърузалар тайёрлана бошланган 1995 йилдан буён мамлакатда Инсонни ривожлантириш индекси 44 моддага кўтарилган. Ушбу кўрсаткич сезиларли даражада яхшиланишига ялпи ички маҳсулот индикаторлари ҳал қилувчи даражада ҳисса қўшган. Ушбу даврда мазкур кўрсаткич республикада 92 моддага ортган. Инсонни ривожлантириш индексида қўлланиладиган бошқа икки кўрсаткич ҳам ортган. Жумладан кутилаётган умр давомийлиги индекси 45 моддага, таълим даражаси индекси 4 моддага ортган (жадвал). жадвал Ўзбекистонда Инсонни ривожлантириш индекси ортишининг динамикаси Йиллар Индекслар Инсонни ривожлантириш Кутилаётган умр кўриш давомийлиги Таълим даражаси ЯИМ 1995 0,715 0,735 0,913 0,498 1996 0,717 0,737 0,913 0,500 1997 0,724 0,752 0,913 0,508 1998 0,725 0,748 0,913 0,515 1999 0,735 0,768 0,913 0,523 2000 0,736 0,763 0,913 0,532 2001 0,740 0,772 0,913 0,535

2002 0,742 0,770 0,913 0,542 2003 0,747 0,777 0,917 0,548 2004 0,756 0,792 0,917 0,558 2005 0,759 0,780 0,917 0,580 Ушбу натижалар Ўзбекистонда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсат самараларидир. Мамлакатда Инсонни ривожлантириш индексининг барча кўрсаткичлари амалда барқарор ўсиш тенденциясига эга. Ўзбекистонда инсонни ривожлантириш индекси даражасида таълим (40,45%) ва кутилаётган умр давомийлиги индексларининг (34,92%) салмоғи каттадир. Хусусан, Инсонни ривожлантириш миллий маърузалари маълумотларга кўра, Ўзбекистон таълим ва кутилаётган умр давомийлиги индекслари бўйича жаҳон мамлакатлари ўртасида муносиб ўрин эгаллайди. Ўзбекистон БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадлари амалга оширилиши тўғрисида аҳоли хабардорлигини ошириш чораларини кўрмоқда. Оммавий ахборот воситалари, шу жумладан телевидение, радио, газеталар ва журналлар орқали БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадлари моҳияти ва аҳамияти, Ўзбекистоннинг Инсонни ривожлантириш миллий мақсадлари кенг тарғиб этилмоқда. Таълим муассасаларида “Инсонни ривожлантириш” ўқув дастурлари ишлаб чиқилган. Мамлакатда инсон ривожланишининг минтақавий хусусиятлари Ўзбекистонда БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадлари миллий индикаторлари ва механизмларини ишлаб чиқиш билан бир қаторда республика ҳукумати Осиё тараққиёт банки, БМТ ва Жаҳон банки билан

биргаликда 2004 йилда ўзининг Аҳолини 2005-2010 йилларда фаровонлигини ошириш стратегиясини ҳам белигалб олди. Ушбу стратегияда Мингйиллик ривожланиш миллий мақсадлари билан узвий боғлиқ бўлган устворликлар белгилаб қўйилган. Аҳоли фаровонлигини ошириш стратегиясининг концептуал асосини инсонни ривожлантириш сиёсати билан мамлакатни иқтисодий ривожлантириш дастурларини интеграциялаш заруратининг асосланганлиги ташкил этади (расм).

. расм. Аҳоли фаровонлигини ошириш стратегиясини ҳаётга тадбиқ этиш жараёни Мамлакатни ижтимоий–иқтисодий ривожлантиришнинг инеграциялаштирилган дастури иқтисодий ўсиш натижаларини аҳолининг барча гуруҳлари ва қатламлари ўртасида адолатли тақсимлашни, аҳолининг ижтимоий жиҳатдан ночор гуруҳларига ресурслардан тенг фойдаланиш имкониятини яратиш, шунингдек барча – ҳудудий, гендер, даромад ва ҳоказо Ҳукуматнинг аҳолининг кам таъминланган қисми миқдорини камайтиришга бўлган қатъияти Фуқаролик жамиятининг белгиланган режаларни амалга оширишда фаол иштирок этиши Аҳоли фаровонлигини ошириш стратегияси Иқтисодий ўсиш Кучли ижтимоий сиёсат Жараёнларни самарали бошқариш Стратегияни амалга оширишни ташкил этиш Аҳоли турмуш даражасининг оширилиши Аҳолининг кам таъминланган қисмининг камайтирилиши

белгилар бўйича иқтисодий камситишдан ҳимоя қилишни таъминлашга йўналтирилган. Ушбу стратегия диққат марказига инсон манфаатлари қўйилган ва уни амалга оширишда барча манфаатдор корхона, ташкилот, муассасалар, хусусий шахслар кенг иштирок этиши назарда тутилган. Стратегияни ишлаб чиқишда турмуш даражасини ошириш фақат аҳоли даромадларини кўпайтириш ва истеъмолнинг ўсиши билан чегараланиб қолмасдан, шунингдек турмуш даражасининг сифат таркибий қисмлари – таълим, соғлиқни муҳофаза қилиш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, коммунал соҳаларни ривожлантириш, экология ва ахборот муҳитни соғломлаштириш мақсадлари ҳам кўзда тутилди. Аҳоли фаровонлигини ошириш стратегияси бўлимларидан бири аҳоли турмуш даражасини оширишнинг минтақавий стратегияларни ишлаб чиқишни кўзда тутади. Минтақавий стратегия қуйидаги мақсадларга эришишни кўзлайди: • ҳудудлар аҳоли турмуш даражасини ошириш ва аҳолининг кам таъминланганлигини иқтисодий ўсишнинг жадалроқ суръатларига эришиш орқали камайтириш; • аҳоли барча қатламларини, айниқса унинг кам таъминланган қатламларини иқтисодий ўсиш натижаларидан тенг фойдаланишини таъминлаш; • барқарор иқтисодий ўсишга эришиш; • фуқаролик жамиятини мустаҳкамлаш ва уни қарорлар қабул қилиш жараёнига жалб этиш. Минтақа ижтимоий-иқтисодий маънода одамларнинг ҳудудий- иқтисодий бирлиги ва улар турмуш кечиришининг ижтимоий шароитларидир. Шунинг учун ҳам шаклланаётган ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитларида Ўзбекистон минтақаларининг табиий- жўғрофий, демографик, миллий-маданий, ижтимоий-иқтисодий

