Инсон тараққиёти омиллари - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Инсон тараққиёти омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

648 KB

Ko'chirib olish

Инсон тараққиёти омиллари Reja: 1. Таълим ва инсон тараққиёти 2. Саломатлик – инсон тараққиётининг ҳал қилувчи шарти 3. Демографик вазият ва унинг инсон тараққиётидаги роли 4. Ўзбекистонда аҳолининг демографик ривожланиши 5. Инсон тараққиётининг гендер омиллари 6. Атроф муҳитнинг инсон тараққиётига таъсири 7. Турар жойга эга бўлиш – турмуш даражаси ва турмуш сифатининг мезони

Таълим ва инсон тараққиёти Бугунги кунда таълим инсон ва жамиятни ривожлантиришнинг энг муҳим омилига айланган. Таълим муассасалари маданий меросни авлоддан авлодга узатиш, касбий тайёргарликнинг асосий шаклига айланган. Таълим шахс томонидан билимларни эгаллашига хизмат қилади, унга ижтимоий меъёрларни ўзлаштиришга ёрдам беради, иқтисодий фаол ҳаётга киришида дастак бўлади. Таълимнинг инсоннинг маънавий ва интеллектуал эҳтиёжларини ва қобилиятини шакллантиришга таъсири нуқтаи назаридан уни ўзаро боғлиқ уч: шахс, давлат ва жамият нуқтаи назаридан қараб чиқиш қабул қилинган. Шахсий даражада – бу инсоннинг ўзлигини тўла намоён қилиш, интеллектуал қобилиятларини ривожлантириш имкониятидир. Шу билан бирга таълим умумий ва касб билимларини эгаллашга ҳам хизмат қилади. Билимли инсон маънавий жиҳатдан бой, унинг ҳаёти фақат моддий қадриятлардангина иборат эмас. Таълим шахсга ўзининг маънавий эхтиёжларини қондириш, ҳаётини тўлақонли ва уйғун қилиш имконини беради. Давлат даражасида шуни таъкидлаш керакки, давлат мамлакат интеллектуал салоҳиятини ривожлантиришдан манфаатдор. “Билимлар иқтисодиёти” даврида таълим иқтисодий ривожланиш ва миллий бойликни жамғаришнинг энг муҳим таркибий қисмига айланди. Аҳолининг маънавий бойлиги мамлакатда хуқуқий маданиятни шакллантиради, шунингдек халқнинг эркин, демократик, хуқуқий давлатда яшаш ва меҳнат қилиш, ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини англаш, улардан ўзининг ҳамда давлат ва жамиятнинг манфаатлари йўлида фойдаланишга кўмаклашади. Жамият даражасида таълим алоҳида глобал маънавий қадриятларни шакллантиришга йўналтирилган бўлиши керак. Бу жамиятни тараққий эттиришнинг қудратли омилидир. Жамиятнинг интеллектуал ривожланиши – ижтимоий тараққиётнинг асосидир.

Иқтисодий нуқтаи назардан одамлар томонидан билимларни эгаллаши жамиятнинг иқтисодий, илмий, маданий ва ижтимоий ривожланишини таъминлайди. Таниқли америкалик иқтисодчи Т. Стоуньер “Иқтисодиётнинг саноат ривожланишидан кейинги даврида билим ер, меҳнат ва капитал ўрнини босиб, замонавий ишлаб чиқариш тизимларининг энг муҳим асосига айланди” деб кўрсатади. Экспертларнинг ҳисоблаб чиқишларига кўра, ҳозирги даврда жисмоний капитал улушига жаҳон бўйича ўртача миллий бойликнинг 16,0 % тўғри келади. Айни пайтда миллий бойликда инсон капиталининг улуши 64,0 %, табиий капиталнинг улуши 20,0 % ни ташкил қилади. Иқтисодий ривожланиш даражаси ортиши билан инсон капиталининг миллий бойликдаги улуши ортиб боради. Германия, Швейцария ва Японияда мазкур салмоқ 80,0 % га етгани ҳудди шундан далолат беради. Жаҳон ҳамжамияти ва алоҳида давлатларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши статегиясида таълимга инсонни ривожлантириш концепциясининг энг муҳим таркибий қисми сифатида ёндашилади. Таълим инсонни ривожлантиришнинг энг муҳим омили сифатида иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва гуманитар муаммолар бутун мажмуасини ҳал этишга катта таъсир кўрсатиши исботланган. Улар қаторида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: ● ҳар бир мамлакатда ҳозирги давр учун муносиб бўлган аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатини таъминлаш; ● иш билан самарали бандликни таъминлаш; ● барқарор ривожланишни таъминлаш; ● ижтимоий тенгсизлик даражасини пасайтириш; ● фуқаролик жамияти таркибини мустаҳкамлаш; ● инсон ҳуқуқларига риоя этиш ва уларни самарали амалга ошириш; ● шахснинг имкониятларини тўла ва хар тарафлама амалга ошириш учун шарт-шароитларни яратиш.

Халқаро ҳамжамият бугунги дунёда таълимнинг аҳамиятига муносиб баҳо берган ҳолда инсонни ривожлантиришда таълимнинг муносиб ролини таъминлашга қаратилган қатор стратегик дастурлар ишлаб чиқди ва уларни амалга ошириш чораларини кўрмоқда. Улардан бири – “ Таълим – ҳамма учун” концепциясидир. Концепциянинг асосий принциплари 1990 йилда Жомтьен (Таиланд) ташкил этилган конференцияда баён этилди. Ушбу анжуманда “Таълим – ҳамма учун” умумжаҳон декларацияси қабул қилинди. Ушбу ҳужжатда Инсон хуқуқлари умумжахон декларацияси ва Бола хуқуқлари тўғрисидаги конвенциядан келиб чиққан ҳолда қуйидагилар эълон қилинди: “Ҳар бир бола, ёш ва катта ёшдаги шахс ўзининг туб таълим эҳтиёжларини, ушбу тушунчанинг энг юксак ва мукаммал маъносида, қондирадиган таълим олиш ҳуқуқига эгадир”. “Таълим – ҳамма учун” декларациясида таълим тизими ҳар бир инсон истеъдоди, салоҳиятини намоён қилишга кўмаклашиши, шахс ўз ҳаётини яхшилаши ва жамиятни ўзгартириш учун салоҳиятни ривожлантиришга рағбатлантириши зарур деб баён қилинди. 1996 йилда Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотига аъзо мамлакатларнинг таълим вазирлари томонидан қабул қилинган “Таълим – бутун умр давомида” стратегияси “Таълим – ҳамма учун” концепциясига жуда яқиндир. Бутун умр давомида таълим олиш стратегияси умуман жамиятнинг, шунингдек алоҳида ҳар бир шахснинг турмуш тарзини шиддатли ўзгартирадиган ўтиш иқтисодиётига эга давлатлар учун алоҳида аҳамиятга эгадир. “Таълим – бутун умр давомида” тушунчаси моҳиятининг ўзи инсон фақат мактаб ёшида эмас, балки бутун меҳнат фаолияти даврида таълим беришнинг ҳам расмий, ҳам норасмий тузилмаларида таълим олиши учун зарур шарт-шароитлар яратилиши кераклигини эътироф этишдир. Яъни “Таълим – бутун умр давомида” стратегияси инсон умрининг барча босқичларида турли шаклларда ва турли сохаларда билим олиши зарурлигини назарда тутади.

2000 йилнинг апрелида Дакарда (Сенегал) бўлиб ўтган таълим бўйича умумжаҳон анжуманида “Таълим – ҳамма учун” концепцияси амалга оширилишининг 10 йиллик якунлари чиқарилди. Анжуманнинг асосий хужжати – “Дакар харакат доиралари: “Таълим – ҳамма учун” мажбуриятларимизнинг бажарилиши”да таълим олиш ҳуқуқи инсоннинг асосий ҳуқуқларидан бири эканлиги яна бир бор тасдиқланди. Таълим глобаллашув жараёнлари таъсирини ҳис этаётган XXI аср жамиятида инсоннинг самарали фаолиятини таъминлашнинг зарур воситаси бўлиб хизмат қилади. Дакар анжумани “Таълим – ҳамма учун” стратегиясини янада изчил амалга оширишнинг олтита мақсадини белгилаб қўйди: ● кичик ёшдаги болаларни парвариш қилиш ва уларни тарбиялаш комплекс чораларини кенгайтириш ва такомилаштириш, бунда ночор болаларга алоҳида эътибор қаратиш; ● 2015 йилга бориб барча болалар, айниқса қизлар, ноқулай мухитда яшайдиган ҳамда озчиликни ташкил қилган миллатларга мансуб болаларнинг бепул ва юқори сифатли бошланғич таълим олишини таъминлаш; ● ёшлар ва катталарнинг таълим эҳтиёжларини уларнинг тегишли таълим дастурларидан фойдаланишлари ва ҳаётий кўникмаларини ҳосил қилиш асосида қондирилишини таъминлаш; ● 2015 йилга бориб катталар, айниқса аёллар ўртасида саводхонлик даражасини 50,0 % га ошириш ҳамда ҳамманинг асосий ва узлуксиз таълимдан фойдаланиши учун имконият яратиш; ● 2005 йилга бориб бошланғич ва ўрта таълимда гендер тафовутига барҳам бериш ҳамда 2015 йилга бориб таълим сохасида жинсларнинг тенглигига эришиш, бунда қизлар юқори сифатли база таълимидан тўлиқ ва тенг фойдаланишлари, улар яхши ўқишлари учун шароит яратилишига алоҳида эътибор бериш; ● таълимнинг барча жиҳатлари сифатини ошириш, ҳамма томонидан яхши ўзлаштиришга эришилишини таъминлаш, айниқса саводхонлик,

ҳисоблаш ва ҳаётий кўникмаларни ҳосил қилишга қаратилган таълим самарадорлигини ошириш. Ҳозирги вақтда бутун жаҳонда одамлар ҳамма даврдагиларга қараганда юқори таълим даражасига эгалар. Буни таълимнинг жуда кўп индикаторлари тасдиқлаб турибди. Агар 1960 йилда жаҳонда 15 ёшдаги ва ундан катта ёшда бўлган ҳар бир одам таълим олишининг ўртача давомийлиги 4 йилдан камни ташкил этган бўлса, 2010 йилга келиб мазкур кўрсаткич глобал даражада икки баробарга, ривожланаётган мамлакатларда эса уч маротабага - 1,9 йилдан 6,4 йилга ортди. 1990 йилги Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги биринчи маъруза эълон қилинган вақтдан буён таълим олишнинг ўртача давомийлиги икки йилга ортди, аҳолини таълим билан ялпи қамраб олиш эса 12,0 % га ортди, саводхонлик эса 57,0 % дан 85,0 % га кўтарилди. Инсонни ривожлантириш индексида фойдаланиладиган таълимнинг ўртача индекси ҳам мазкур соҳада эришилган юқори натижалардан далолат беради (6.1-расм). Шу билан бир қаторда ушбу кўрсаткичлар аҳоли ҳамма қатламларини таълим билан қамраб олишдаги энг янги силжишларни ҳисобга олмаслиги мумкин. Мактабга бормайдиган одамлар, одатда, катта ёш гуруҳига мансубдир. Ривожланаётган мамлакатларда 65-74 ёшдаги одамларнинг 36,0 % умрида мактабга бормаган. Таққослаш учун шуни айтиш мумкинки, 15-24 ёш гуруҳидаги ёшлар учун ушбу кўрсаткич атиги 7,0 % ни ташкил этади. Бугунги кунда жаҳонда ёшлар ўртасидаги саводхонлик маълумотлар мавжуд бўлган 104 мамлакатнинг 63 тасида 95,0 %, 35 мамлакатда эса 99,0 % ни ташкил этади.

Ривожланган давлатлар25 75 100 46 93 103 71 101 102 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1970 1990 2010 Олий таълим Ўрта таълим Бошланғич таълим Ривожланаётган давлатлар 2 23 18 23 43 64 81 103 109 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1970 1990 2010 Олий таълим Ўрта таълим Бошланғич таълим расм. Ривожланган ва ривожланаётган давлатларда аҳолини таълимнинг турли даражалари билан қамраб олиниши (%) Аҳолини бошланғич таълим билан қамраб олиш бўйича ўртача кўрсаткичлар бугунги кунда ривожланаётган давлатларда ҳам, ривожланган давлатларда ҳам 100,0 % га тенгдир. Ҳозирги вақтда болалар фақат мактабга

борибгина қолмасдан, уни тамомлаяптилар ҳам. Жаҳонда бошланғич таълимга эга бўлганлар сони жами аҳолининг 84,0 % дан 94,0 % га етди. Дунёдаги кўпгина мамлакатларда аҳолини таълим билан қамраб олишнинг кенгайиши ушбу соҳани давлат томонидан молиялаштириш ортиши билан боғлиқдир. Ўқувчилар асосан давлат мактабига борадилар. Айниқса, бошланғич (жами ўқувчиларнинг 92,0 %) ва ўрта (85,0 %) давлат мактабларига қатнайдиган ўқувчилар кўп. Дунёда таълимга давлат ҳаражатлари 1970 йилдаги ялпи ички маҳсулотнинг 3,9 % дан 2006 йилда 5,1 % га етди. Мазкур ўсиш узоқ муддатли тенденция эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки бундан 100 йил муқаддам таълим учун давлат харажатлари ялпи ички маҳсулотннинг 1,0 % ни ташкил этарди. Маълумки, кўпчилик индустриал ривожланган мамлакатларнинг замонавий таълим тизими 1950-1970 йилларда шаклланган. Шу даврда инсон капитали назарияси пайдо бўлиб, жамият ва давлатнинг таълимнинг ривожланишига бўлган муносабатига сезиларли таъсир кўрсатди. Инсоннинг билимлар билан бойишининг доимий жараёни ҳозирги шароитда фаннинг жамият ҳаётидаги ролининг ортиб бориши билан шартланган янги хусусиятларни касб этди. Энди у мавжуд билимлар ва кўникмаларнинг амалий йўл билан тўлдирилишини намоён этмайди. Инсонларни илмий билимлар ва уларни амалиётда қўллаш уқувлари билан бойитиш жараёни ҳал қилувчи роль ўйнамоқда. Буни эса узлуксиз ривожланувчи ва ривожланиш жараёнида табақалашувчи таълим тизимисиз амалга ошириб бўлмайди. Унда кадрларни, шу жумладан тадбиркорларни иқтисодий тайёрлаш муҳим ўрин тутади. Билимлар ва ахборотларнинг жамият ривожланишидаги аҳамиятини ниҳоятда ошиб бораётганлиги ахборот жамияти концепцияларида ва ахборот цивилизациясининг шаклланишида ўз аксини топди. Янги билимлар, ахборот, уқув ва кўникмаларга эга бўлиш, уларни янгилаш ва ривожлантиришга йўналтирилишнинг қарор топиши нафақат индустриал

иқтисодиётдаги ходимларнинг, балки тадбиркорларнинг, бизнес раҳбарларининг ҳам фундаментал хусусиятларига айланмоқда. Ахборот жамиятида қарор топувчи иқтисодий ривожланишнинг янги хили улар учун ўз малакасини доимий равишда ошириш заруратини келтириб чиқаради. Таълим соҳаси ахборот жамиятида ҳаётнинг иқтисодий соҳаси билан аралашиб кетади. Таълим фаолияти иқтисодий ривожланишнинг муҳим таркибий қисмига айланмоқда. Замонавий ахборот инфратузилмасини шакллантириш нафақат иқтисодий самарадорликни ошириш вазифалари билан, балки бизнесда янги технологиялардан, замонавий техника тизимларидан, маълум билимлар, уқув ва кўникмалардан, инсонлар хатти-ҳаракатининг моделларидан фойдаланиш зарурати билан белгиланади. Демак, ижтимоий ривожланишда билимлар, ахборот аҳамиятининг кучайиши, билимларнинг аста-секин инсон капиталига айланиши таълим соҳасининг ҳозирги замон ижтимоий ҳаёти таркибидаги ролини кескин ўзгартиради. Албатта, турли мамлакатлар ва турли давлатлар гуруҳларида таълим тизимининг ижтимоий тузилмадаги ҳолатининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Бироқ, янги ахборот цивилизациясининг вужудга келиши таълим соҳасини ижтимоий ҳаётнинг марказига чиқарди. Ушбу жараёнларни кўпгина мамлакатлар учун умумийлигини хисобга олган холда 1990-йилларнинг охирига келиб Европа қитъасида Болонья жараёни белгиси остида Европа таълим макони шакллана бошлади. 1999 йилда Италиянинг Болонья шаҳрида олий таълим учун жавоб берувчи Европа вазирларининг Биринчи учрашуви бўлиб ўтди ва унда декларация қабул қилинди. Жараён моҳияти келажакда Европа олий таълим ҳудуди деб номланган ва фаолият кўрсатиш фундаментал тамойилларининг умумийлигига асосланган Умумевропа олий таълим тизимини шакллантиришдан иборат. Шундай қилиб, ахборот жамиятининг вужудга келиши билан боғлиқ барча миллий ва ҳалқаро лойиҳаларда таълим соҳасини ривожлантириш

марказий ўрин эгаллайди. Таълим тизимининг холатидан, унинг шахс ва жамиятнинг юқори сифатли таълим хизматларига бўлган эҳтиёжларини қондира олишидан хозирги замон жамият ривожланиш истиқболлари боғлиқ. Шу билан бирга, жаҳон глобал иқтисодий тенденциялар, шу жумладан иқтисодиётда инсон сармоясининг ортиши муҳим аҳамият касб этади. Жаҳон тикланиш ва тараққиёт банки томонидан ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра 192 мамлакатда иқтисодий ўсишнинг фақатгина 16,0 % жисмоний капитал (жиҳозлар, инфратузилма ва ҳ.к.) улушига тўғри келади. Мазкур улушнинг яна 20,0 % ни табиий ресурслар беради. Қолган 64,0 % инсон омили билан, шу жумладан иқтисодий ривожланишнинг катализаторига айланишга қодир бўлган сифат жиҳатдан янги турдаги тадбиркорларни шакллантириш билан боғлиқ. Ушбу жиддий далил турли мамлакатлар ҳукуматларини бизнес-таълим тизимини ривожлантириш орқали бизнес соҳаси учун мутахассисларни тайёрлаш тизимини ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратишга ундайди. Бунда шундай ҳолатдан келиб чиқиш лозимки, таълимнинг ўзи – бу инсоннинг у ёки бу меҳнат фаолияти учун зарур бўлган билимлар, уқув ва кўникмаларни ўзлаштиришнинг бир вақтнинг ўзида ҳам жараёни, ҳам натижасидир. Таълим, шу жумладан бизнес соҳасида таълим олишнинг асосий йўли – ўқув муассасаларида таҳсил олишдан иборат, у ерда ўқиш хўжалик юритишнинг бозор усуллари ва тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги билимларни эгаллаш билан боғлиқ. Таълим сифати муаммоси ривожланган мамлакатларда бизнес- мактаблар фаолиятининг асосий масаласи ҳисобланади. Олинадиган таълимнинг юқори сифати «лицензиялаш – аттестациядан ўтказиш – давлат аккредитацияси - ижтимоий аккредитация - таснифлар» занжирининг тегишли босқичида таъминланади . Бунда лицензиялаш таълим дастурларини давлат таълим стандартларига мувофиқ ўтишга рухсат берилишини англатади. Ўз навбатида, аттестация одатда лицензия берилганидан сўнг камида уч йилдан кейин ўтказилиб, у олий ўқув юртининг таълим дастурлари

бўйича давлат стандартларига мос келишини текшириш функциясини бажаради. Тегишлича, давлат аккредитацияси таълим муассасаси мақомининг ҳамда олий ўқув юрти битирувчиларига давлат намунасидаги дипломни бериш имконини берувчи ўқув дастурларининг кейинги муддатга тан олинишини ўзида намоён этади. Бундан ташқари, ривожланган мамлакатларда ижтимоий аккредитация ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у олий ўқув юртлари дастурларининг мустақил баҳоси ҳисобланади. Таснифлар – бу олий ўқув юртининг мустақил баҳоловчилар томонидан ишлаб чиқилган мезонлар асосида мустақил ташқи экспертлар томонидан баҳоланиши. Баҳолашнинг мақсади одатда олий ўқув юртларининг сифатга асосланган таснифини тузишдан иборат. Шуниси эътиборга лойиқки, мактабларнинг машҳурлиги ва таснифи МВА дастурлари битирувчиларининг ишга жойлашишига ижобий таъсир кўрсатади. Яна шуни таъкидлаш лозимки, барча мамлакатларда ўзининг аккредитациялаш стандартлари мавжуд. Масалан, улар АҚШда ҳам, Европа мамлакатларида ҳам катта фарқ қилади, бунда Буюк Британия, Италия ва Франция каби Европа мамлакатларининг ўзида ҳам аккредитациялаш кескин фарқ қилади. Ҳатто иккита энг машҳур аккредитация тизими AACSB International (Шимолий Америка) ва EQUIS (efmd - Европа) ҳам турли ёндашувларга асосланган, масалан, EQUIS аккредитациясини олиш имконияти мактаб талабаларининг катта қисми хорижликлар бўлишини назарда тутади. Ўзбекистонда таълимга жамиятни ислоҳ этиш ва янгилаш сиёсатини амалга оширишнинг ҳал қилувчи бўғини сифатида алоҳида эътибор қаратилади. Таълим мамлакат иқтисодиётини барқарор ривожлантириш, мамлакатни жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашнинг мажбурий шарти деб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 41-моддасига мувофиқ: “Ҳар ким таълим олиш хуқуқига эгалар. Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир”.

“Таълим тўрисидаги” Қонунда таълим Ўзбекистон Республикаси ижтимоий тараққиёти соҳасида устувор деб эълон қилинган. Таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари қуйидагилардани иборатдир: ● таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги; ● таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; ● умумий ўрта, шунингдек ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг мажбурийлиги; ● ўрта махсус, касб-ҳунар таълими йўналишини академик лицейда ёки касб-ҳунар коллежида ўқишни танлашнинг ихтиёрийлиги; ● таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; ● давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг ҳамма учун очиқлиги; ● таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндашув; ● билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; ● таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлаштириш. Ўзбекистонда таълим соҳасини чуқур ислоҳ қилиш 1997 йилда қабул қилинган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури билан боғлиқдир. Ушбу ҳужжатда қуйидагилар қайд қилинади: “Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя этилишини, жамиятнинг маънавий янгиланишини, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришни, жаҳон ҳамжамиятига қўшилишни таъминлайдиган демократик ҳуқуқий давлат ва очиқ фуқаролик жамияти қурмоқда. Инсон, унинг ҳар томонлама уйғун камол топиши ва фаровонлиги, шахс манфаатларини рўёбга чиқаришнинг шароитларини ва таъсирчан механизмларини яратиш, эскирган тафаккур ва ижтимоий хулқ-атворнинг андозаларини ўзгартириш республикада амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучидир. Халқнинг бой интеллектуал мероси ва умумбашарий єқдриятлар асосида, замонавий

маданият, иқтисодиёт, фан, техника ва технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш Ўзбекистон тараққиётининг муҳим шартидир”. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида мамлакатда таълим соҳасини ислоҳ қилиш зарурати қуйидагилар билан изоҳланади: ● республиканинг демократик ҳуқуқий давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қуриш йўлидан изчил илгарилаб бораётганлиги; ● мамлакат иқтисодиётида туб ўзгартиришларнинг амалга оширилиши, республика иқтисодиёти асосан хомашё йўналишидан рақобатбардош пировард маҳсулот ишлаб чиқариш йўлига изчил ўтаётганлиги, мамлакат экспорт салоҳиятининг кенгаяётганлиги; ● давлат ижтимоий сиёсатида шахс манфаати ва таълим устуворлиги қарор топганлиги; ● миллий ўзликни англашнинг ўсиб бориши, ватанпарварлик, ўз ватани учун ифтихор туйғусининг шаклланаётганлиги, бой миллий маданий- тарихий анъаналарга ва халқимизнинг интеллектуал меросига ҳурмат; ● Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграцияси, республиканинг жаҳондаги мавқеи ва обрў-эътиборининг мустаҳкамланиб бораётганлиги. Ўз моҳияти ва мазмуни бўйича ноёб ҳисобланган мазкур дастур 12 йиллик таълимга ўтиш ҳамда узлуксиз таълим тизимини шакллантиришга йўналтирилган (расм).

расм. Ўзбекистонда узлуксиз таълим тизимиМактабгача таълим 3 ёшдан 6-7ёшгачаУмумий ўрта таълим Бошланғич таълим ( I - IV синфлар )Мактабдан ташқари таълимЎрта махсус, касб- ҳунар таълими Касб-ҳунар коллеж лар и (3 йил )Академи к лице йлар (3 йил )Олий таълим Бакалавриат (4 йил )Магистратура (2 йил )Олий таълимдан кейинги таълим С тажер- тадқиқотчи и нститут и (3 йил )Катта илмий ходим и нститут и (2-3 йил ) Умумий ўрта таълим ( I - I Х синфлар ) Малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлаш

Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга оширишда қуйидагилар назарда тутилади: ● шахс – кадрларни тайёрлаш тизимининг асосий субъекти ва объекти, таълим хизматларининг истеъмолчиси ва ишлаб чиқарувчиси; ● давлат ва жамият таълим ва кадрларни тайёрлаш тизими фаолиятини тартибга соладиган ҳамда ушбу тизим амал этиши устидан назоратни амалга оширдиган кадрлар тайёрлашнинг кафолатчиларидир; ● узлуксиз таълим малакали ва рақобатбардош кадрларни тайёрлашнинг асосини ташкил этиб, таълимнинг барча турлари, давлат таълим стандартларини қамраб олади; ● фан - юқори малакали мутахассисларни ишлаб чиқарувчиси ва истеъмолчисидир, у илғор педагогик ва ахборот технологияларини яратади; ● ишлаб чиқариш – кадрларга эҳтиёжни, шунингдек улар тайёргарлигининг сифати ва даражасига талабларни белгилайдиган асосий буюртмачи, кадрларни тайёрлаш тизимини молиялаштириш ва моддий- техник таъминотининг иштирокчисидир. Ўзбекистонда узлуксиз таълим тизимининг амал этилиши давлат таълим стандартлари, турли даражадаги таълим дастурларининг узвийлиги асосида таъминланади ҳамда таълимнинг қуйидаги турларини қамраб олади: ● мактабгача таълим; ● умумий ўрта таълим; ● ўрта махсус, касб-ҳунар таълими; ● олий таълим; ● олий таълимдан кейинги таълим; ● малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлаш; ● мактабдан ташқари таълим. Мактабгача таълим узлуксиз таълимнинг бошланғич қисми ҳисобланади. У боланинг соғлом ва ривожланган шахс бўлиб шаклланишини таъминлаб, ўқишга булган иштиёқини уйғотиб, тизимли ўқитишга тайерлаб боради. 6-7 ёшгача бўлган мактабгача таълим давлат ва нодавлат болалар

мактабгача таълим муассасаларида ва оилада амалга оширилади. Мактабгача таълимнинг мақсади – болаларни мактабдаги ўқишга тайерлаш, болани соғлом, ривожланган, мустақил шахс бўлиб шакллантириш, қобилиятларини очиб бериш, ўқишга, тизимли таълимга бўлган иштиёқини тарбиялашдир. Мактабгача таълим муассасалари, фаолият йўналишига кўра, қуйидаги турларга бўлинади: ● болалар яслиси, болалар ясли боғчаси, болалар боғчаси, уйдаги болалар боғчаси (мустақил муассаса ёки филиал сифатида); ● мактабгача тарбия ва бошланғич таълим муссасаси (болалар боғчаси- мактаб); ● тарбияланувчиларни бир ёки бир нечта йўналишда (тил, бадиий эстетик, спорт ва бошқалар) тарбияловчи мактабгача таълим муассасалари; ● тарбияланувчиларнинг жисмоний ва руҳий ривожланишдаги оғишларини тикловчи турдаги болалар боғчаси; ● тиббиёт–гигиена, профилактика ва соғломлаштириш тадбир ва тартибларини амалга оширувчи заифлашган болаларни назорат қилиш ва соғломлаштириш боғчаси; ● бирлаштирилган турдаги болалар боғчаси (бирлаштирилган турдаги болалар боғчасига ривожлантирувчи, тикловчи ва соғломлаштирувчи гуруҳлар умумлаштирилган кўринишда киради). Мактабгача таълим, олиниш шакли ва усулларидан қатъи назар, қуйидаги мақсадларни ўз олдига қўяди:  б олаларни мактабда ўқишга мақсадли ва тизимли тай ё рлаш;  б олаларнинг шахсий қобилиятлари ва истеъдодларини ривожлантириш;  б олаларни миллий ва умуминсоний маънавий ва маданий қадриятлар билан таништириш, улар ни интеллектуал ривожлантириш;  б олаларда юқори маънавий ва одоб – а ҳ лоқ асосларини шакллантириш;  б олаларнинг жисмоний ва руҳий соғлигини мустаҳкамлаш;

Ўзбекистонда мажбурий, бепул, муддати 9 йилдан иборат бўлган умумий ўрта таълим мавжуд бўлиб, у бошланғич (1-4- мактаб синфлари) ва ўрта (5- 9- мактаб синфлари) таълимга бўлинган. Бошланғич таълим умумий ўрта таълим олиш учун зарур бўлган билим ва малаканинг, саводхонлик асосларининг шакллантирилишига йўналтирилган. Биринчи синфга болалар 6-7 ёшдан қабул қилинади. Бошланғич таълим Ўзбекистонда мажбурий, бепул ва барчага тааллуқли ҳисобланади. Бу мактаб ёшига етган барча болалар умумий еки махсус (ногирон болалар ва ривожланишдан орқада қолган болалар) бошланғич мактабга боришларини билдиради. Болаларни бошланғич таълимга жалб қилиш мос келувчи ёшидаги болаларнинг 100% ташкил қилади. Бола бошланғич мактабни тугатар экан, у ўқиш, ёзиш ва ҳисоблаш маҳоратига эга бўлиши керак. Ўқувчига назарий фикрлаш элементлари, ўргатилган ҳаракатларни бошқариш маҳорати сингдириб борилади. Нутқ маданияти, шахсий гигиена асослари, соғлом ҳаёт тарзи ва жамиятда ўзини тутиш билимлари ҳам бериб борилади. Ўқув фанларининг сифат ва тиркиби бошланғич мактабда, мактаб тури ва ўқитиш шароитларига кўра ўзгариб туради. Мактабнинг барча биринчи синф ўқувчилари бепул ўқув китоблари ва ўқув асбоблари билан таъминланади. 1996 йилдан бери кам таъминланган оилалардан бўлган 1-9- синф ўқувчилари ҳар йили давлат бюджети ҳисобидан ўқув ашёлари ҳамда қишки кийим комплектлари билан таъминланади. Ўзбекистонда бошланғич ва ўрта таълим ташкил қилиниши ва таркибига кўра бир - бири билан бевосита боғлиқ. Ҳар бир умумтаълим мактаби иккала поғонада умумий ўрта таълимни амалга оширади. Бу бошланғич мактабда битирувчиларнинг тўлиқ ҳисобини олиб боришни ва умумий ўрта таълим тизимида узлуксизликни таъминлайди. Умумий ўрта таълим керакли билим ҳажми, мустақил фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, ташкилий маҳорат ва амалий тажриба

пойдеворини қўйиб, бошланғич профессионал йўналишни ва таълимнинг кейинги поғонасини танлашда кўмаклашади. Умумий ўрта таълим бошланғич таълимнинг мантиқий давоми бўлса ҳам, таркибий сифатига ва ўқитиш услубига кўра фарқ қилади. Умумий ўрта таълим иштирокчининг ижтимоий мавқеини белгилаб олишга бўлган иштиеқ, қизиқиш ва қобилиятларини, унинг шахс бўлиб шаклланишини таъминлайди. Ўқувчи ўрта мактабда фан асаслари бўйича тизимли билимларни олади. Таълим жараёнида кенг дунёқараш шаклланиши ва ижодий фикрлаш қобилияти пайдо бўлади. Халқнинг бой маънавий ва маданий меъроси билан таништириб бориш орқали болада атрофдаги оламга бўлган ғамхўрлик ҳисси уйғотиб борилади. Ўрта мактаб ўқувчилар учун мактаб фанларини мустақил ўрганишга кенг имкониятлар яратиб беради. Ўрта таълимнинг таркибий қисмига мажбурий ва қўшимча компонентлар киради. Мажбурий компонент давлат таълим станлартлари билан аниқланади ва иштирокчининг минимал керакли тайёргарлик даражасини белгилайди. Унинг муваффақияти ўрта таълим муассасалари томонидан кафолатланади. Бу компонент давлат ва жамият буюртмаси, шахснинг қизиқиш ва талаби асосида белгиланади. Ўрта махсус таълим касб-ҳунар таълимининг бир шакли бўлиб, асосий мақсади ишлаб чиқаришнинг биринчи бўғинидаги ташкилотчи ва иш бошқарувчиларни, олий тоифали мутахассисларнинг ёрдамчиларини, юқори малака ва кўникмаларни талаб қилувчи маълум бир турдаги ишни мустақил бажара олувчи ўз ишининг усталарини бўлган – техник, агроном, бошланғич синф ўқитувчилари, фельдшер, стоматолог, концертмейстер каби мутахассисларни тайёрлашдан иборатдир. Ўрта махсус таълим мутахассислари қаторига касбий тайёргарликнинг юқори босқичи талаб этиладиган балет, цирк артистлари, айрим бадиий мутахассислар ҳам киради.