хусусиятлари мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришни таъминлашда минтақавий сиёсатнинг муҳимроқ, етакчи ролини белгилайди. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотлар ҳозирги босқичининг муҳим хусусиятларидан бири – уларнинг маҳаллий ресурслардан ва иқтисодий ўсиш имкониятларидан кенгроқ фойдаланишдир. Амалга оширилаётган ислоҳотлар миллий моделининг асосий принципларидан бири – давлатнинг бош ислоҳотчи эканлиги минтақа даражасида давлат ҳокимиятининг махаллий органлари ролини янада кучайтиради. Мазкур органларнинг муаммолар моҳиятини тўғри баҳолаш, иқтисодий асосланган қарорлар қабул қилиш малакаси бозор ислоҳотлари муваффақиятини таъминлашда, Ўзбекистонни ижтимоий тараққиёт ва фаровонлик жамиятига айлантиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш шароитларида минтақа даражасида ҳар бир аниқ ҳудудда ижтимоий- иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг энг мақбул усулларини танлаш жуда муҳимдир. 9.4- жадвал маълумотлари ижтимоий-иқтисодиёт нуқтаи назаридан Ўзбекистон иқтисодиётининг минтақавий таркибини янада такомиллаштириш зарурлигидан далолат беради. Масалан, ҚорақолпоғистонРреспубликаси мамлакат ҳудудининг 37,1 % ёки 166,6 минг кв.км. эгаллайди, аммо бу ерда миллий ялпи ички махсулотнинг атиги 2,4 % ишлаб чиқарилади. Тошкент шаҳрининг ҳудуди 348 кв.км.ни эгаллайди, пойтаҳт ҳиссасига мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 14,0 % тўғри келади. Яъни ҳудуд жихатидан 480 марта кичик бўлган жойда 6 баробар кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқарилади. Тўғри, бундай таққослаш у қадар асосли эмас, лекин у минтақаларни ривожлантиришнинг катта имкониятларидан далолат беради.

жадвал Ўзбекистон минтақаларида2011 йилги ялпи ҳудудий мащсулот ҳажми Млрд. с ў м 20 1 0 йил га нисбатан % ҳ исобида Ж ами Аҳ оли жон бошига Ўзбекистон Республикаси 77750,6 108 , 3 105,5 Қорақалпоғистон Республикаси 1771,9 112,0 110,0 вилоятлар: Андижон 442 4 , 0 111,3 107,9 Бухоро 4513, 7 109,1 106,0 Жиззах 1786,5 110,6 107,3 Қашқадарё 5879,5 106,3 103,1 Навоий 4016,9 106,1 104,3 Наманган 2996,2 110,0 106,3 Самарқанд 4810,4 110,9 107,3 Сурхондарё 2911,7 110,9 107,3 Сирдарё 1266,6 109,4 107,5 Тошкент 7294,4 109,2 107,5 Фарғона 5299,2 107,9 104,4 Хоразм 2306,5 108,4 106,1 Тошкент шаҳри 10993,2 116,7 114,7

Ўзбекистонда минтақаларни ривожлантириш қуйидаги асосий кўрсаткичлар бўйича баҳоланади: 1. Аҳоли турмуш даражасининг индекси. 2. Рақобатбардошлик индекси. 3. Инфратузилманинг ривожланганлиги индекси. Аҳолининг турмуш даражаси қуйидаги кўрсаткичлар орқали аниқланади: • аҳоли жон бошига ички минтақавий маҳсулот; • ишсизлик даражаси; • аҳоли жон бошига даромад; • ўртача йиллик иш хақи миқдори; • турар жой билан таъминланганлик даражаси; • соғлиқни сақлаш тизимининг ривожланганлиги даражаси; • турли сабабларга кўра ўлимнинг стандартлашган коэффициенти; • 100 минг аҳоли хисобига касалхоналардаги ўринлар билан таъминланганлик даражаси. Ушбу кўрсаткичлар бўйича минтақаларнинг рақобатбардошлиги умумий даражаси, шунингдек у ёки бу индекслар аниқланади. Индекслар кўрсаткичи 0 дан 1,0 гачани ташкил этади. Ушбу индекс кўрсаткичлари бўйича мамлакат минтақаларини қуйидаги 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1 – гуруҳ – юқори рақобатбардошлик даражаси – 0,66 дан 1,0 гача; 2 – гуруҳ – рақобатбардошликнинг ўртача даражаси – 0,33 дан 0,65 гача; 3 – гуруҳ – рақобатбардош бўлмаган минтақалар – 0,00 дан 0,32 гача. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи минтақавий маҳсулот даражаси бўйича юқори гуруҳга Навои вилояти ва Тошкент шаҳри, ўртача гуруҳга – Тошкент ва Бухоро вилоятлари, аҳоли жон бошига ялпи минатақавий маҳсулотнинг энг кам даражаси бўйича эса Қорақалпоғистон Республикаси, Наманган ва Сурхондарё вилоятлари киради. Минтақаларнинг аҳоли реал даромадлари бўйича табақаланиши қуйидагичадир:

• энг юқори кўрсаткичлар бўйича – Тошкент шаҳри; • энг қуйи кўрсаткичлар бўйича – Қорақалпоғистон Республикаси, Наманган, Самарқанд ва Жиззах вилоятлари. Умуман олганда турмуш даражаси индекси кўрсаткичлари Тошкент шаҳри ва Навоий вилоятида энг юқори, Қорақалпоғистон Республикаси ва Сурхондарё вилоятида энг пастдир. Иш хақи даражасининг нисбатан пастлиги қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши катта салмоққа эга бўлган минтақалар (Андижон, Жиззах, Наманган, Самарқанд ва Сурхондарё вилоятлари) учун хосдир. Индустриал минтақалар – Тошкент шахри, Навоий ва Тошкент вилоятларида эса иш хақи даражаси нисбатан юқоридир. Минтақаларнинг рақобатбардошлиги даражаси бешта кичик индекслар натижалари бўйича аниқланади. Улар қуйидагилардир: • саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш; • қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш; • хизматлар кўрсатиш секторининг ривожлантирилганлиги; • инвестициявий фаоллик; • инсон капитали миқдори. Минтақада саноат ривожлантирилганлигининг кичик индекси, шунингдек аҳоли жон бошига саноат ишлаб чиқариши, умумий ялпи минтақавий махсулот ҳажмида саноат ишлаб чиқаришининг улуши, аҳоли жон бошига тўғри келадиган экспорт миқдори, экспортнинг умумий ҳажми кўрсаткичларини қамраб олади. Мазкур кичик индекслар Тошкент шаҳри, Навоий, Тошкент, Андижон ва Қашқадарё вилоятларида юқоридир. Ялпи минтақавий маҳсулот таркибида қишлоқ хўжалигининг салмоғи бўйича Жиззах (49,0 %), Самарқанд (45,6 %), Сирдарё (43,9%), Хоразм (41,5%) ва Наманган (38,6%) вилоятлари кўрсаткилчари юқоридир. Бироқ қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг жамланма кичик индекси тармоқни ривожлантиришда Бухоро, Қашқадарё ва Самарқанд вилоятларида юқори суръатларга эришилаётганлигидан далолат беради. Масалан, Бухоро

вилоятида аҳоли жон бошига 536,6 минг сўмлик қишлоқ хўжалик махсулотлари етиштирилади. Ўзбекистон учун хизмат қўрсатиш соҳасини ривожлантириш иқтисодиётни таркибий ўзгартириш ва меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан бандлик даражасини ошириш нуқтаи назаридан жуда муҳимдир. Минтақаларда сервис ва хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш кичик индексларини таҳлил қилишда аҳоли жон бошига турли хизматлар, хизматлар умумий ҳажмида пуллик хизматларнинг улуши каби кўрсаткичлардан фойдалинилади. Ана шу кўрсаткичлар Тошкент шаҳрида энг юқори бўлса, Сирдарё ва Жиззах вилоятларида энг пастдир. Инсон капитали кичик индексини ташкил этадиган барча кўрсаткичлар Тошкент шаҳрида энг юқоридир. 5 минтақа – Навоий, Бухоро, Андижон, Фарғона ва Сирдарё вилоятлари инсон капиталини ривожлантириш даражаси бўйича деярли тенг кўрсаткичларга эгадирлар. Улар юқори малкали иш кучидан фойдаланишга йўналтирилган тармоқларни ривожлантиришда бошқа минтақаларга нисбатан каттароқ салохиятга эгадирлар. Ўзбекистон минтақаларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш даражаларидаги табақаланиш асосан собиқ иттифоқ даврида шаклланган. Бунинг сабабларидан бири – стратегик табиий-хомашё ресурсларининг бир текис жойлашмаганлигидир. Маълумки, ўша даврларда марказ ана шундай ресурслар мавжуд бўлган жойларда уларни қайта ишлайдиган корхоналарни жойлаштирган. Шу сабабли, жумладан, табиий заҳираларга эга Навоий, Бухоро, Тошкент вилоятлари ижтимоий-иқтисодий ривожланишда юқорироқ суръатларга эришганлар. Тошкент шаҳри ривожланишининг юқори даражаси унинг пойтахт мақоми билан боғлиқдир. Шу билан бир қаторда ижтимоий-иқтисодий ривожланишда Қорақолпоғистон Республикаси ва Хоразм вилоятидаги нисбатан пастроқ кўрсаткичлар мураккаб табиий-иқлим, шунингдек кейинги ўн йилликлардаги экологик шароитлар билан ҳам боғлиқдир.

Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш шароитларида яхлит хўжалик механизмини яратишга комплекс ёндашув талаб этилади. Минтақани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий хўжалик механизмлари унсурларига қуйидагиларни киритиш мумкин: • минтақаларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг комплекс прогнозлари, стратегияси ва уни амалга оширишнинг механизмларини белгилайдиган мақсадли комплекс ҳудудий дастурлар; • ишлаб чиқарувчи кучларни ҳудудий ташкил этиш стратегик йўналишларини аниқлашни таъминлайдиган тизим; • минтақавий тизимни мувофиқлаштирадиган ташкилий тузилма. Минтақаларни ривожлантиришга таъсир кўрсатадиган яна бир мухим омил муайян ҳудуддаги молиявий аҳволдир. Бу маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатлари қисмларининг мутаносиблигини акс эттиради. Бунда бюджетнинг даромад қисмига тушумларнинг бажарилмаслиги сабабларини аниқлаш ҳамда мазкур муаммоларни ҳал этиш йўлларини топиш керак. Ишлаб чиқаришни бозор иқтисодиёти механизмлари ёрдамида йўлга қўйиш, минтақа даражасида сифат жиҳатдан янги ўзаро муносабатларни шакллантириш ушбу масалаларни давлат томонидан тартибга солиш заруратини туғдиради. Ҳудудларни бошқаришни иқтисодий усулларни ривожлантиришнинг асосий мақсади йирик минтақавий ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этишни таъминлаш ва шу асосда самарали минтақавий сиёсатни олиб боришдир. Ўзбекистонда инсон тараққиёти миллий мақсадларини амалга оширишнинг натижалари Ўзбекистон Республикаси Бирлашган Миллий Ташкилотининг Мингйиллик декларацияси доирасида ўз миллий инсонни ривожлантириш