Ўрта махсус таълим умумий ўрта таълимда амалий ва назарий билимлар билан бир қаторда касб-ҳунарга оид бўлган малака ва кўникмаларни маълум бир соҳада ривожлантиришга қаратилган. Ўрта махсус касб-ҳунар таълими кундузги кўринишда икки йўналишда академик лицейларда ва касб-ҳунар коллежларида амалга оширилади. Касб-ҳунар коллежлари касб таълими билан бир қаторда академик лицейлар каби ўрта махсус таълим ҳам бериб, бу кейинчалик ёки узлуксиз таълимни давом эттириш, ёки мутахассислиги бўйича иш билан шуғулланиш имконини беради. Академик лицей – ўқиш уч йилга мўлжалланган ўрта махсус йўналтирилган ўқув даргоҳи бўлиб, давлат таълим стандартига мос равишда ўқувчиларнинг билимлари ақлий салоҳиятини оширишга қаратилган, уларнинг имкониятлари ва қизиқишлари асосида йўналтирилган ҳолда чуқурлаштириб берилади. Академик лицейларда ўқувчилар таълим йўналишини ихтиёрий равишда- гуманитар, табиий фанлар йўналиши тарзида танлайдилар. “Олий таълим” атамаси заминида иқтисод, фан, техника ва маданият соҳасида фаолият олиб борувчи, иш мобайнида илм-фан, маданият, техника янгиликларини қўллаган ва ўз устида ишлаган ҳолда назарий ва амалий муаммоларни бартараф этувчи юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш тушунилади. Олий таълим нинг асосий мақсади замон талабларига жавоб бера оладиган малакали, рақобатбардош, юксак билимли, олий таълим мутахассиси талабларига ўзи танлаган йўналиши юзасидан талабга жавоб бера оладиган республиканинг илм-фан, маданият, иқтисод, ижтимоий соҳаларини ривожлантиришда ўз ҳиссасини қўшадиган, мустақил фикрлайдиган, юксак маънавиятга эга бўлган юқори салоҳиятли мутахассисларни тайёрлашдир. Олий таълим икки босқичдан иборат: бакалавриат ва магистратура.

Бакалавриат — бу тўрт йил давом этувчи йўналтирилган назарий ва амалий билим берувчи олий таълимнинг биринчи босқичи ҳисобланади. Бакалавр дастурини ўқитиш ниҳоясига етгач талаба давлат аттестациясининг якуний хулосасига мувофиқ ўқитилган йўналиш асосида “бакалавр” даражасига лойиқ деб топилади ҳамда давлат намунасида кўрсатилган диплом берилади. Магистратура — бу икки йил давом этадиган аниқ йўналиш асосида назарий ҳамда амалий билим берувчи, бакалаврни битиргачгина танлов асосида таълим олиш давом эттирилиши мумкин бўлган олий таълим босқичи. Магистратурада ўқиш якунлангач битирувчиларга давлат аттестацияси коммисиясининг якуний хулосасига мувофиқ аниқ мутахассислиги кўрсатилган “магистр”лик даражаси ва магистрликни тасдиқловчи давлат намунасида кўрсатилган диплом берилади. Ўзбекистон Республикасида олий таълим муассасаларининг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Университе т. Мазкур олий таълим муассасаси: ● олий ва ундан кейинги таълим учун таълимни бир неча йўналишда беради; ● турли соҳалардаги мутахассисларнинг малакасини оширади ва қайта тайёрлайди; ● фаннинг турли йўналишларида фундаментал ва амалий тадқиқотларни олиб боради; ● илм соҳаси билан чамбарчас боғлиқ илмий ва методик марказ ҳисобланади . 2.Академия . Ушбу олий таълим муассасаси: ● таълим соҳасида маълум белгиланган олий ва олий таълимдан сўнгги таълим беришга мўлжалланган ўқув дастурини бажаради; ● мутахассисларнинг билимларини белгиланган тартибда малакасини оширади ва қайта тайёрлайди;

● фан, маданият, санъат соҳасида фундаментал ва амалий илмий тадқиқот ишларини олиб боради; ● ўз фаолияти доирасида етакчи илмий, методик маркази ҳисобланади. 3. Институт . Мазкур олий таълим муассасаси: ● олий ва олий таълимдан кейинги ўқув дастурларини бажаришни таълим ва фаннинг маълум бир меъёрида амалга оширади; ● мутахассисларни маълум бир соҳада қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш билан шуғулланади; ● фундаментал ва амалий тадқиқот ишларини олиб боради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури доирасида Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умумиллий дастури амалга оширилмоқда. Кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастурни амалга оширишнинг биринчи босқичи да (1997-2001 йилларда) мамлакатда узлукси таълим тизимининг янги таркиби шакллантирилди, шунингдек бу тизимнинг барча бўғинларини бошқаришнинг механизми белгилаб қўйилди. Кадрлар тайёрлаш ва узлуксиз таълим тизими самарали амал этиши ва рақобат мухитини шакллантиришни таъминлайдиган мазкур тизимнинг принципиал жиҳатдан янги норматив-ҳуқуқий асоси яратилди. Таълим муассасаларини давлат аттестациясидан ўтказиш ва аккредитация қилиш тизими амалиётга жорий этилди, узлуксиз таълим барча турларининг давлат стандартлари ишлаб чиқилди. Иккинчи босқич нинг (2001-2005 йиллар) устувор вазифалари сифатида узлуксиз таълим тизими барча босқичларида талаб этилган сифатни таъминлаш белгиланди. Бунинг учун таълим мониторинги ва уни бошқаришнинг ягона тизими яратилди. Умумтаълим мактабларини тугаллаган барча ёшларни академик- лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари билан тўла қамраб олишини таъминлайдиган тизимнинг шакллантирилиши ҳамда 12 йиллик ўрта таълимга ўтилиши Ўзбекистонда таълим сохасидаги умумдавлат дастурларининг мантиқий натижаси бўлди.

Саломатлик – инсон тараққиётининг ҳал қилувчи шарти Инсон капитали таркибига инсон саломатлигининг ҳолати киритилади. Саломатлик – умуман организмнинг ҳамда унинг барча органларининг ўз функцияларини бажаришга тўла қодир бўлган ҳолати, касалликнинг мавжуд эмаслигидир. Инсон саломатлигини муҳофаза қилиш (соғлиқни сақлаш) – давлат функцияларидан биридир. Жаҳон миқёсида инсоният саломатлигини муҳофаза қилиш муаммолари билан Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти шуғулланади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг Устави саломатликни “Инсон организмининг органлари ва тизимлари уни ўраб турган ишлаб чиқариш ва ижтимоий муҳит билан мутаносиб бўлганида тўла жисмоний, маънавий, ижтимоий соғлигининг ҳолати” сифатида талқин этади. Ушбу тушунчада саломатликнинг учта: жисмоний, психик ва ижтимоий таркибий хусусиятлари қамраб олинган. Жисмоний саломатлик – организм барча органлари ва тизимлари меъёрида амал этиб турган табиий ҳолатдир. Психик саломатлик дейилганда фикрлаш даражаси ва сифати, диққат ва хотиранинг ҳамда ироданинг ривожланганлиги, ҳиссий барқарорлик даражаси англанади. Ижтимоий саломатлик инсон ижтимоий ҳаёти асосини ташкил этадиган аҳлоқ принциплари асосида белгиланади, яъни бу инсоннинг муайян жамиятдаги ҳаёт фаолиятидир. Мазкур хислатлар, энг аввало, инсоннинг меҳнатга муносабати аҳлоққа ва турмуш тарзига зид хулқ ва одатларга фаол қарши туриши назарда тутилади. Тиббий-санитария статистикасида шахсий даражадаги саломатлик дейилганда инсонда касалликларнинг мавжуд эмаслиги, жамият даражасида эса – ўлим, касалланиш ва ногиронлик даражасининг пасайиши жараёни тушунилади. Бунда қуйидагилар фарқланади: ● шахсий саломатлик – алоҳида инсоннинг саломатлиги;

● гуруҳий саломатлик – ижтимоий ва этник гуруҳларнинг саломатлиги; ● минтақавий саломатлик – маъмурий ҳудудлар аҳолисининг саломатлиги; ● ижтимоий саломатлик – умуман жамият саломатлиги. Ижтимоий саломатликни баҳолаш учун қуйидаги тиббий-демографик кўрсаткичлардан фойдаланилади: 1. Аҳоли табиий ҳаракатининг кўрсаткичлари : ● туғилиш; ● умумий ва ёш гуруҳларидаги ўлим; ● аҳолининг табиий ортиши; ● никоҳ ва ҳоказолар. 2. Аҳолининг механик ҳаракати кўрсаткичлари: ● миграция; ● иммиграция; ● интеграция. 3. Касалланиш ва унинг ёйилиши тўғрисидаги маълумотлар. 4. Ногиронлик даражаси. 5. Аҳоли жисмоний ривожланиши кўрсаткичлари. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, саломатликнинг ҳолатига турмуш шароитлари ва турмуш тарзи, овқатланиш, ирсият, ташқи муҳит, табиий шароитлар ва соғлиқни сақлашнинг аҳволи таъсир кўрсатади (расм).

50% 20% 20% 10% Т урмуш шароити ва тарзи, овқатланиш Ирсият Т ашқи муҳит, табиий шароитлар Соғлиқни сақлаш тизимининг аҳволирасм. Инсон саломатлигига таъсир кўрсатадиган омиллар, (%) Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти нуқтаи назаридан одамларнинг саломатлиги – ижтимоий хусусиятдир, шунинг учун ижтимоий саломатликни баҳолаш учун қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланиш тавсия этилади: ● ялпи ички маҳсулот хажмида соғлиқни сақлашга харажатлар улуши; ● биринчи тиббий-санитария ёрдамдан фойдаланиш имконияти; ● аҳолини эмлаш даражаси; ●ҳомиладорларнинг малакали персонал томонидан текширилиши даражаси; ● болаларни овқатлантириш аҳволи; ● болалар ўлимининг даражаси; ● кутилаётган ўртача умр давомийлиги; ● аҳолининг гигиеник саводхонлиги. Соғлиқни сақлаш хизматлари билан қамраб олишнинг кўрсаткичлари тиббий ёрдамга муҳтож аҳолининг соғлиқни сақлаш соҳасида энг муҳим

чоралар билан амалда қамраб олингани даражасини ифода этади. Бундай чораларга қуйидагилар киради: ● аёлларга ҳомиладорлик ва туғиш пайтида малакали тиббий хизмат қўрсатиш; ● репродуктив саломатлик соҳасидаги хизматлар; ● болаларнинг юқумли касалликларга чалинишининг олдини олиш мақсадларида эмлаш; ● болаларни А гуруҳи витаминлари билан таъминланиши; ● болалар, ўсмирлар ва катта ёшдагиларнинг касалликларини даволаш. Одатда бундай қамраб олиш қўрсаткичлари муайян касалликлардан даволанган ёки профилактикадан ўтган одамлар сонини тиббий ёрдам олиш ҳуқуқига эга ёки тиббий ёрдамга муҳтож аҳоли сонига бўлиш орқали аниқланади. Масалан, 1 ёшгача бўлган болаларни эмлаш билан қамраб олиш кўрсаткичи у ёки бу аниқ бир вакцина олган болалар сонини ҳар бир мамлакатдаги 1 ёшгача бўлган болалар умумий сонига бўлиш орқали ҳисоблаб чиқилади. Умуман, саломатлик кўрсаткичлари тўғрисидаги глобал ҳисоботда асосий эътибор мамлакат бўйича ўртача кўрсаткичларга қаратилади. Шу билан бирга мамлакат ичкарисида ҳамда аҳолининг турли гуруҳлари саломатлиги ва соғлиқни сақлаш хизматлари қўрсаткичлари тўғрисидаги маълумотлар ҳам муҳимдир. Ушбу маълумотлар соғлиқни сақлаш соҳасидаги тенгсизликни аниқлашга ёрдам беради. Бундай тенгсизликка ижтимоий-иқтисодий аҳвол (таълим даражаси, машғулот тури, фаровонлик ёки уй хўжаликлари даромади даражаси), жўғрофий жойлашиш, этник мансублик, жинс каби омиллар сабаб бўлиши мумкин. У ёки бу мамлакат аҳолиси саломатлигининг аҳволи тўғрисида туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги, шунингдек беш ёшгача бўлган болалар ўлими (туғилганидан бир ёшга ҳамда беш ёшга тўлгунича ўлим эҳтимоли) ҳамда катта ёшдаги аҳоли ўлими (15-60 ёшда ўлим эҳтимоли) кўрсаткичлари бўйича хулоса чиқариш мумкин.