мақсадларини белгилаб олгач, улар ижросини изчил таъминлаш юзасидан амалий ишларга киришди. Энг аввало, мамлакатда инсонни ривожлантириш миллий мақсадларига эришишнинг ташкилий-ҳуқуқий, иқтисодий ва ижтимоий асосларини яратиш чоралари кўрилди. Миллий мақсадларнинг саккиз йўналиши бўйича 500 дан ортиқ қонунлар ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Мамлакат парламенти томонидан 100 дан ортиқ халқаро шартномалар, шу жумладан БМТнинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига оид олтита ҳужжати ратификация қилинди. Ўзбекистон БМТнинг Мингйиллик ривожланиш 1–мақсади –15 йил ичида жаҳонда аҳоли ўртасида мутлақ камбағаллик ва очарчилик даражасини икки бараварга камайтириш режаси асосида ўз миллий мақсадини аҳоли ўртасида кам таъминланганлик ва тўйиб овқатланмасликни камайтириш тарзида белгилади. Меҳнатга ҳақ тўлаш тизимини такомиллаштириш бўйича узоқ муддатга мўлжалланган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши, ялпи ички маҳсулотнинг юқори суръатларда барқарор ўсиб бориши, бюджет соҳаси ходимларининг иш ҳақи, пенсия, стипендиялар ва нафақалар миқдорининг мунтазам қайта кўриб чиқилиши, таълим, соғлиқни сақлаш ва илм-фан соҳалари хизматчиларининг меҳнатини рағбатлантириш, аҳоли турмуш даражасини тубдан яхшилашга қаратилган бошқа чора-тадбирлар аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатини оширишга хизмат қилмоқда. Мамлакатда аҳоли жон бошига реал пул даромадлари, иш ҳақи, пенсия, стипендия ва нафақалар миқдори муттасил ортиб бормоқда (расм).

расм. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган пул даромадлари, (харид қобилияти паритети бўйича АҚШ доллари ҳисобида) Пул даромадларининг ошиши ва аниқ йўналтирилган ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича амалга оширилаётган чора-тадбирлар аҳоли барча қатламларининг ўртача даромадларининг ўсиб боришида муҳим омил бўлди. Бунда аҳолининг турли гуруҳлари даромадлари даражасидаги тафовутни акс эттирадиган Жини коэффициенти 1991-2010 йилларда 0,40 дан 0,30 га пасайди (расм). Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов бу хусусда алоҳида таъкидлаганидек, мамлакатда мустақилликнинг “дастлабки йилларидан бошлаб ижтимоий адолат тамойилларини мустаҳкамлаш, аҳолининг даромадлари ва турмуш шароитида кескин тафовут бўлишига йўл қўймасликка” катта эътибор қаратилмоқда. Кейинги ўн йилда Ўзбекистонда аҳоли даромадлари ҳажми 8,1 баробар ортган бир пайтда, иш ҳақи, ижтимоий кўмакка муҳтож тоифаларнинг даромадлари миқдорини жадал ошириш, уларни қўллаб-

0,4 0,39 0,3 00,05 0,10,15 0,20,25 0,30,35 0,40,45 1991 й 2001 й 2011 й расм. Ўзбекистонда аҳоли пул даромадлари табақаланиши даражаси қувватлаш ва солиқ имтиёзлари бериш ҳисобидан аҳолининг энг паст ва энг юқори даромадга эга бўлган гуруҳлари ўртасидаги тафовут, бошқача айтганда, даромадлардаги фарқ коэффициенти 21,1 баробардан 8,3 баробарга қисқарди. Мазкур коэффициент Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатлари ва бир қатор иқтисодий ривожланган давлатлар ўртасида энг паст кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Республика аҳолиси ялпи даромадларининг ўсиши билан бирга, унинг пул омонатлари ва жамғарма маблағлари ҳам барқарор кўпаймоқда. Бу маблағларнинг харажатлар таркибидаги улуши ўсиб, 1990 йилдаги 11,8 % дан 2011 йилда 15,4 % га етди. Оилаларнинг истеъмол харажатлари макротаркиби ҳам мақбуллашиб бормоқда: уларнинг озиқ-овқат маҳсулотлари учун харажатлар улуши барқарорлашиб, хизматлар учун харажатлар улуши ортиб бормоқда. Бундай ҳолат иқтисодий ривожланиб бораётган давлатлар учун хосдир. Айни вақтда истеъмол таркиби анча сифатли озиқ-овқат маҳсулотларини кўпроқ истеъмол қилиш ҳисобидан ўзгармоқда. Бунда углеводларга бой озиқ-овқатларни (биринчи навбатда, нон ва нон маҳсулотларини) истеъмол қилишнинг барқарорлашгани муҳим аҳамият касб