Жамиятдаги соғлиқни сақлаш аҳволини тўғри баҳолаш учун болалар ўлими даражаси ва бу соҳадаги тенденциялар ниҳоятда муҳим. Чунки жахонда барча ўлимларнинг деярли 20,0% беш ёшгача бўлган болалар улушига тўғри келади. Неонетал ўлим (туғилгандан кейин дастлабки 28 кун ичида ўлим ҳолатлари) кўпгина мамлакатларда, айникса даромад даражаси паст бўлган мамлакатлар аҳолиси ўртасида тез-тез учрайди. Кутилаётган умр давомийлиги мазкур вақтда аниқ бир шароитларда мавжуд ўлим коэффициенти хисобга олинган ҳолда у ёки бу одам неча йил умр кўриши мумкинлигини баҳолаш имкониятини берса ҳам мазкур шахснинг бутун умри давомидаги саломатлиги аҳоли тўғрисида бирор маълумот бера олмайди. Ўлим тўғрисидаги статистика маълумотларининг ўзи аҳоли турли гуруҳлари саломатлигининг аҳволини баҳолаш ва таққослаш учун етарли эмас. Чунки уларда саломатлик учун ўлимга олиб бормайдиган оқибатлар тўғрисида бирор маълумот мавжуд эмас. Аксинча, “туғилган пайтда кутилаётган умр давомийлиги” кўрсаткичи одам касалланиш ёки жароҳат олиши оқибатида носоғлом бўлса ҳам ўртача неча йил умр кўриши мумкинлигидан далолат беради. Шу сабабли ушбу кўрсаткич саломатлик учун ўлимга олиб келадиган ва олиб келмайдиган оқибатлар ва ногиронлик турларини ҳисобга олмайди. Бундай хасталик ва ногиронлик ҳолатлари орасида жахонда энг тарқалганлари - карлик, кўзи ожизлик ва асаб касалликлардир. Умуман олганда, бой мамлакатларда болалар ўлими даражаси камбағал мамлакатларга қараганда пастдир. Даромад даражаси паст бўлган мамлакатларда 2008 йилда болалар ўлимининг ўртача кўрсаткичи ҳар 1000 та тирик туғилган чақалоққа 109 ўлим ҳолатини ташкил этди. Ҳолбуки, даромад даражаси юқори бўлган давлатларда ушбу кўрсаткич 5 тага тенг, яъни ўртадаги фарқ 20 баробардан ҳам ортиқдир. Даромад даражаси паст бўлган айрим мамлакатларда болалар ўлими даражасининг нисбий паст бўлишига эришилган. Айни пайтда даромад даражаси турлича бўлган мамлакатлар гуруҳларида болалар ўлими

даражасида катта тафовутлар кузатилади. Даромад даражаси кам бўлган мамлакатларда 2008 йилда болалар ўлими хар 1000 та тирик туғилган чақалоққа 14 тадан 257 гача болалар ўлими кузатилган, яъни мазкур кўрсаткич турли мамлакатлар ўртасида 18 баробар фарқни англатади. 1990 йилдан сўнг даромад даражаси бўйича мамлакатларнинг барча гуруҳларида болалар ўлимининг коэффициентлари пасайди. Лекин бу пасайиш суръатлари ўртача ва юқори даромадга эга бўлган мамлакатларда даромад даражаси паст бўлган мамлакатларига қараганда юқорироқ бўлди. 1990-2008 йилларда даромад даражаси ўртача даражадан кам бўлган мамлакатларда болалар ўлими ўртача миқдори деярли 50,0 % га, даромад даражаси паст бўлган мамлакатларда эса атиги 31,0 % га пасайди. Кўпгина давлатлар умр давомийлиги кўрсаткичи бўйича жиддий натижаларга эришдилар. Ҳозирги вақтда ҳамма мамлакатларда туғилган бола аввалги хар қандай даврга нисбатан узоқроқ умр кўриши кутилмоқда. Бу жаҳонда болалар ўлими катта ёшдагилар ўлимига нисбатан тезроқ камаётгани натижасидир (расм). Агар болалар ўлими кўрсаткичи 1970–йилларнинг охиридаги юқори даражада қолганда, бугунги кунда ана шу ўлимлар сони амалдагидан 6,7 миллион нафарга кўпайган бўларди. Мазкур соҳада ривожланаётган мамлакатларда энг сезиларли силжишлар 1970-2000 йилларда кузатилмоқда. Жумладан, ушбу давлатларда болалар ўлими ҳар 1000 та тирик туғилган чақалоққа 59 тага камайди. Бу ривожланган давлатлардаги ана шундай кўрсаткичлардан тўрт баробар ортиқдир. Бироқ фоиз хисобида болалар ўлимининг пасайиши ривожланган мамлакатларда (77,0%) ривожланаётган мамлакатлардагига (57,0%) қараганда юқорироқ суръатларда кечмоқда.

Ривожланган давлатлар 17108 196 564123 1970- йиллар 2000- йиллар Болалар ўлими Аёллар ўлими Эркаклар ўлими Ривожланаётган давлатлар89 257 308 45 164 237 1970- йиллар 2000- йиллар Болалар ўлими Аёллар ўлими Эркаклар ўлими расм. Жаҳонда саломатлик асосий индикаторларининг ўзгариши (болалар ўлими –ҳар 1000 та тирик туғилган чақалоқ ҳисобига; катта

ёшдаги аёллар ва эркаклар ўлими – ҳар 1000 нафар катта ёшдагилар ҳисобига) Умуман олганда, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда соғлиқни сақлаш соҳасидаги улкан тафовут сақланиб турибди. Буни ривожланаётган мамлакатларда ҳар 1000 та тирик туғилган чақалок ҳисобига болалар ўлими ривожланган давлатларга қараганда 8 маротаба юқорилиги ҳам кўрсатиб турибди. Ривожланган мамлакатлар улушига жаҳонда болалар умумий ўлимининг 1,0 % дан ҳам камроғи тўғри келади. Жаҳонда оналар ўлими кўрсаткичи ҳам камайиб бормоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотлари 1990 йилдан буён ўтган даврда хар 100 мингта тирик туғилган чақалоқ ҳисобига оналар ўлими 430 тадан 400 тага, яъни 5,0 % камайганлигидан далолат беради. Ушбу маълумотлар БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларида кўзланган натижаларга эришиш йўлида режаланган суръатдан анча пастлигини кўрсатади. Маълумки, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1990-2015 йилларда оналар ўлимини тўртдан уч баробарга камайтириш мақсадини белгилаган. 1990 йилдан буён катта ёшдаги аёллар ўртасидаги ўлим 23,0 % га, эркакларда 6,0% га камайди. Ўзбекистонда фуқароларнинг саломатлигини муҳофаза қилишнинг давлат томонидан кафолатланишини таъминлаш учун зарур чоралар кўрилмоқда. Мамлакатда соғлиқни сақлашни ривожлантиришнинг ҳуқуқий асосини Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, “Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида”ги қонун, Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилишнинг давлат дастури ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 40-моддасида “Ҳар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга”лиги қайд қилинган. “Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида”ги қонунда фуқаролар соғлиғини сақлашнинг асосий принциплари белгилаб қўйилган. Улар қуйидагилардан иборат:

● соғлиқни сақлаш соҳасида инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши; ● аҳолининг барча қатламлари тиббий ёрдамдан баҳраманд бўла олиши; ● профилактика чора-тадбирларининг устунлиги; ● соғлиғини йўқотган тақдирда фуқароларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши; ● тиббиёт фанининг амалиёт билан бирлиги. Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш соҳасида Ўзбекистон Республикаси ҳукумати, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳамда маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ваколатлари белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси: ● соғлиқни сақлаш соҳасида инсон ҳуқуқлари ҳимоя қилинишини; ● фуқаролар соғлиғини сақлаш соҳасидаги давлат сиёсатини; ● соғлиқни сақлаш ва тиббиёт фанини ривожлантириш дастурлари тасдиқланиши ва маблағ билан таъминланишини; ● соғлиқни сақлаш давлат тизимини бошқаришни; ● санитария-эпидемиология хотиржамлигини таъминлаш устидан назоратни; ● фав қ улодда вазиятларда одамларнинг ҳ аётини са қ лаб қ олиш ва уларнинг со ғ ли ғ ини му ҳ офаза этиш чора-тадбирлари кўрилишини, фу қ ароларни фав қ улодда вазият зонасидаги а ҳ вол ва кўрилаётган чора- тадбирлардан хабардор қ илишни; ● фу қ аролар со ғ ли ғ ини са қ лаш соҳасида статистика ҳ исоби ва ҳ исоботнинг ягона тизими ўрнатилишини; ● Ўзбекистон Республикаси фу қ аролари тиббий су ғ уртасининг таянч дастурларини тасди қ лашни; ● фу қ ароларнинг айрим гуруҳларига тиббий ёрдам кўрсатишда ва уларни дори-дармон билан таъминлашда имтиёзлар белгилашни; ● давлат бош қ арув органлари, хўжалик юритувчи субъектларнинг фу қ аролар со ғ ли ғ ини са қ лаш со ҳ асидаги, оилани, оналик ва болаликни му ҳ офаза єилиш борасидаги фаолиятларини мувофи қ лаштириб боришни ва

назорат қ илиб туришни ҳамда қ онун ҳ ужжатларига мувофи қ бош қ а ваколатларни амалга оширади. Ў збекистон Республикаси Со ғ ли қ ни са қ лаш вазирлиги: ● со ғ ли қ ни са қ лаш ва тиббий су ғ уртанинг норматив базасини, тиббий ёрдам сифати ва ҳ ажми давлат стандартларини ишлаб чи қ ишда иштирок этади; ● барча тиббий муассасаларнинг фу қ аролар со ғ ли ғ ини са қ лаш тў ғ рисидаги қ онун ҳ ужжатларига риоя этиши устидан назоратни амалга оширади; ● фу қ аролар со ғ ли ғ ини са қ лаш со ҳ асида ма қ садли давлат дастурларини амалга оширади; ● давлат томонидан кафолатланган ҳ ажм доирасида а ҳ олига бирламчи тиббий-санитария ёрдами кўрсатилишини ташкил этади; ● тиббиёт ва фармацевтика фаолиятини лицензиялашни белгиланган тартибда амалга оширади; ● давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизими муассасаларида тиббий хизматлар тарифлари даражасини тартибга солади; ● Ўзбекистон Республикаси ҳ удудида қ ўлланилишига рухсат этилган дори воситалари ва препаратларини стандартлаштириш ҳ амда сертификатлаштиришни амалга оширади ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари нинг тасарруфига фуқаролар соғлиғини сақлаш соҳасида қуйидагилар киради: ● соғлиқни сақлаш соҳасида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; ● фуқаролар соғлиғини сақлаш соҳасидаги қонун ҳужжатлари бажарилишини таъминлаш; ● соғлиқни сақлаш тизимининг бошқарув органларини шакллантириш, унинг муассасалари тармоғини ривожлантириш; ● бирламчи тиббий-санитария ва тиббий-ижтимоий ёрдамни ташкил этиш, улардан ҳамманинг баҳраманд бўла олишини таъминлаш, тиббий

ёрдам сифатининг клиник-статистик стандартларига риоя этилишини назорат қилиш, тасарруфдаги ҳудудда фуқароларни дори-дармонлар ва тиббиёт маҳсулотлари билан таъминлаш; ● соғлиқни сақлаш харажатларини молиявий таъминлашнинг ўз манбаларини шакллантириш; ● фуқароларнинг санитария-эпидемиология жиҳатидан хотиржамлигини таъминлаш, профилактика, санитария-гигиена, эпидемияга қарши ва табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга ошириш; ● атроф му ҳ итни му ҳ офаза этиш ва экологик хавфсизликни таъминлаш; ● фав қ улодда вазиятларда одамларнинг ҳ аётини са қ лаб қ олиш ва уларнинг со ғ ли ғ ини му ҳ офаза этиш чора-тадбирларини кўриш, фу қ ароларни фав қ улодда вазият зонасидаги а ҳ вол ва кўрилаётган чора-тадбирлардан хабардор єилиш; ● со ғ ли қ ни са қ лаш тизими органлари, муассасалари ва корхоналари фаолиятини мувофи қ лаштириш ҳ амда назорат қ илиш, со ғ ли қ ни са қ лаш муассасаларида кўрсатилаётган тиббий-ижтимоий ёрдам сифатини назорат қ илиб бориш; ● ногиронлар ва тиббий-ижтимоий ҳ имояга му ҳ тож шахсларнинг куч- қ увватини тиклайдиган муассасалар ташкил этиш ва улар фаолиятини таъминлаш; ● оилани, оналик ва болаликни му ҳ офаза єилиш чора-тадбирларини амалга ошириш; ● фу қ ароларга санитария-гигиена ва экология таълими беришни ташкил этиш; ● со ғл и қ ни са қ лашнинг хусусий ва бошєа хил тизимларини ривожлантиришни ра ғ батлантирувчи шароитлар яратиш ҳамда қ онун ҳ ужжатларига мувофи қ бош қ а ваколатларни амалга ошириш. Давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизимига Ўзбекистон Республикаси Со ғ ли қ ни са қ лаш вазирлиги, Қ ора қ алпо ғ истон Республикаси Со ғ ли қ ни са қ лаш вазирлиги, вилоятлар, Тошкент ша ҳ ар со ғ ли қ ни са қ лашни бош қ ариш

органлари, уларнинг ша ҳ ар ва туман бўлинмалари киради. Давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизимига давлат мулки бўлган ва давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизимининг бош қ арув органларига бўйсунувчи даволаш-профилактика ва илмий-тад қ и қ от муассасалари, тиббиёт ва фармацевтика ходимлари тайёрлайдиган ҳ амда уларни қ айта тайёргарликдан ўтказадиган ў қ ув юртлари, фармацевтика корхоналари ва ташкилотлари, санитария- профилактика муассасалари, суд-тиббий экспертиза муассасалари, тиббий дори-дармонлар ва тиббиёт техникаси ишлаб чи қ арадиган корхоналар ҳ амда асосий фаолияти фу қ аролар со ғ ли ғ ини са қ лаш билан бо ғ ли қ бош қ а корхона, муассаса ва ташкилотлар киради. Илмий-тад қ и қ от институтларининг клиникалари, вазирликлар, идоралар, давлат корхоналари, муассаса ва ташкилотлари барпо этадиган даволаш-профилактика ва дорихона муассасалари давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизимига киради. Давлат со ғ ли қ ни са қ лаш тизимининг даволаш-профилактика муассасалари а ҳ олига давлат томонидан кафолатланган бепул тиббий ёрдам кўрсатади. Ўзбекистонда 1988 йилда қабул қилинган Соғлиқни сақлашни ислоҳ қилишнинг давлат дастури асосига уни уч даражада ташкил этиш принципи қўйилган (6.5-расм). Соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғини – бирламчи тиббий-санитария ёрдами – аҳолига турар жойлардаги тиббиёт муассасаларида, баъзан уйда кўрсатиладиган тиббий ёрдамнинг энг оммавий ва асосий туридир. Бу бўғинда умумий ва тез тиббий ёрдам кўрсатиш врачлари ишлайдилар. Соғлиқни сақлаш давлат тизимида шаҳарларда бирламчи тиббий санитария ёрдамига оилавий поликлиникалар, қишлоқ жойларида эса кишлоқ врачли пунктлари киради. Олисдаги қишлоқларда мазкур пунктлар қишлоқ врачлик пунктларининг филиаллари - фельдшерлик-акушерлик шахобчалари шаклида ташкил этилган.

Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизими Биринчи бўғин Иккинчи бўғин Учинчи бўғин Туман ва шаҳар марказий касалхоналари Туман ва шаҳар поликлиник алари Туман ва шаҳар диспансер лари Туман ва шаҳар касалхоналариШаҳар Қишлоқ Вилоят тиббий муассасалари Республика тиббий муассасалари Оилавий поликлиникалар Қишлоқ врачлик пунктлари Махаллинские поликлиники Фельд.-акушер- ские пункты Хусусий тиббиёт муассасалари Тор йўналишли Кардиологи я марказлари Терап ия клиник алар и Хирурги я марказлари Ўрта йўналишли Йирик стоматология поликли клиник алари Акуше рлик мажмуалариСтоматологи я хоналари Офтальмоги я марказлари Кўп йўналишли Туман ва шаҳар марказий касалхоналари Кўпйўналишли вилоят ва республика касалхоналари Шошилинч ёрдам марказлари

расм . Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизими Соғлиқни сақлашнинг иккинчи бўғини – марказий (шаҳар) касалхона ва поликлиниклари, туман диспансерлари ва касалхоналаридир. Уларда даволашни мутахассис врачлар махсус даволаш-диагностика тиббий технологиялари асосида амалга оширадилар. Соғлиқни сақлашни учинчи бўғини - тор йўналишли, ўрта йўналишли ва кўп йўналишли республика ва вилоят тиббий муассасалари га бўлинади. Тор йўналишли тиббий муассасалар – стоматология хоналари, офтальмология, кардиология ва бошқа марказлардир. Ўрта йўналишли тиббий муассалар га терапия клиникалари, хирургия марказлари, йирик стоматология клиникалари, акушерлик мажмуалари ва ҳоказолар киради. Кўпйўналишли тиббий муассасалар – марказий туман ва шаҳар поликлиника ва касалхоналари, вилоят ва республика кўпйўналишли касалхоналари, шошилинчи ёрдам марказларидир. Аҳолига бепул шошилинч ва юқори малакали тиббий ёрдам кўрсатиш учун юксак талабларга жавоб берадиган ихтисослаштирилган касалхона ва бўлимлар тармоғи яратилган. Демографик вазият ва унинг инсон тараққиётидаги роли Ҳар бир мамлакатдаги демографик вазият иқтисодий, сиёсий, ижтимоий жараёнларга бевосита таъсир кўрсатади. Туғилиш даражасининг ўсиши муайян вақтдан сўнг меҳнат бозорида иш билан бандлик тегишли равишда ўзгаришига ҳамда давлат бюджетининг ижтимоий эҳтиёжларга харажатлари даражасига, шунингдек таълим ва соғлиқни сақлаш тизими амал этишига ўз таъсирини кўрсатади. Демографик тенденцияларнинг ўзгариши ва инсонни ривожлантириш – ўзаро боғлиқ жараёндир.

Демография (кўҳна юнонча “ δῆμος “— “халқ” ва “ γράφω ” — “ёзаман” сўзларидан) — – аҳоли такрор ҳосил қилиниши қонуниятлари, унинг ижтимоий-иқтисодий, табиий шароитлар, миграцияга боғлиқлиги, аҳолининг сони, уларнинг ҳудудларда жойлашиши, таркиби, ўзгариши, сабаблари ва мазкур ўзгаришлар оқибатлари тўғрисидаги фандир. Демографик вазият мураккаб ижтимоий-иқтисодий жараён ҳисобланади. У аҳолининг табиий ўсиши, миллий ва ижтимоий таркиби, миграцияси, меҳнат ресурслари ва уларнинг иш билан бандлиги каби категорияларни мужассамлаштиради. Демографиянинг предмети аҳолини табиий такрор ҳосил қилиш қонунидир. Умуман олганда, демографиянинг фан сифатида учта муҳим вазифаси ажратиб кўрсатилади: ● демографик жараёнлар тенденциялари ва омилларини ўрганиш; ● демографик прогнозларни ишлаб чиқариш; ● демография соҳасидаги сиёсатни ишлаб чиқиш. Демографи фани узоқ вақт давомида амалий эҳтиёжларга мувофиқ аҳоли тўғрисидаги маълумотларни тўплаш, уларни қайта ишлаш ва талқин этиш билан шуғулланиб келган. Демографиянинг ушбу функцияларини бажариши жараёнида унинг тадқиқот усуллари муттасил такоммилашиб борди. “Демография” атамаси биринчи бор француз олими А. Гийярнинг “Инсон статистикаси унсурлари ёки таққослама демография” (A. Guillard, “Eléments de statistique humaine ou Démographie comparée”, 1855) китоби номида пайдо бўлди. Муаллиф демографияга кенг маънода – “инсон зотининг табиий ва ижтимоий тарихи” ёки торроқ маънода – “аҳоли, унинг умумий ҳаракати, жисмоний, фуқаролик, интеллектуал ва аҳлоқ холатини математик англаш” сифатида қараган. “Демография” атамаси 1882 йилда Женевада бўлиб ўтган Гигиена ва демография бўйича халқаро конгресс номланишида расмий эътироф этилди. Қадимий даврлардаёқ аҳолини рўйхатга олиш зарурати туғилган. Кўҳна Греция, Рим, Хитойда, кейинчалик Ўрта асрларда аҳолишунослик

тўғрисидаги билимлар ва тассавурлар мавҳум, тизимсиз бўлганлиги тушунарлидир. Айрим мамлакатларда оилалар, туғилишни тартибга солишга ҳаракат қилиб кўрилган. Ўша даврлардаёқ мутафаккирлар аҳоли сони билан инсон ривожланиши ўртасидаги алоқадорликка эътибор қаратганлар. Конфуций (милоддан илгари тахминан 551-479 йиллар) ишлов бериладиган экин майдонлари билан аҳоли сони ўртасидаги энг мақбул нисбатни аниқлашга ҳаракат қилиб кўрган. Унинг фикрича, бу нисбатнинг бузилиши қуйидаги сабабларга олиб келиши мумкин бўлган: ● аҳоли сони кам бўлса, экинзорларга ишлов бериш ёмонлашади ва дехқонлар солиқ тўлашдан бош тортади; ● аҳоли ниҳоятда зич бўлса, одамларнинг қашшоқлашиши, бекорчиларнинг кўпайиши сабабли ижтимоий муаммолар кучаяди. Бундан аҳоли сони давлат томонидан тартибга солиниши кераклиги ҳамда одамларни аҳоли зич минтақалардан аҳоли кам бўлган ҳудудларга кўчириш масаласини ҳал қилиш талаб этилиши каби хулосалар чиқарилган. Платон (милоддан аввалги 428-347 йиллар) идеал давлат тўғрисидаги таълимотида эркин фуқароси 5040 нафар бўлган давлат ана шундай моделга жавоб беришини кўрсатган. У никоҳ муносабатларида ҳам муайян тартиб ўрнатишни таклиф этган, жумладан эркаклар фақат 30 ёшдан 55 ёшгача фарзанд кўриши мақсадга мувофиқлигини асослаган. Платон шундай ёзади: “никохлар сонини белгилашни ҳамда уруш, касалланиш ва ҳоказоларни ҳисобга олган ҳолда эркаклар сони имконият даражасида муқим бўлиши, давлат имконияти борича катталашмаслиги ҳам, кичиклашмаслиги ҳам чораларини кўришни ҳукмдорлардан сўраймиз”. Аристотель (милоддан аввалги 384-322 йиллар) ҳам эркин фуқаролари камсонли бўлган давлатни идеал деб ҳисоблаган. Унинг фикрича, фуқаролар сонининг кам бўлиши ижтимоий уйғунликни таъминлайди, аҳоли ҳаддан ташқари кўп бўлганда эса бунга эришиш мумкин эмас. Аҳолининг ортиқчалиги улар томонидан эътирозлар билдирилиши ҳамда жиноятлар

сони кўпайишига сабаб бўлади. Шу бмлае бирга оҳоли кўпайса, фуқароларнинг бир қисми ерга эга бўлмасдан қашшоқлашади. Демографиянинг фан сифатда чинакам шаклланиши XVII аср иккинчи ярмига тўғри келади. Ана шу вақтда капитализмнинг ривожланиши аҳолишуносликни ўрганишга доимий эҳтиёж туғдирди. Тарихан олиб қаралганда демографияда илмий ўрганишнинг биринчи объекти одамлар ўртасидаги ўлим бўлди. Авлодлар ўлими хақидаги билимлар умр кўриш давомийлигини (туғилиш даражаси муқим бўлса, аҳоли сони ҳам барқарор бўлади) аниқлаш ҳамда ҳаётни суғурталашда умр кўриш давомийлигига боғлиқ равишда суғурта тўловлари миқдорини хисоблаб чиқиш имконини берарди. XVIII асрда айрим мамлакатларда вафот этганлар ва туғилганлар ҳамда аҳоли сонини аниқлашга дастлабки уринишлар кузатилди. XVIII асрнинг охири - XIX асрнинг бошида АҚШда аҳолини рўйхатга олишнинг замонавий усулига асос солинди, 1790 йилда аҳолини жорий ҳисобга олиш йўлга қўйилди. Демографияда аҳолини такрор хосил қилиш тадқиқотларнинг марказий объектига айланди. Аҳолини такрор ҳосил қилиш – аҳолининг табиий ҳаракати натижасида авлодларнинг армашинишидир. Аҳолини такрор хосил қилиш туғилиш ва ўлимлар сонига қараб аниқланади. Демографик жамланма кўрсаткичлар ўзгаришига мувофиқ, аҳоли такрор ҳосил қилинишининг уч асосий тарихий турини ажратиб кўрсатиш мумкин. Улардан биринчиси – аҳолини такрор ҳосил қилишнинг қадимий туриди р. У ибтидоий жамият учун хос бўлган ва ҳозирги пайтда учрамайди. Аҳоли такрор ҳосил қилинишининг иккинчи тури – “анъанавий” ёки “патриархал” такрор ҳосил қилиш туридир. У аграр жамиятда ҳамда индустриал жамиятнинг илк боқичларида устунлик қилган. Туғилиш ва ўлим даражаси юқорилиги, ўртача умр кўриш давомийлигининг пастлиги бу турнинг асосий белгиларидир.

Кўпболалик анъанавий одат бўлиб, у аграр жамиятда оила яхши амал этишига кўмаклашади. Ўлим даражасининг юқорилиги эса одамлар турмуш даражаси пастлиги, меҳнатнинг оғирлиги, тўйиб овқатланмаслик, тиббиётнинг зарур даражада ривожланмаганлиги оқибатидир. Такрор хосил қилишнинг бундай тури ривожланиш даражаси паст бўлган Нигерия, Бангладеш ва айниқса Эфиопия учун хосдир. Эфиопияда туғилиш даражаси - 45,0%, ўлим эса – 20,0 % ни, умр кўришнинг ўртача давомийлиги атиги 43 йилни ташкил этади. Ривожланаётган давлатларнинг кўпчилигида (Мексика, Бразилия, Филиппин ва бошқалар) кейинги 10 йилликда такрор ҳосил қилишнинг “анъанавий” тури жиддий равишда ўзгарди. Ушбу мамлакатларда тиббиётдаги муваффақиятлар туфайли ўлим даражаси 6,0 % – 10,0 % гача пасайди, лекин туғилишнинг анъанавий ҳисобланган юқори даражаси асосан сақланиб турибди. Натижада ушбу давлатларда аҳолининг табиий ўсиши юқори – йилига 2,5 – 3,0 % ни ташкил этади. Аҳолини такрор ҳосил қилишнинг бевосита ана шу - “ўтиш” тури XX аср охирида жаҳонда аҳоли сони ўсиши суръатлари юқори бўлишини таъминлади. Аҳолини такрор ҳосил қилишининг “замонавий” ёки “оқилона” тури туғилиш даражаси пастлиги, ўлим даражасининг ўртачалиги, аҳолининг табиий ўсиши нисбатан камлиги ва умр кўриш ўртача давомийлигининг юқорилиги хусусиятларига эгадир. Мазкур тур аҳолининг турмуш даражаси ва маданияти юқорироқ бўлган, иқтисодий жихатдан ривожланган давлатлар учун хосдир. Ушбу мамлакатлардаги туғилиш даражасининг пастлиги оилани онгли тартибга солиш билан узвий боғлиқдир. Ўлим даражасига эса аҳоли таркибида катта ёшдагилар салмоғининг юқорилиги таъсир кўрсатади. Кейинги ярим аср мобайнида демографияни умумий ривожланишнинг иқтисодий ва ижтимоий омиллари нуқтаи назаридан ўрганишга эътибор ортмоқда. Демографияда жамланма бирлик – инсон дир. Бу бирликнинг белгилари кўп – жинс, ёш, оилавий аҳвол, таълим даражаси, машғулот тури, миллат ва

ҳоказолар. Ушбу белгилар инсон умри давомида ўзгариб боради. Шунинг учун аҳоли миқдорида одамларнинг ёш, жинс таркиби, оилавий аҳвол каби хусусиятлар мужассамлашган. Ҳар бир одам ҳаётидаги ўзгаришлар аҳоли таркибидаги ўзгаришларга ҳам олиб келади. Ушбу ўзгаришлар жамланма ҳолида аҳолининг ҳаракатини ташкил этади. Аҳоли сони ўсишининг умумий хусусиятини табиий ўсиш белгилайди. Мазкур кўрсаткич туғилганлар билан ўлганлар сони ўртасидаги фарқнинг мутлақ микдори сифатида ифодаланади. Аҳоли табиий ўсишининг юқори суръатлари, агар бу жараён ўлим даражаси паст шароитларда кечаётган бўлса, қулай демографик вазият сифатида баҳоланади. Бироқ қатор мамлакатларда туғилиш тартибга солинмаслиги оқибатида демографик вазият кескинлашади. Бунда демографик инқирознинг турли белгилари – болалар ва оналар ўлими даражасининг юқорилиги, аҳоли саломатлиги кўрсаткичларининг пастлиги, умр кўриш ўртача давомийлигининг камайиши ва ҳоказолар пайдо бўлади. Одатда аҳоли ҳаракати уч гуруҳга тасдиқланади: ● табиий ҳаракат – бу туғилиш, ўлим сонини қамраб олиб, мазкур вазиятларни ўрганиш бевосита демография ваколатидадир; ● механик ҳаракат (миграция) – бу аҳолининг ҳудудлар бўйича ҳаракатланишларининг барча турлари жамланмасидир. Мазкур жараён пировард натижада аҳолининг жойлашиши, зичлиги, мавсумий ва тебранувчан ҳаракатчанлиги хусусиятларини белгилайди; ● ижтимоий ҳаракат – бу одамларнинг бир ижтимоий гуруҳдан иккинчисига кўчиб ўтишидир. Ушбу ҳаракат тури аҳоли ижтимоий таркиби такрор ҳосил қилинишини белгилайди. Миграция ва такрор ҳосил қилиш жараёнлари ўртасида узвий алоқадорлик мавжуддир. Миграция кўчиб юрган одамлар оммасининг туғилиши, никоҳда бўлиши, саломатлиги ва ўлимига таъсир кўрсатади. Ана шу сифатда у аҳолини такрор ҳосил қилишининг омилларидан бирига айланади. Бироқ миграция жараёнларида жўғрофий ва иқтисодий

омилларнинг (табиий шароитлар, иқлим, иқтисодий ривожланиш даражаси, ижтимоий инфратузилма ва ҳоказолар) роли такрор ҳосил қилишникига қараганда анча сезиларлидир. Аҳолининг миграцияси – бу, энг аввало иш кучининг миграциясидир. Халқаро Меҳнат Ташкилоти ҳамда Миграция бўйича халқаро ташкилот меҳнат мигрантларига аҳолининг ўзи истиқомат қиладиган мамлакат бир ҳудудидан иккинчисига ёки бошқа мамлакатга кўчиб бориб, меҳнат фаолияти билан машғул бўлиш таърифини беради. Хусусан, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1949 йил 1 июлдаги “Кўчманчи меҳнаткашлар тўғрисида”ги 97-Конвенциясига мувофиқ: “кўчманчи меҳнаткаш ишлаш мақсадида бир мамлакатдан бошқасига кўчувчи шахсни англатади”. Халқаро Меҳнат Ташкилоти меҳнат миграциясининг қуйидаги асосий турларини ажратиб кўрсатади: ● шартнома асосида ишловчилар . Бу ҳолда мигрантларни қабул қилувчи давлат томонидан уларнинг мазкур мамлакатда бўлиш муддатлари аниқ белгилаб қўйилади. Миграциянинг бу тури асосан иш кучини мавсумий (масалан, қишлоқ хўжалиги, қурилиш) ишларга жалб қилиш билан боғлиқдир; ● малакали кадрлар миграцияси . Бунга юқори малакали мутахассислар ёки ишчиларни имтиёзли тартибда (юқори иш ҳақи, бошқа имтиёзлар ҳисобига) ишга таклиф қилиниши мисол бўла олади;