этмоқда. Мустақиллик йилларида аҳоли томонидан истеъмол қилинаётган озиқ-овқат маҳсулотларининг сони, тури ўнлаб баробар ошди. жадвал Ўзбекистон Республикасида аҳоли ялпи харажатларининг таркиби, (% ҳисобида) Кўрсаткичлар 1991 й 2001 й 2010 й 2011 й 1. Жами ҳаражатлар таркиби 100,0 100,0 100,0 100,0 улардан: истеъмол харажатлари 81,1 84,3 78,5 78,4 Истеъмолдан ташқари харажатлари (солиқлар, аъзолик бадаллари ва бошқа мажбурий тўловлар) 7,1 6,9 6,3 6,2 пул омонатлари ва жамғармалар 11,8 8,8 15,2 15,4 2. Жами истеъмол ҳаражатлари 100,0 100,0 100,0 100,0 шу жумладан: озиқ - овқат маҳсулотлари учун 58,3 59,8 51,9 49,8 ноозиқ - овқат маҳсулотлари учун 31,5 26,8 31,9 33,7 хизматлар учун тўловлар 10,2 13,4 16,2 16,5 Ўзбекистонда мустақилликка қадар аҳоли эҳтиёжларини таъминлаш учун зарур бўлган ноозиқ-овқат маҳсулотларнинг катта қисми республикамизда ишлаб чиқарилмас, балки четдан келтирилар эди. Жумладан, телевизорлар, кир ювиш машиналари, электр чангюткичлар, енгил машиналар 100,0 % , газмолларнинг қарийб 40,0 % , барча турдаги оёқ кийим ва бошқа шунга ўхшаш маҳсулотларнинг 30,0 % четдан олиниб келинарди. Ҳозирги вақтда мамлакатимиз саноати аҳолининг сифатли мебель, гилам маҳсулотлари, енгил автомобилларга бўлган эҳтиёжини тўлиқ таъминлай олади. Мамлакатимизда телевизорлар, кондиционерлар ва экологик хавфсиз музлатгичлар ишлаб чиқариш ҳажми сезиларли даражада ўсди. Трикотаж маҳсулотлари, оёқ кийимлар тайёрлаш ва енгил саноатнинг

бошқа тармоқларида ҳам ишлаб чиқариш орқали юқори суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Агар 2000 йилга қадар, ўтиш даврининг объектив шарт-шароитлари туфайли аҳолининг асосий ноозиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талаби ва таъминоти пасайган бўлса, сўнгги ўн йилликда бу борадаги кўрсаткичларда барқарор ўсиш тенденцияси кузатилмоқда. Бу жараёнда уй хўжаликлари эскирган ва ноқуйлай маиший ва электротехника буюмларидан воз кечиб, янги, замонавий, сифат жиҳатдан фнги замонавий маҳсулотларни харид қилмоқда (жадвал). жадвал Аҳолининг узоқ муддатли фойдаланиладиган товарлар билан таъминланиши (ҳар 100 хонадонга тўғри келадиган товарлар сони) Кўрсаткичлар 1991 й 2001 й 2011 й Телевизорлар 90 88 132 Музлатгич ва музхоналар 80 86 99 Кондиционерлар 9 11 18,5 Электро чангюткичлар 29 30 37 Шахсий компьютерлар - 0,2 12 Фотоаппарат ва видеокамералар 21 21 24 Видеомагнитофон, видеоплейер ва DVD плейерлар 1 31 64 Кир ювиш машиналари 67 69 75 Мобиль алоқа воситалари - 18 145 Ўртача ҳар 1000 нафар аҳолига тўғри келадиган автомобиллар сони, бирликда 21,9 38,9 51,5 Ҳар 100 та хонадонга тўғри келадиган автомобиллар сони, бирликда 11,9 20,1 27,1 Тадқиқот натижаларига кўра, узоқ муддат фойдаланишга мўлжалланган буюмлар билан таъминланиш бўйича мамлакатимизда юксак даражага эришилган. Буни ҳар 100 хонадонга 132 та телевизор, 99 та совутгич, 64 та DVD плейер, 145 та мобиль телефон тўғри келиши тасдиқлайди.

1990-2010 йиллар давомида юртимизда шахсий автомобиллар сони 2,4 баробар кўпайди. Шу вақт мобайнида ҳар 100 хонадонга тўғри келадиган енгил автомобиллар сони ортиб, 11,9 тадан 27,1 тага етди. Бу ҳам аҳоли фаровонлиги ва моддий салоҳияти ошиб бораётганини кўрсатади. Аҳолининг харид қобилияти, яъни унинг ойлик маош ва пенсия ҳисобидан энг зарур истеъмол маҳсулотларининг сотиб олиш ва хизматлардан фойдаланиш имкониятлари аҳолининг истеъмол товарларига бўлган талаб ва эҳтиёжларининг таъминланиши сезиларли даражада яхшиланиб бораётганини акс эттиради. Ўртача ойлик маош харид қобилиятининг ўсиш динамикаси, минимал истеъмол савати билан қиёслаганда, ҳозирги вақтда 7,2 баробар ошди. 02468 1991 й 2001 й 2010 й 2011 й1,22 1,54 6,85 7,16 расм. Ўртача ойлик иш ҳақининг харид қобилияти (минимал истеъмол саватчасига нисбатан, марта ҳисобида) Инсонни ривожлантириш бўйича Ўзбекистоннинг 2-миллий мақсади бошланғич ва ўрта таълим сифатини оширишдир . Ўзбекистонда болаларни бошланғич таълим билан қамраб олиш 100,0 % ни ташкил этади. Республикада бошланғич ва ўрта таълим ташкилий ва мазмун жихатидан ўзаро узвий боғлиқдир. Ҳар бир умум таълим мактаби умумий ўрта таълимнинг иккала даражасида ўқитишни олиб боради. Бу ўрта