расм. Меҳнат миграцияси таснифи ● ноқонуний миграция . Бу ноқонуний равишда бошқа мамлакатларда меҳнат фаолияти билан шуғулланишдир; ● қочоқлар . Булар тоифасига ҳаёти хавф остида қолиши оқибатида бошқа жойларга кўчишга мажбур бўлганлар киради; ● кўчманчилар. Улар доимий яшаш учун бошқа жойга кўчиб борганлардир. Ҳудуд бўйича ички ва ташқи миграция фарқланади. Ички меҳнат миграцияси бир мамлакат миқёсида, минтақалар, туман ва шаҳарлар ўртасида бўлади. Ташқи меҳнат миграцияси дейилганда иш кучининг бир давлатдан бошқа давлатга кўчиб ўтиши тушунилади. У қуйидаги хусусиятларга эгадир: ● ривожланаётган давлатлардан ривожланган давлатларга меҳнат миграцияси; ● ривожланган мамлакатлар ўртасида меҳнат миграцияси; ● ривожланаётган мамлакатлар ўртасида меҳнат миграцияси. Меҳнат миграцияси турлари Ҳудуд бўйича Иш кучи малакаси бўйича Давомийлиги бўйича Ички Ташқи Юқори малакали Паст малакали Доимий Вақтинчалик Мавсумий ТебранувчанҚонун жиҳатидан Қонуний Ноқонуний

Малака бўйича юқори малакали ҳамда паст малакали иш кучи миграцияси фарқланади. Меҳнат миграцияси давомийлиги га қараб: ● доимий ёки узоқ муддатга мўлжалланган (бошқа мамлакатга доимий кўчиб кетиш ёки қишлоқ жойларидан шаҳарга доимий яшашга кўчиб кетиш); ● вақтинчалик (масалан, шартнома асосида бошқа мамлакатга муаяйн даврга ишлаш учун бориш); ● мавсумий (масалан, қишлоқ хўжалиги ишларига жалб этиш); ● тебранувчан (иш кучининг бир ҳудуддан иккинчисига, масалан қишлоқ жойларидан шаҳарларга мунтазам қатнаб ишлаши). Меҳнат миграцияси, шунингдек, қонун жиҳатидан қонуний , яъни мамлакатда амал қилаётган қонунчилик, халқаро ҳуқуқ нормалари, давлатлараро ҳуқуқий битимлар асосида ҳамда ноқонуний бўлиши мумкин. Меҳнат миграциясида иш кучи ҳаракатчанлиги мезони ҳам ҳисобга олинади. Иш кучи ҳаракатчанлиги меҳнатга лаёқатли аҳолининг муайян турдаги меҳнат фаолиятини муайян жойда бажаришга қодирлиги ва тайёрлиги билан белгиланади. Унинг ижтимоий-касбий ва ҳудудий хусусиятлари мавжуддир. Мазкур жиҳатларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин: 1.Иш кучи кўчишининг зарурати омиллари. Уларга ижтимоий-касбий ҳаракатчанликда иш ҳақи, меҳнат шарт-шароити ва мазмуни, иш вақти, хизмат соҳасида кўтарилиш эҳтимоли билан белгиланса, ҳудудий ҳаракатчанлик турмуш даражаси, ижтимоий инфратузилма, турар жой шароитларини яхшилаш имкониятлари билан боғлиқ бўлади. 2.Янги иш жойининг мақбуллиги омиллари юқорида қайд этилганлар қатори қилинган сарфлардан янги иш жойида фойдаланиш ҳамда турар жойни алмаштириш имкониятларини ҳам қамраб олади. 3.Бу гуруҳ омиллари имконияти ҳаракатчанликнинг осонлиги билан белгиланади. Бунда ижтимоий-касбий ҳаракатчанликда ходим малакаси, тажрибаси, ёши ва бошқа хусусиятлари ҳамда янги иш жойига

жойлашишнинг осонлиги асосий роль ўйнаса, ҳудудий ҳаракатчанликда улар қатори кўчиб ўтиш ҳаражатлари ҳам аҳамиятга эгадир. 4. Мазкур гуруҳ омиллари ижтимоий-касбий ҳаракатчанликда бўш иш ўринлари тўғрисидаги ахборотлар мавжудлиги, уларнинг ишончлилиги, ахборот олиш қиймати билан белгиланса, ҳудудий ҳаракатчанликка кўчиб бориладиган жойлар тўғрисидаги ахборотлар ҳамда уларнинг қиймати муҳим ҳисобланади. Меҳнат миграциясида донор мамлакатлар (иш кучини экспорт қилувчилар) ҳамда рецепиент мамлакатлар (иш кучини импорт қилувчилар) фарқланади. Умуман олганда меҳнат миграцияси рецепиент мамлакатнинг иш кучига бўлган эҳтиёжини таъминлайди, донор мамлакатларда эса иқтисодий фаол аҳолини эса иш билан бандлик даражасини оширишга хизмат қилади. Меҳнат миграцияси донор мамлакатлар иқтисодига қуйидагича ижобий таъсир кўрсатади: ● иш кучи экспорти мамлакат меҳнат бозоридаги вазиятни яхшилайди, яъни иш кучи миграцияси натижасида ортиқча меҳнат ресурслари сони камаяди. Бу, айниқса, аҳолиси зич мамлакатлар(Хитой, Ҳиндистон, Мексика, Туркия, Покистон)га ижобий таъсир ўтказади; ● иш кучи экспорти донор мамлакатлар фуқарорларига рецепиент давлатларда янги замонавий мутахасиссликларни ўзлаштириш, ўз малакаларини ошириш, янги техника ва технологияларни ўзлаштириш имконини беради; ● иш кучи экспорти донор мамлакатларга қўшимча валюта кириб келиши ҳамда эмигрант ходимлар оила аъзолари турмуш даражасини ошириш манбаи ҳисобланади; ● донор мамлакатлар ўз фуқароларининг чет элларда меҳнат фаолиятини амалга ошириш билан шуғулланадиган фирмалардан давлат бюджетига солиқ ундиради.

Шу билан бир қаторда иш кучи миграциясининг донор мамлакатлар иқтисодиётига салбий таъсири ҳам мавжуддир. Улар қуйидагилардан иборат: ● иш кучини экспорт қиладиган мамлакатлар ўз меҳнат ресурслари, меҳнатга лаёқатли иқтисодий фаол аҳоли маълум қисмидан ажраладилар; ● донор мамлакатлар имигрант ишчиларни ўқитиш ва малакасини ошириш учун сарфлаган маблағлари реципиент давлатлар иқтисодиётини ривожлантириш мақсадларида фойдаланилади; ● юқори малакали ва меҳнат бозорида ғоят рақобатбардош иш кучи экспорти донор мамлакатлар ишлаб чиқаришининг муҳим тармоқларида юқори малакали кадрлар тақчиллигига олиб келиши мумкин. Иш кучи миграцияси реципиент мамлакатлар иқтисодиётига қуйидаги ижобий самара келтиради: ● хориждан иш кучининг кириб келиши юқори даражадаги сафарбарликни таъминлаб, иқтисодиёт таркибидаги муайян тармоқларни жадал ривожлантиришга хизмат қилади; ● иш кучи миграцияси реципиент мамлакатларнинг кадрлар тайёрлаш учун ҳаражатларини тежаш имконини беради; ● имигрантлар ички бозорни ривожлантиради, чунки улар товар ва хизматларга талабни оширадилар; ● иш кучи импорти реципиент мамлакатлар компания ва фирмаларнинг бозордаги рақобатбардошлигини оширади, чунки арзон иш кучи кириб келиши натижасида ишлаб чиқариш ҳаражатлари тежалади; ● имигрантларнинг вақтинчалик бўш маблағларидан реципиент мамлакатлар иқтисодиётини молиялаштириш учун фойдаланиш имконияти пайдо бўлади. Меҳнат миграциясининг реципиент давлатлар учун ҳам салбий томонлари мавжуддир. Улар қуйидагиларда намоён бўлади: ● мамлакат иқтисодиёти тармоқларининг хориж иш кучига қарамлиги ортади;

● ички иш кучининг маҳаллий меҳнат бозоридаги баҳоси пасаяди ҳамда хориж иш кучининг таклифи ортади. Шунинг учун ҳар бир давлат ўз миграция сиёсатини амалга оширади. Жумладан, қатор давлатлардан хориж иш кучи сифатига – уларнинг маълумоти, касб-малакаси, иш стажига алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, Австралияда имигрантлар ишга қабул қилиниши учун ўз мутахассислиги бўйича камида уч йиллик иш стажига эга бўлишлари керак. Иш кучини импорт қилаётган мамлакатлар ёш бўйича ҳам муайян талаблар қўядилар. Меҳнат мигрантлари асосан 20-40 ёшда бўлишлари талаб этилади. Шу билан бирга хорижлик ишчилар, жумладан, Швеция ва Норвегияда тиббий кўрикдан ўтказилиб, ишга қабул қилинади. Турли давлатларда иш кучи миқдорига квоталар белгиланади ёки молиявий ва вақт чекловлари ўрнатилади. Масалан, Грецияда грек миллатига мансуб бўлмаган ходимларни ишга ёллашда чекловлар ўрнатилган. Ирландияда эса меҳнат фаолиятини бошлаш учун мигрантлар муайян миқдорда маблағ тўлашлари талаб этилади. Иш кучини қабул қилиб олувчи давлатлар меҳнат фаолияти давомийлигини ҳам белгилайдилар. Миграция, одатда, меҳнат фаолиятини инсон капиталининг баҳоси юқори бўлган соҳаларга кўчиришга кўмаклашади. Америкалик иқтисодчилар Р.Ж. Эренберг ва Р.С. Смит аҳоли имкониятлар ёмон бўлган минтақалардан имкониятлар яхши бўлган минтақаларга кўчиб ўтади деган хулосага келган. Ушбу жараёнда кўчиб ўтиш тўғрисида қарор қабул қилишга муҳожирнинг ёши ва таълим даражаси катта роль ўйнайди. Меҳнатга лояқатли ёшларнинг миграция фаоллигининг энг юқорилиги уларнинг миграциядан манфаат олишлари учун вақтлари кўплиги билан изоҳланади. Сўнгги пайтда меҳнат миграциясини таҳлил этишда инсон капиталининг мамлакат иқтисодий ўсишнинг эндоген омили ни тадқиқ этишга эътибор кучайди. Бундай ёндашув тарафдорлари (Р. Лукас, П. Ромер ва бошқалар) жамланган инсон салоҳияти иқтисодий ривожланишнинг энг муҳим омили, халқаро иқтисодий миграция мамлакатлар ўртасида иқтисодий ўсиш

суръатларидаги фарқлар натижасидир деган хулосага келганлар. Бунда иқтисодий ўсиш суръатларини оширишнинг эндоген механизми сифатида инсон капиталининг жамланиши намоён бўлади. Халқаро меҳнат миграцияси мухожирларда инсон капитали жамғарилишига ёрдам беради. Аҳолини ҳисобга олиш статистикасида қуйидаги категориялар фарқланади: ● мавжуд аҳоли – ҳисобга олиш пайтида мазкур аҳоли пунктида доимий яшаш жойидан қатъи назар мавжуд бўлган аҳоли қисми; ● доимий аҳоли – ҳисобга олиш пайтида амалда қаерда бўлганидан қатъи назар мазкур аҳоли пунктида доимий яшайдиган аҳоли қисми; ● вақтинча йўқлар – ҳисобга олиш пайтида доимий яшаш жойида вақтинча йўқ бўлган (6 ойдан кўп бўлмаган даврда) шахслар; ● вақтинча борлар – хҳсобга олиш пайтда мазкур аҳоли пунктида вақтинча бор бўлган (6 ойдан кўп бўлмаган муддатда) шахслар. Аҳоли сифати – аҳолининг ижтимоий ҳаёт кечириши, ижтимоий ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида характерлайдиган категориядир. Яъни бу аҳолининг таркиб топган табиий, техникавий, иқтисодий, ижтимоий-маданий шароитларга муносабати ҳамда ушбу шароитларни ўзларининг ўзгариб борадиган эҳтиёжларига мослаштириш қобилиятидир. Аҳоли хусусияти (туғилиш, ўлим, таълим, малака даражаси ва ҳоказолар) миқдор жиҳатидан ўзгариб боради. Аҳолининг сифат хусусиятларини, энг аввало, таълим ва саломатлигини яхшилаш аҳоли такрор ҳосил қилиниши тежамкорлигини, яъни аҳоли сонини сақлаб туриш аҳоли сони ва унинг ўсиши суръатларини ўлим ва туғилишнинг мутлақ сони қисқарганда ҳам сақлаб туриш имконини беради. Ер юзидаги аҳоли жаҳонда яшаётган одамлар такрор ҳосил қилинишининг муттасил жараёнидир. I асрда ер юзида 300 миллион киши яшарди. 2011 йил ўрталарига келиб эса жаҳондаги аҳоли сони 7 миллиардга етди. Прогнозларга кўра 2050 йилга бориб ер юзидаги аҳоли сони 9,1 миллиард кишига етади (расм).

300 400 500 980 1600 3000 6000 7000 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 I аср 1000 1500 1800 1900 1960 1999 2011расм. Ер юзи аҳолиси ортишининг динамикаси (млн.киши ҳисобида) Олимларнинг тақиқотлари кейинги 6000 йил давомида (XX асрнинг 60- 70-йилларигача) Ер юзидаги аҳоли сони ўсишининг гиперболик мутлақ суръатлари тенденцияси кузатилганлигидан далолат беради. 1960– йиллардан бошлаб эса жаҳон аҳолиси сони ортишнинг нисбий суръатлари пасая бошлади. 1989 йилдан жахон аҳолиси сони ўсишининг мутлақ суръатлари ҳам камайди. Буни глобал демографик ўтишнинг мантиқий натижаси дейиши мумкин. Аҳоли умумий сонини ҳисоблаб чиқишда демографик баланс тенгламасидан фойдаланилади: P= P 0 + (N — M) + (V + — V - ) = P 0 + E + V пр , бунда: P — аҳолининг умумий сони; P 0 — йил бошидаги аҳоли сони ; N — туғилганларнинг умумий сони; M — ўлганларнинг умумий сони; E — аҳолининг табиий ўсиши; V + — кўчиб келганлар сони;

V - — кўчиб кетганлар сони. Аҳоли сонининг умумий ўисиши эас қуйидагича ҳисоблаб чиқилади : P 1 — P 0 = P пр , бунда: Р 0 — давр бошида (одатда йил) аҳоли сони; Р 1 — даврохирида аҳоли сони. Аҳолининг табиий ўсиши тенгламаси қуйидагичадир: N — M = E, бунда: N — туғилганларнинг умумий сони; M — ўлганларнинг умумий сони. Демографик сиёсат аҳолини такрор ҳосил қилишни тартибга солиш, унинг энг мақбул миқдор ва сифат хусусиятларига эришишга йўналтирилган чораларни назарда тутади. Амалда бу соғлом авлодни такрор қилишни билдиради. Демографик ривожланиш дастурлари комплекс хусусиятга эга бўлиши ижтимоий ҳаёт омилларининг кенг доирасини қамраб олиши, демографик жараёнларнинг оқибатларини ҳисобга олиши керак. Шунинг учун жаҳон аҳолисининг муаммолари Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг доимий диққат марказидадир. БМТ аҳолишунослик, шу жумладан демографик, иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг ўзаро муносабати муаммолари соҳасида тадқиқотлар олиб боради, давлатларга демографик дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишда кўмаклашади, аҳолишуносликнинг турли масалалари бўйича умумжаҳон конференцияларини ўтказади. Жумладан, 1994 йилда Қохирада бўлиб ўтган Аҳолишунослик бўйича умумжаҳон конференциясида кенг қамровли 20 йиллик Ҳаракат дастури қабул қилинди. Мазкур дастурда аҳолишунослик, иқтисодий ўсиш ва барқарор ривожланиш ўртасида ўзаро боғликка эришишга алоҳида эътибор қаратилган. Шу билан бирга эркаклар ва аёлларнинг тенглиги ва тенг