таълим мактабларини битирган ўқувчиларни тўла ҳисобга олишни таъминлайди. Ўзбекистонда мактаб таълимидан фойдаланиш имконияти фақат унинг бепуллиги билангина эмас, балки ўз она тилида таълим олиш, шунингдек ўқувчилар қатнашлари учун мактабларнинг етарлилиги ва оқилона жойлаштирилганлиги билан ҳам таъминланади. Мамлакатда 9,8 мингта кундузги таълим муассасалари (шу жумладан шаҳарларда 2100 та ва қишлоқларда 7700 та) ишлаб турибди. Умумтаълим мактабларида 4,9 миллион нафаридан кўпроқ ўқувчи таълим олмоқда. Бу таълим муассасаларида 437,6 минг нафар ўқитувчи ишлайди. Болаларнинг барча тоифалари учун мактаб таълимидан фойдаланиш имконияти, шунингдек махсус таълим муассасалари (ёрдамчи мактаблар) мавжудлиги билан ҳам таъминланади. Бу мактабларда жисмоний ва психологик ривожланишда орқада қолаётган болалар ўқитилади. Жисмоний нуқсонларга эга ва заиф болаларни ўқитиш ва саломатликларини тиклаш санаторий- интернат туридаги мактабларда амалда оширилади. 2009 йилдан эътиборан ўрта-махсус, касб-хунар таълими мажбурий хисобланади, лекин умумий ўрта таълим мактабини тугаллаган ўқувчилар академик лицей ёки касб-хунар коллежида таълимни давом эттиришни ихтиёрий равишда танлаш ҳуқуқига эгадирлар. Академик лицейлар ва касб- ҳунар коллежлари ўрта махсус, касб-ҳунар таълим бериш билан бир қаторда узлуксиз таълимнинг навбатдаги босқичларида таълимларини давом эттириш ёки эгаллаган ихтисосликлари ва касблари бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиш тенг хуқуқини ҳам беради. Ўрта-махсус, касб-хунар тизимида 2009/2010 – ўқув йилида 1368 та касб-ҳунар коллежи ва 139 академик лицей бўлиб, уларда 1,5 миллион нафар ўқувчи таълим олди. Мазкур тизимда 108925 ўқитувчи ва ишлаб чиқариш таълими устаси, шу жумладан 95 нафар фан доктори ва 1185 фан номзоди ишлайди. 1998-2009 йиллар давомида тизимдаги 103,0 минг нафардан кўпроқ ўқитувчилар ва ишлаб чиқариш усталари ўз малакаларини оширдилар.

Улардан 1170 нафари Япония, Жанубий Корея, Германия ва бошқа давлатларди малакаларини ошириб қайтдилар. Мамлакатнинг олий таълим муассасалари ҳозирги вақтда йилига танлов (тест) асосида ўртача 60 минг нафар талабани қабул қилади. 2009/2010 – ўқув йилида олий таълим тизимида 286,2 минг нафар студент, шу жумладан бакалаврият тизимида – таълимнинг 253 йўналиши бўйича 274730 нафар ҳамда магистратура тизимида 719 ихтисослик бўйича 11492 нафар студент таълим олди. Олий ўқув юртларида 23,1 минг нафар педагоглар, шу жумладан 7238 нафар фан номзодлари ва 1588 нафар фан докторлари ишлайди. жадвал Таълимнинг кутилаётган давомийлиги (йил) Мамлакатлар 1990 йил 2000 йил 2005 йил 2009 йил 2010 йил Ўзбекистон 13,7 14,8 15,1 15,4 15,6 Ривожланган мамлакатлар 14,1 15,0 15,4 15,7 15,9 Ривожланиш даражаси ўртачадан юқори бўлган давлатлар 12,3 12,8 13,4 13,7 13,8 Ривожланиш даражаси ўртача бўлган давлатлар 9,7 10,0 10,5 10,9 11,0 Ривожланиш даражаси ўртачадан паст бўлган давлатлар 7,1 7,4 7,7 8,1 8,2 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Ривожланиш дастурининг Ўзбекистондаги доимий вакили Фикрет Акчуранинг таъкидлашича: “Ўзбекистон Республикаси мамлакатда эришилган саводхонлик даражаси билан том маънода фахрланса арзийди. Ҳолбуки, саноати ривожланган барча мамлакатларда ҳам бундай юксак кўрсаткичларга эришилаётгани йўқ.

Шундай экан, Ўзбекистоннинг ушбу соҳадаги бундан кейинги вазифалари янада юксаклигича қолади — таълим сифатини ошириш, таълимдан умумий фойдаланиш имкониятларини сақлаш ва аҳолини умри давомида ўқитиш ишлари яна ҳам юқори даражада амалга оширилмоғи даркор. Бу эса, ўз навбатида, Ўзбекистонга бу борада дунёда етакчи ўринни эгаллаш имконини беради”. Аёллар ва эркакларнинг тенглигини рағбатлантириш ҳамда хотин- қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш 3–миллий мақсад сифатида белгиланган. Ўзбекистонда бу йўналишда кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов “Жамиятнинг демократик ўзгаришлар йўлидан нечоғлик илгарилаб кетгани, шу жамиятнинг аёлларга бўлган муносабати унинг маданий – маънавий савиясини белгилайди”, деб алоҳида такидланган. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Оила Кодекси, Меҳнат Кодекси, умуман 80 тадан ортиқ норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар ана шу мақсадга – хотин-қизларнинг барча соҳаларда эркаклар билан кенг ҳуқуқлигини таъминлаш, уларнинг жамиятдаги ролини оширишга қаратилган. Ўзбекистон Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб хотин- қизлар ҳуқуқлари халқаро меъёр ва ҳуқуқий стандартларга тўла мувофиқ бўлишни таъминлаш мақсадида БМТнинг Аёллар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги, Аёлларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги, Оналикни муҳофаза қилиш тўғрисидаги халқаро конвенцияларга қўшилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг давлат ва жамият қурилишида хотин-қизларнинг ролини ошириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Фармонига биноан хотин-қизлар қўмиталари раислари маҳаллий ҳокимият органлари таркибига киритилиб, ҳоким ўринбосарлари этиб тайинланган. Республика хотин-қизлар қўмитаси раиси эса Бош вазир ўринбосаридир.