хуқуқлигини таъминлаш, репродуктив ҳуқуқ ва саломатлик муаммоларини ҳал этиш вазифалари белгиланган. Қоҳира Харакат дастури, унинг мақсад ва вазифалари аҳолини ривожлантириш, халқлар турмуш даражаси ва турмуш сифатини оширишга қаратилган миллий дастурларни ишлаб чиқиш учун асос вазифасини ўтади. 2000 йилда бўлиб ўтган Мингйиллик Саммитида БМТ томонидан қабул қилинган Мингйиллик ривожланиш мақсадлари Аҳолишунослик бўйича халқаро конференция қарорларини амалга ошириш юзасидан эришилган дастлабки натижаларга асосланган. Ўзбекистонда аҳолининг демографик ривожланиши Бугунги кунда Ўзбекистонда ўзига хос демографик вазият вужудга келди ва у аҳоли ўсиш суръатининг пасайиши, туғилишнинг камайиши, аҳолининг ёш таркибида кекса ёшдагилар улушининг ортиши, ёшлар салмоғининг камайиши, шу билан бир вақтда ўрта ёшдаги аҳоли сонининг кўпайишида намоён бўлмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов БМТ Саммити Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган ялпи мажлисидаги нутқида қуйидагиларни таъкидлади: “... қарийб 20 йил мобайнида одамларнинг ўртача умр кўриши 67 ёшдан 73 ёшга, аёлларнинг умр кўриши эса 75 ёшгача ошди”. 2011 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра, Ўзбекистонда аҳоли сони 28453,7 минг кишини ташкил қилган. Аҳолининг умумий сонига кўра Ўзбекистон жаҳоннинг 230 мамлакати орасида 43, Осиёда эса 18-ўринда туради. Марказий Осиё республикалари жами аҳолисининг 45,0 % Ўзбекистон ҳудудида истиқомат қилади. М устақиллик йилларида (1991-2010 йиллар) Ўзбекистон аҳолисининг сони 7,4 млн. кишига, яъни йилига ўртача 389,1 минг кишидан кўпайди. Ўтган қарийб 20 йил мобайнида республикада аҳоли сони – 1,35, шаҳар

аҳолиси – 1,73, қишлоқ аҳолиси эса 1,1 мартага кўпайди . Шу билан бирга республика ва унинг шаҳар ҳамда қишлоқ жойлари миқёсида аҳоли сонининг кўпайиш суръати турлича бўлди (жадвал). жадвал Ўзбекистонда аҳоли сонининг ўзгариш динамикаси (минг киши ҳисобида) Кўрсаткичлар Йиллар 2010 йилда 2006 йилга нисбатан ўзгариши 2006 2007 2008 2009 2010 +,- % Жами аҳоли сони 26312, 5 27072, 2 27533, 3 28001, 4 28453, 7 2141,2 108,1 Шундан: Шаҳар аҳолиси 9495 ,1 9584,6 9758,3 14327, 8 14618, 4 5123,3 153,9 Қишлоқ аҳолиси 16817, 4 17487, 6 17775, 0 13673, 6 13835, 3 -2982,1 82,2 жадвал маълумотларининг таҳлили 2006-2010 йиллар давомида жами аҳоли сонининг 2142,2 минг кишига ёки 8,1 % га кўпайганлигини кўрсатади. Бироқ республиканинг шаҳар ва қишлоқ жойларида аҳоли сонининг ўсиш суръатларини бир меъёрда кечмаган. Жумладан, 2010 йилда 2006 йилга нисбатан шаҳар аҳолиси сони 53,9 % га кўпайган бўлса, қишлоқ аҳолиси эса 17,8 % га камайган. Шу билан бирга, бу даврда жами аҳоли таркибида шаҳар аҳолисининг улуши 36,0 % дан 51,4 % га ортган, қишлоқ аҳолисиники эса 64,0 % дан 48,6 % гача камайган. Яъни мамлакатда аҳолининг урбанизация жараёни кучаймоқда. Қишлоқ аҳолиси сонининг камайганлиги эса Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси аҳоли пунктларининг маъмурий-ҳудудий тузилишини такомиллаштиришга доир чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2009 йил 13

мартдаги 68-сонли қарорига кўра республикадаги 966 та қишлоқ пунктига шаҳарча мақоми берилганлиги билан изоҳланади. Республикада аҳоли сонидаги ўзгаришлар унинг бевосита ёш таркиби билан боғлиқ. Ўзбекистон аҳолисининг ҳозирги ёш таркиби ХХ асрнинг 90- йилларида бошланган туғилиш даражасининг қисқаришига қарамай ёш ҳисобланади. Яъни, аҳоли таркибида 30 ёшгача бўлган ёшлар улуши 62,1% ни, 16 ёшгача бўлган болалар улуши – 33,3% ни, 16-29 ёшдагилар улуши – 28,8% ни ташкил этади. Шу билан бирга, статистик маълумотлар таҳлили сўнгги йилларда 0-15 ёшдаги аҳоли мутлақ сонининг камаяётганлигини кўрсатмоқда (расм.) 2006-2010 йиллар давомида республикада аҳоли таркибида меҳнатга қобилиятли ёшгача бўлган аҳоли сони 235,4 минг кишига ёки 2,6 % га камайган. Бундай тенденцияни бу гуруҳнинг аҳоли таркибидаги улушида ҳам кузатишимиз мумкин. Масалан, 2006 йилда меҳнатга қобилиятли ёшгача бўлган аҳоли улуши 35,0 % ни ташкил қилган бўлса, 2010 йилга келиб бу кўрсаткич 31,5 % га тенг бўлган. Мазкур ҳолат мустақиллик йиллари республикада туғилиш кўрсаткичининг камайганлиги билан изоҳланади. Жумладан, 1991 йили республикада туғилишнинг умумий коэффициенти 34,5 ‰ дан 2010 йили 23,2 % гача камайган.

расм. Ўзбекистонда аҳоли ёш таркибининг ўзгариши Бозор муносабатларига ўтиш шароитида йиллар давомида шаклланган қадриятлар, урф-одатларда ўзига хос ўзгаришлар рўй бераётганлиги, халқнинг муносиб турмуш шароитини яратишга интилиш, омма ўртасида ҳомиладорликдан сақловчи тиббий воситаларнинг кенг тарқалиши, аёлларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришда бандлигининг ортиши, ҳар бир оила ўз иқтисодий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда фарзандлар туғилишини назорат этиши каби омиллар туғилиш кўрсаткичининг пасайишига олиб келди . 2006-2010 йилларда меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони – 13,6 % га, меҳнатга қобилиятли ёшдан юқори бўлган аҳоли сони эса 16,0 % га ортган. Таҳлил натижалари меҳнатга қобилиятли ёшдан катта бўлган аҳоли сонининг меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сонига нисбатан юқори суръатда ўсганлигини кўрсатади. Бу ҳолат ик кинчи жаҳон урушидан кейинги “ демографик тўлдириш” даврида туғилган аҳолининг бугунги кунда кексалар гуруҳи қаторига қўшилиши билан изоҳланади. Аҳолининг кексайиши жараёни Ўзбекистон учун ҳам хос бўлмоқда. Республикада кечаётган демографик жараёнларнинг замонавий тенденцияларининг таҳлили аҳолининг ёш таркибида болалар салмоғининг камайиб, меҳнатга лаёқатли ёшдаги ва қариялар салмоғининг ошиб бораётганлигини кўрсатмоқда. Бу эса ўз навбатида истиқболда мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши йўналишларида ҳам ўзига хос ўзгаришларнинг амалга оширилишини, аҳоли кексайишининг ҳудудий ва гендер жиҳатлари эътиборга олинган кексаларни ижтимоий ҳимоя қилиш лойиҳалари ва дастурларини ишлаб чиқишни талаб этади. Мазкур тадбирларнинг амалга оширилиши демографик ривожланиш истиқболини белгилашга боғлиқ. Шуни ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистоннинг 2025 йилгача

бўлган даврдаги узоқ муддатли демографик прогнози “ёшни силжитиш” усулидан фойдаланиб, амалга оширилди. Истиқболда демографик жараёнлар ва бу жараёнларнинг бориши билан боғлиқ юзага келадиган тенденциялар, биринчи навбатда, репродуктив ёшдаги аёллар сонининг истиқбол кўрсаткичларига боғлиқ (6.2-жадвал). 6.2-жадвалдан кўриниб турибдики, 2011 йилдан бошлаб республикада 15-19 ёш гуруҳидаги аёлларнинг сони кескин камая бошлайди. Сўнгра бу тенденция 2016 йилдан аҳолининг 20-24 ёш гуруҳига, 2021 йилдан эса 25-29 ёш гуруҳига ўтади. Бу тенденция республикада 1996 йилдан бошланган туғилиш даражаси кескин камайган даврда туғилган аҳолининг 15-19 ёш гуруҳига кириши билан изоҳланади. Туғилиш даражаси юқори бўлган 1980- 1995 йилларда туғилган аҳоли когортасининг 30-34, 35-39, 40-44, 45-49 ёш гуруҳларига ўтиши ҳисобига бу ёш гуруҳларидаги аёлларнинг сони мунтазам ортиб боради. Хусусан, 2025 йилда 2011 йилга нисбатан 30-34 ёш гуруҳидаги аёллар сонининг 41,6 %га, 35-39 ёшдагиларнинг – 54,7, 40-44 ёшдагиларнинг – 48,1, 45-49 ёшдагиларнинг эса 26,7 %га ўсиши кутилади. жадвал Ўзбекистонда репродуктив ёшдаги аёллар сонининг истиқбол кўрсаткичлари (минг киши ҳисобида) Йиллар Репродуктив ёшдаги аёлларнинг ёш гуруҳлари бўйича сони 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 15-49 2011 157,3 156,0 137,2 110,9 98,0 86,2 82,8 828,4 2012 153,4 157,6 143,5 114,6 99,6 88,8 82,6 840,1 2013 148,5 158,3 148,7 119,1 101,4 91,0 82,7 849,7 2014 143,3 158,7 151,9 123,9 104,2 93,2 82,9 858,1 2015 137,6 158,7 153,6 129,7 107,2 95,3 83,4 865,5 2016 131,5 156,8 155,3 136,4 110,1 97,1 85,2 872,4 2017 127,0 153,0 156,9 142,6 113,8 98,7 87,7 879,7 2018 124,3 148,1 157,6 147,8 118,2 100,5 90,0 886,5 2019 123,1 142,9 158,0 151,0 123,0 103,3 92,1 893,4 2020 129,2 137,2 158,0 152,7 128,8 106,3 94,2 906,4 2021 137,0 131,1 156,1 154,4 135,4 109,1 96,0 919,1

2022 145,6 126,7 152,3 156,1 141,6 112,8 97,6 932,7 2023 154,8 123,9 147,4 156,7 146,8 117,2 99,3 946,1 2024 164,3 122,8 142,3 157,0 150,0 121,9 102,1 960,4 2025 167,6 128,8 136,6 157,1 151,6 127,7 105,1 974,5 2025 йилда 2011 йилга нисбатан, % 106 , 5 82,5 99,5 141,6 154,7 148,1 126,9 117,6 Шуни таъкидлаш лозимки, 1987-1991 йилларда туғилиш даражаси юқори бўлган даврда туғилган аҳолининг 2002 йилда 15-19 ёш гуруҳига ўтиши натижасида республикада туғилиш даражасининг бирмунча ортганлиги ҳисобига шу йилларда туғилган аҳолининг 2020 йилда 15-19 ёш гуруҳига, 2025 йилда эса 20-24 ёш гуруҳига ўтиши бу ёш гуруҳидаги аёллар сонининг ортишига олиб келади. Аҳолининг кексайиши туғилиш ва ўлим кўрсаткичлари динамикасида рўй берадиган такрорланмас ўзгаришлар оқибатидир (жадвал). Прогноз қилинаётган даврда жами аҳолида, шу жумладан шаҳар ва қишлоқ аҳолисида ҳам туғилишнинг умумий коэффициентининг 2011-2025 йиллар давомида нисбатан камайиши ва бу тенденция барқарор жадвал Ўзбекистонда туғилиш ва ўлим коэффициентларининг истиқбол кўрсаткичлари (‰ ҳисобида) Йиллар Демографик кўрсаткичлар ( 1000 к иши ҳисобида) Жами аҳоли Шаҳар аҳолиси Қ ишлоқ аҳолиси туғилиш ўлим туғилиш ўлим туғилиш ў лим 2011 21,0 5, 5 17,6 6, 7 23, 2 4,8 2015 21,9 5, 7 18, 8 7 , 0 24,8 4, 9 2020 20 , 5 6, 4 1 7 , 9 7, 4 2 3 , 2 5, 2 2025 1 9 , 2 7 , 2 1 7 , 3 8 , 5 2 1 , 9 6 , 0 2025 йилда 2011 йилга нисбатан ўзгариши (+,-) -1,8 1,7 -0,3 1,8 -1,3 1,2

бўлмаслиги кутилади. Хусусан, 2011-2015 йиллар давомида жами аҳолида туғилишнинг умумий коэффициенти 0,9 пунктга кўпайиши ва 2015-2025 йилларда 2,7 пунктга камайиши кутилади. Республика ва унинг ҳудудларида 2015 йилгача бўлган даврда туғилиш кўрсаткичининг ортиши туғиш ёшидаги аёллар мутлақ сонининг нисбатан барқарор ўсиши ҳамда узоқ давр мобайнида туғилиш кўрсаткичининг нисбатан юқори бўлганлиги ҳисобига таъминланади. 2015 йилдан кейинги даврда туғилиш коэффициентининг бирмунча камайиши эса 1991-2000 йиллардаги туғилишнинг паст даврида туғилган аҳолининг асосий репродуктив ёшга (20-24, 25-29 ёш) кириши билан боғлиқдир. Ҳисоб-китобларга қараганда, прогноз қилинаётган давр охиригача Ўзбекистонда ўлимнинг умумий коэффициентининг мунтазам ортиб бориши кутилади. Агар 2011-2025 йилларда республикада ўлимнинг умумий коэффициенти 1,7 пунктга кўпайса, шаҳар аҳолисида бу кўрсаткич – 1,8, қишлоқ аҳолисида эса 1,2 пунктга ортади. Бундай ҳолат мамлакат аҳолиси ёш таркибида нисбатнинг кекса ёш гуруҳига томон силжиши билан изоҳланади. Маълумки, қарияларда ўлим кўрсаткичи юқори ва бу ўз навбатида аҳоли ўртасида ўлим кўрсаткичининг кўпайишига олиб келади. Асосий демографик жараёнларга хос бўлган юқорида кўрилган тенденциялар аҳоли ёш таркибига таъсир этади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда республика аҳолиси ёш таркибининг 2025 йилгача бўлган истиқболи аниқланди (жадвал). жадвал Ўзбекистонда аҳоли ёш таркибининг истиқбол кўрсаткичлари Кўрсаткичлар Бирлик Йиллар 2025 йилда 2015 йилга нисбатан ўзгариши 2015 2020 2025 +,- % Жами аҳоли сони минг 30189, 32346, 34390, 401,1 113,9