“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги Қонунга мувофиқ сиёсий партиялардан парламентга аёллар номзодини кўрсатишда 30,0 % лик квота жорий этилган. Ҳозирги пайтда Олий Мажлис Қонунчилик палатасида хотин – қизлар 22,0 % ни, Сенатда эса 15,0 % ни ташкил этади. Хотин-қизлар давлат ва жамият қурилишининг бошқа соҳаларида фаол иштирок этмоқдалар. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди таркибининг 20,0 % ни, Олий суднинг - 14,6 % ни, Қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоятлар ва Тошкент шахар судларининг - 20,4 % ни, Олий хўжалик судининг - 15,8 % ни хотин-қизлар ташкил этади. Аёлларнинг тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш мақсадида уларга имтиёзли маблағлар ажратиш йўлга қўйилган. Хотин - қизлар, айниқса қишлоқ жойларидаги аёллар ижтимоий фаолият билан шуғулланишлари учун барча шарт-шароитлар яратиб берилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг Қарорига мувофиқ ҳар йили хотин-қизларни иш билан таъминлаш давлат ва худудий дастурлари ишлаб чиқилиб, изчиллик билан амалиётга тадбиқ этилмоқда. Ўзбекистонда болалар ўлимини камайтириш, оналар саломатлигини яхшилаш, турли юқумли касалликларга қарши кураш олиб бориш бўйича 4- ва 6-миллий мақсадлар ҳам муваффақиятли бажарилмоқда. Ўзбекистон аҳолиси нисбатан юқори умр кўради. Жумладан, 2011 йил туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги 72,5 йилга етди (9.8-жадвал). Кутилаётган умр давомийлиги бўйича Ўзбекистон кўрсаткичлари Мустақилл Давлатлар Ҳамдўстлиги кўпгина мамлакатларига қараганда юқорироқдир (9.5-расм). Аҳоли турмуш шароитларини яхшилашга қаратилган давлат мақсадли дастурлари амалга оширилиши натижасида сўнгги йилларда аҳолининг касалланиши даражаси камайиб бормоқда. Масалан, юқумлик касалликлар

1995 йилга нисбатан 45,0 % га, нафас олиш органлари касалликлари – 43,5% га, туғма касалликлар – 25,0 % га, янги ўсмалар пайдо бўлиши – 24,7 % га камайди. жадвал Ўзбекистонда туғилиш пайтида кутилаётган ўртача умр кўриш давомийлиги (йил) Кўрсаткичлар 1990 йил 2000 йил 2003 йил 2011 йил Ҳар икки жинс 69,3 70,8 71,6 72,5 Эркаклар 66,1 68,4 69,4 69,5 Аёллар 72,4 73,2 73,8 75,7 Ўзбекистонда кейинги 20 йил мобайнида оналар ўлими 2 баробардан ҳам кўпроққа (1990 йилдаги 100 минг тирик туғилган чақалоқ хисобига 65,3 тадан 2010 йилда 21,0 тага ), болалар ўлими эса 3 баробардан ҳам кўпроққа (1990 йилдаги 34,6 промилледан 2010 йилда 10,9промиллега) камайди. Аёллар мамлакатдаги 2386 аёллар маслҳхатхонасидан тиббий ёрдам оладилар. Ҳомиладорлар ва гинекология касаллигига чалинганларга тиббий ёрдам кўрсатиш учун деярли 30 минг ўринли туғруқхона муассасалари мавжуд. 72,5 66,7 69,5 66,2 68,4 62646668707274 Ўзбекистон Россия Украина Қозоғистон Қирғизистон расм. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатларида туғилган пайтда кутилаётган умр кўриш давомийлиги, (йил)

Мамлакатда ҳар 100 минг кишига ҳисоблаганда, ижтимоий хавфи катта бўлган касалликларга чалиниш ҳолатлари, жумладан, туғма нуқсонлар билан туғилиш – 32,4 % га, юқумли касалликлар – 40,0 % га, юқори нафас органларининг ўткир инфекциялари билан оғриш – 4,2 баробар камайди. Дифтерия, паратиф, полиомиелит, безгак касалликларига чалиниш ҳолатларига бутунлай барҳам берилди. Болаларни юқумли касалликларга қарши эмлаш даражаси қарийб 100 ,0 % ни ташкил этди. Мингйиллик ривожланиш мақсадларини амалга оширишнинг муҳим йўналишларидан бири ВИЧ/СПИД профилактикаси ҳисобланади. Ўзбекистонда СПИД билан курашиш бўйича муассасаларнинг умумий тармоғи ишлаб турибди. Мазкур тармоқ СПИД билан курашиш бўйича республика маркази ва 14 минтақавий марказ, шунингдек республика, вилоят ва туман соғлиқни сақлаш муассасалари ҳузурида 78 та диагностика лабораториясини қамраб олган. Инсонни ривожлантиришнинг 7–миллий мақсад экологик барқарорликни таъминлаш дир. Экологияни муҳофаза қилиш ва атроф-муҳитни асраб- авайлаш, айниқса, ҳозирги аномал табиий ўзгаришлар шароитида алоҳида аҳамият касб этади. Орол фожиаси экология муаммоларига масъулиятсиз муносабатда бўлишнинг яққол мисолидир. Қирқ йил мобайнида Орол денгизи акваторияси 7 баравар қисқарди, сув ҳажми 13 марта камайди, унинг минераллашуви эса ўнлаб баравар ошиб, денгизни тирик организмларнинг яшаши учун яроқсиз аҳволга келтирди. Натижада қарийб барча ҳайвонот ва наботот олами таназзулга учради ва йўқолди. Бугун Орол бўйида нафақат экологик, балки дунё миқёсида оғир оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган мураккаб ижтимоий-иқтисодий ва демографик муаммолар пайдо бўлди. Орол денгизининг қуриши давом этаётгани ва унинг атрофида гуманитар фалокат содир бўлаётгани сабабли Орол бўйининг табиий биологик фондини асраб-авайлаш, Орол инқирозининг атроф-муҳитга, энг муҳими, бу ерда истиқомат қилаётган юз

минглаб ва миллионлаб одамлар ҳаётига ҳалокатли таъсирини камайтириш бугунги кундаги энг муҳим вазифа ҳисобланади. Ўзбекистонда бу оламшумул масалага алоҳида эътибор берилгани ҳолда табиатни муҳофаза қилиш, сув ва сувдан фойдаланиш, ҳавони, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ҳамда улардан фойдаланиш тўғрисида, бошқа қатор қонунлар қабул қилинди, экологик йўналишдаги 300 га яқин нодавлат нотижорат ташкилотларини бирлаштирган Ўзбекистон Экологик ҳаракати ташкил этилди. Ривожланиш мақсадларида глобал шериклик - 8-миллий мақсад ҳисобланади. Ўзбекистон ҳозирги вақтда 120 мамлакат билан дипломатик алоқалар ўрнатган. Давлатимизда 44 та чет эл мамлакатларининг элчихоналари, 10 та халқаро ташкилоти, 5 та халқаро молия ташкилоти, 3 та дипломатик мақомга эга савдо ваколатхоналари фаолият кўрсатмоқда. Ўз навбатида чет элларда Ўзбекистон Республикасининг 46 та дипломатик ва консуллик ваколатхоналари ҳамда халқаро ташкилотларда, шу жумладан Нью-Йоркда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, БМТнинг Европа бўлими ва Женевадаги халқаро ташкилотлар қароргоҳларида доимий ваколатхоналари мавжуд. Республика 100 дан ортиқ халқаро ташкилотларнинг аъзоси ҳисобланади. Улар орасида БМТ, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги каби нуфузли тузилмалар мавжуд. Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи ва НАТО билан ҳамкорлиги ривожланиб бормоқда. Жумладан, Жаҳон банки, шунингдек Халқаро тиклаш ва ривожланиш банки Ўзбекистонда аҳоли турмуш даражасини оширишга қаратилган стратегиясини амалга оширди. Бу стратегия доирасида қуйидаги масалалар ҳал этилди: • иқтисодий ўсиш учун муҳитни яхшилаш; • қишлоқда иқтисодий имкониятларни кенгайтириш; • аҳолига хизмат кўрсатиш самарадорлигини ошириш;

• атроф муҳитни бошқариш ва глобал ижтимоий неъматларни тақдим этиш. Бугунги кунда Жаҳон банки томонидан Ўзбекистонда 10 та лойиҳа, жумладан Фарғона вилоятида сув ресурсларини бошқариш, Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида тозалаш иншоотлари ва канализация тизимларини реконструкция қилиш, қишлоқ хўжалик корхоналарини қўллаб-қувватлаш, саноат корхоналарининг энергия самарадорлигини ошириш, мактаб таълимини ривожлантириш, “Саломатлик-3” лойиҳалари амалга оширилмоқда. Осиё тараққиёт банки эса мамлакат қишлоқ жойларида сув таъминотини яхшилаш лойиҳаларини молиялаштирмоқда. Ушбу банк ҳамкорлигида “Дарсликлар ва ўқув адабиётлари нашр этилиши тизимини такомиллаштириш” инновация лойиҳасининг амалга оширилиши умумтаълим мактаблари ўқувчиларини дарсликлар билан ижара тариқасида таъминлашни жорий этишга хизмат қилди. Ўзбекистонда инсонни ривожлантириш миллий мақсадларига эришишда давлат мақсадли дастурларининг ишлаб чиқилиши ва изчил амалга оширилиши алоҳида аҳамиятга эга бўлмоқда. Маълумки, 1997 йилдан бери республикада ҳар бир йил муайян, жуда муҳим ва йирик ижтимоий муаммони ҳал этишга бағишланади (жадвал). жадвал Ўзбекистоннинг ҳар йилги ижтимоий устуворликлари Йиллар Ижтимоий устуворликлар 1997 Инсон манфаатлари йили 1998 Оила йили 1999 Аёллар йили 2000 Соғлом авлод йили 2001 Оналар ва болалар йили 2002 Қарияларни қадрлаш йили 2003 Маҳалла йили 2004 Меҳр ва мурувват йили 2005 Сиҳат-саломатлик йили

2006 Ҳомийлар ва шифокорлар йили 2007 Ижтимоий ҳимоя йили 2008 Ёшлар йили 2009 Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили 2010 Баркамол авлод йили 2011 Кичик бизнес ва тадбиркорлар йили 2012 Мустаҳкам оила йили Мазкур ижтимоий масалани ҳал этиш учун кенг кўламли давлат мақсадли дастури ишлаб чиқилади. Ушбу Давлат дастури асосида минтақавий ҳамда ҳар бир вазирлик ва идораннг дастури ишлаб чиқилади. Давлат дастурида белгиланган вазифаларни бажаришга амалда мамлакатнинг бутун аҳолиси, ҳар бир корхона, ташкилот ва муассаса сафарбар этилади. “Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун” концепциясининг изчил амалга оширилиши Ўзбекистонда инсонни нивожлантириш соҳасида катта муваффақиятларга эришишини таъминлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ҳақли равишда “Ўзбекистон тарихий мезонларга кўра қисқа муддат бўлган 15-20 йил давомида бизнинг бош мақсадимиз – дунёдаги ривожланган демократик давлатлар қаторига кириш ва мамлакатимиз аҳолиси учун муносиб ҳаёт шароити ва сифатини яратиш йўлида ғоят улкан қадам қўйди, деб айтишга барча асосларимиз бор. Ва бу билан биз ҳақли равишда фахрланамиз ” деб уқтирди.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари

Ўзбекистонда инсон тараққиётининг устувор йўналишлари

Инсон тараққиёти омиллари

Мафкуравий фаолият – миллий ғояни амалга ошириш воситаси

Алишер Навоий иккинчи мингйиллик даҳоси