киши 6 5 7 фоиз 100,0 100,0 100,0 - - Меҳнатга қобилиятли ёшгача бўлган аҳоли сони (0-15 ёш) минг киши 9841,8 9995,0 9835,7 -6,1 99,9 фоиз 32,6 30,9 28,6 -4,0 - Меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сони (16-54 ёшдаги аёллар, 16-59 ёшдаги эркаклар) минг киши 17842, 0 19440, 2 21012, 7 3170,7 117,7 фоиз 59,1 60,1 61,1 2,0 - Меҳнатга қобилиятли ёшдан юқори бўлган аҳоли сони (55 ва ундан юқори ёшдаги аёллар, 60 ва ундан юқори ёшдаги эркаклар) минг киши 2505,8 2911,3 3542,3 1036,5 141,3 фоиз 8,3 9,0 10,3 2,0 - Прогноз қилинаётган даврда республикада жами аҳоли сони 13,9 фоизга кўпаяди ва 2025 йилга бориб 34390,7 минг кишини ташкил қилиши кутилади. Бу давр мобайнида аҳоли таркибида м еҳнатга қобилиятли ёшгача бўлган аҳоли сонининг 0,1 фоизга камайиши, аксинча меҳнатга қобилиятли ёшдаги аҳоли сонининг 17,7, меҳнатга қобилиятли ёшдан каата бўлган аҳоли сонининг 41,3 фоизга кўпайиши кузатилади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудлари бўйича аҳолининг ёш таркибидаги ўзгаришлар таҳлили асосида шундай хулоса қилиш мумкин, болалар сони мунтазам камайиб, аксинча меҳнатга лаёқатли ёшдаги ва ундан катта бўлган аҳоли сони ортиб боради. Бу ўз навбатида республиканинг барча ҳудудларида аҳолининг “қуйидан” қариш жараёнининг ривожланаётганлигидан далолат беради. Маълумотларга кўра , 1991-2010 йилларда Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг қариш индекси 6,1 пунктга кўпайган . Албатта, кўрилаётган даврнинг турли оралиқларида ҳудудлар миқёсида аҳолининг қариш

индексининг кўпайиш суръати турлича бўлган. Жумладан, 1991-1995 йилларда Қ орақалпоғистон Республикаси ва Бухоро вилоятида аҳолининг қариш индекси – 0,8, Тошкентда – 0,1, Навоий ва Хоразм вилоятларида – 0,6, Тошкент шаҳрида – 2,2 пунктга ўсган бўлса, бу кўрсаткич Андижонда – 0,3, Самарқандда – 0,8, Жиззах, Наманган, Сурхондарё, Сирдарё ва Фарғона вилоятларида – 0,2 пунктга камайган. Демак, Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро, Тошкент, Навоий, Хоразм вилоятлари ҳамда Тошкент шаҳрида аҳолининг кексайиш жараёни 1991 йилдан бошланган ва бу бу тенденция 2000-2010 йилларда республиканинг барча ҳудудларига улар аҳолисининг ёш таркибида болалар мутлақ сонининг қисқариши ҳисобига қариш индекси кўрсаткичи ортиши билан ёйилди. Ҳисоблаб чиқилган аҳолининг қариш индексига асосланган ҳолда ҳ удудлар аҳолисининг кексайиш даражасини жаҳонда қабул қилинган демографик мезонга кўра уч гуруҳга ажрати лди : • биринчи гуруҳга – аҳолиси нисбатан суст кексаяётган ҳудудлар (20,0 % дан кам): Қашқадарё, Самарқанд, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятлари; • иккинчи гуруҳга – аҳолиси ўртача даражада кексаяётган вилоятлар (20,0-30,0%): Қорақалпоғистон Республикаси, Андижон, Бухоро, Жиззах, Навоий, Наманган, Фарғона ва Хоразм вилоятлари; • учинчи гуруҳга – аҳолисининг кексайиши юқори даражада бўлган ҳудудлар (30,0 % дан баланд): Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти киритилди. Юқорида қилинган таҳлилларга асосланган ҳолда шуни айтиш керакки, аҳолиси нисбатан суст кексаяётган вилоятларда ҳам аҳолининг қариш индекси кўтарилиб бормоқда. Бу эса, ўз навбатида яқин келажакда республикамизнинг барча ҳудудларида ҳам аҳолининг кексайиш даражаси ривожланишини кўрсатади. Ўз навбатида, аҳолининг кексайиши мамлакатлар миллий иқтисодиётининг ривожланишига ўз таъсирини ўтказади ҳамда бу жараён қуйидаги қатор ижтимоий-иқтисодий оқибатларга олиб келади.

Биринчидан, кексалар улушининг ортиши аҳолининг иқтисодий фаоллигини пасайтиради. Одамнинг ёши қанча катта бўлса, маҳсулдорлиги шунчалик паст бўлади. Иккинчидан, аҳолининг кексайиши иқтисодиётда ёшлар улуши камайишини англатади. Бу эса иш билан банд аҳолини касб-малака ва тармоқ таркибининг ўзгариши жараёни ва бинобарин иқтисодиётнинг самарадорлиги ошишини секинлаштиради. Учинчидан, пенсия жамғармаси зиммасига пенсиялар тўлаш харажатларининг бениҳоя оғир юки тушади. Зеро, пенсионерлар улушининг кўпайиши билан бир йўла пенсия жамғармаларига маблағ тўлаб борадиган меҳнатга қобилиятли аҳоли салмоғи қисқаради. Тўртинчидан, кексаларга тиббий хизмат кўрсатиш учун қўшимча маблағ сарфлаш, геронтологик муассасалар тармоғини кенгайтириш ва бутун соғлиқни сақлаш тизимини сифатли тарзда қайта қуришни талаб қилади. Бешинчидан, ҳали ишлашни истайдиган “ёш қариялар”ни иш билан таъминлаш лозим. Бу осон вазифа эмас, чунки пенсия ёшига етмаганларга ҳам иш ўринлари етишмайди. Олтинчидан, аҳолининг кексайиши моддий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасининг таркибига таъсир кўрсатади, яъни аҳоли бу гуруҳининг талаб-эҳтиёжларига мувофиқ равишда товар ва хизматлар ассортиментини ўзгартиришга тўғри келади. Баъзи технологик операцияларни ҳам ўзгартириш, машина ва ускуналарни ходимларнинг ёш хусусиятларига мослаштириш керак. Транспорт воситалари ҳам кексаларнинг талабларига монанд бўлиши лозим. Аҳолининг кексайиши шароитида қарияларнинг турмуш фаровонлигини ошириш учун қуйидаги чораларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ: - пенсия жамғармасининг молиявий ҳолатини яхшилаш; - нодавлат нотижорат ташкилотлар томонидан қарияларни манзилли ижтимоий қўллаб-қувватлаш даражасини янада кучайтириш;

- Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузурида гериатрик марказ ва республиканинг барча туман ва шаҳарларида шу марказнинг бўлимларини очиш ҳамда улар томонидан аҳолининг шу категориясига кўрсатиладиган тиббий хизмат турларини кўпайтириш; - бакалавриат ва магистратура йўналишлари классификаторига “Геронтология”, “Гериатрия” ихтисосликлари, тиббиёт коллежларига “Патронаж ҳамшираси”, “Ижтимоий ходим” ихтисосликларини киритиш бўйича давлат таълим стандартларига ўзгартиришлар киритиш ва шу ихтисосликлар бўйича кадрлар тайёрлашни йўлга қўйиш; - барча маҳаллаларда қариялар учун мўлжалланган кундузги мулоқотда бўлиш ва ҳордиқ чиқариш жамоатчилик марказларини кўпайтириш; - ёлғиз кексаларга ўз уйида ижтимоий хизмат кўрсатиш даражасини ошириш. Инсон тараққиётининг гендер омиллари Аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлиги инсон ҳуқуқларининг энг асосийларидан бири ҳисобланиб, ижтимоий адолатни таъминлашнинг шартидир. Айни вақтда бу тенглик, ривожланиш ва тинчликка эришишнинг зарур ва асосий шарти ҳам ҳисобланади. Аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлилик асосида шериклик муносабатларини ўрнатиш инсон манфаатларига йўналтирилган барқарор ривожланишнинг ҳал қилувчи омилларидан бири ҳамдир Бевосита шунинг учун БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 3-мақсади эркаклар ва аёллар тенглигини рағбатлантириш ҳамда аёллар ҳуқуқлари ва имкониятларини кенгайтиришни кўзда тутади. Афсуски, инсоният тараққиётининг ҳозирги босқичида турмушнинг барча соҳаларида аёллар ва эркаклар тенглиги тўла таъминланган бирорта мамлакат йўқ. Аммо тенгсизлик, айниқса, ривожланаётган мамлакатлар ва энг камбағал оилаларда кўпроқ учрайди ҳамда бу биргина одамларнинг

ўзлари учун эмас, балки умуман жамият учун ижтимоий, психологик ва иқтисодий муаммоларни келтириб чиқаради. Аёллар ва эркаклар ўртасидаги тенгсизлик таълим, иш вақти, иш хақи, умр кўриш давомийлиги, ҳокимиятда ва бошқарувда иштирок этиш каби кўринишларда намоён бўлади. Масалан: ● аёллар жаҳон аҳолисининг 50,0 % дан кўпроғини ташкил этади, лекин улар жаҳон мулкининг 1,0 % га эгалик қилади; ● аёллар жаҳонда бажарариладиган ишларнинг учтан икки қисмини қиладилар, аммо жаҳонда олинадиган фойданинг ўндан бир улушига эгалар; ● саводсиз ва ишсизларнинг кўпчилиги – 60,0 % дан кўпроғи хотин- қизлардир; ● жаҳондаги хар уч аёлдан биттаси умри давомида ҳеч бўлмаганда бир марта зўравонликдан, кўпинча ўз эридан жабр кўрган; ● жаҳондаги барча парламентлар аъзоларининг фақат 20,0 % аёллардир; ● аёллар хақ тўланмайдиган уй ишларининг асосий қисмини бажарадилар; ● хотин-қизлар меҳнатга ҳақ тўлаш даражаси паст бўлган соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасида иш билан бандларнинг кўпчилигини ташкил этадилар, эркаклар эса иш ҳақи юқори бўлган иқтисодиётнинг транспорт, алоқа, ахборот-коммуникация технологиялари тармоқларида аксарият кўпчиликдирлар. Жаҳондаги умумий иқтисодий пасайиш, шунингдек айрим минтақалардаги сиёсий беқарорлик кўпгина мамлакатларда ривожланиш соҳасида белгилаб қўйилган мақсадлардан чекинишга мажбур қилди. Ушбу ҳолат қашшоқлик кўламлари ниҳоятда ортишига олиб келди. Қашшоқ турмуш кечираётган бир миллиард нафардан кўпроқ аҳоли ўртасида ҳам аёллар кўпчиликни такшил этади. Иқтисодиётнинг барча соҳаларидаги инқироз ишсизлик ва тўлиқ бўлмаган иш билан бандлик даражасини оширди, бу ҳам биринчи навбатда аёллар аҳволини оғирлаштирди. Кўпинча аёллар иш билан барқарор банд бўлиш кафолатини бермайдиган ёки меҳнат шароитлари хавфли ва зарарли бўлган ишларни

бажаришга мажбур бўладилар. Акс ҳолда улар ишсизлар сафини тўлдиришга мажбур бўладилар. Кўпгина хотин-қизлар меҳнат бозорида иш ҳақи паст ва нуфузсиз меҳнат фаолияти билан шуғулланишга мажбур бўладилар. Бошқа тоифа аёллар ўз оилалари даромадига ҳисса қўшиш мақсадида меҳнат миграциясини танлашдан бошқа чора топа олмайдилар. Жамият хотин-қизлар муаммоларини ҳал қилиш масалаларига ҳанузгача етарли даражада эътибор бермаяпти. Ҳолбуки, аёллар ва эркакларнинг ресурслари ва ижодий салоҳиятидан иложи борича тўлиқ фойдаланган ҳолдагина иқтисодий ва ижтимоий ўсишга эришиш мумкин. Жаҳон ҳамжамияти мазкур муаммоларни ҳисобга ола бошлади. Жумладан, Аёллар аҳволига бағишланган тўртинчи умумжаҳон конференцияси мазкур йўналишдаги саъй-ҳаракатларни жадаллаштиришга хизмат қилди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош Ассамблеяси томонидан 1975 йилни - Халқаро аёллар йили деб эълон қилиниши хотин- қизлар муаммосини жаҳон кун тартибига қўйишда бурилиш нуқтаси бўлди. 1979 йилда БМТнинг Бош Ассамблеяси Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенцияни қабул қилнди. Ушбу Конвенция 1981 йилда кучга кирди ҳамда аёллар ва эркаклар ўртасидаги тенгликнинг халқаро стандартларини мустаҳкамлаб қўйди. 1985 йилда Умумжаҳон конференциясида 2000 йилгача бўлган муддатда амалга оширилиши режаланган Аёллар аҳволини яхшилаш соҳасидаги Найроби истиқбол стратегияси қабул қилинди. 1995 йил 15 декабрда Пекинда бўлиб ўтган Аёллар аҳволига бағишланган умумжаҳон конференциясида Ҳаракат платформаси қабул қилинди. Ушбу платформа аёллар аҳволини яхшилаш соҳасида Найроби истиқбол стратегиясини амалга оширишни тезлаштиришга йўналтирилди. Пекин платформасида аёлларни иқтисодий, ижтимоий, маданий ва сиёсий масалалар бўйича қарорлар қабул қилишда ҳар тарафлама ва тенг иштирок этишларини таъминлаш йўлидаги барча тўсиқларни бартараф этиш кўзда

тутилди. Ушбу ҳужжатда Инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон конференциясида қабул қилинган Вена декларацияси ва Ҳаракат дастурида белгилаб қўйилган қоида – хотин-қизларнинг ҳуқуқлари инсон умумий хуқуқларининг ажралмас, таркибий қисми эканлиги яна бир бор тасдикланди. Шу мақсадларга мамлакатлар ҳукуматлари, халқаро ҳамжамият ва фуқаролик жамиятига аёллар аҳволини яхшилаш учун стратегик чоралар кўриш қатъий тавсия қилинди. Ҳозирги вақтда кўпгина мамлакатларда аёллар ва эркаклар ўртасидаги тенг ҳуқуқликни таъминлашга қаратилган қонунлар қабул қилинган. Шу билан бирга жамиятнинг барча соҳаларида гендер муаммосини зарур даражада ҳисобга олишни таъминлашга даъват этилган миллий механизмлар яратилган. Гендер (инглизча « gender» , лотинча « genus » сўзларидан - «зот») – инсоннинг жамиятда ўзини тутишини ва бундай тутиш қандай қабул қилинишини белгилайдиган ижтимоий жинсдир. Агар жинс эркаклар ва аёллар ўртасидаги фарқлар аниқ ва ўзгармайдиган бўлган биологик категория ҳисобланса, гендер жамият томонидан яратилган ижтимоий категория бўлиб, вақт ўтиши билан ўзгариб боради. Ўғил ва қиз болалар туғилганидан бошлаб ўз анъанавий гендер ролларини ўзлаштирадилар ва жамият томонидан маъқулланган ўзини тутиш стандартларига риоя қила бошлайдилар. Бу – ижтимоийлашиш жараёни ҳисобланади. Одам жинсига боғлиқ равишда ўзига белгиланган гендер ролини ўйнайди, ҳаётнинг ҳамма жиҳатларига тааллуқли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Гендер роли одамлар эҳтиёжлари ва манфаатларини белгилайди, уларнинг турли имкониятлардан фойдаланишларида катта аҳамиятга эга бўлади. Айни пайтда гендер роли баъзан тенглик масаласига ҳам таъсир кўрсатиб, камситиш ва ҳуқуқни бузиш сабабига айланади.

Гендер тенглиги – аёллар ва эркаклар, қизлар ва ўғил болалар учун тенг ҳуқуқ, масъулият, имконият, қадрият ва натижалардир. Гендер тенглиги фақат аёлларга тааллуқли масала бўлмасдан у, эркаклар ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳам англатади. Чунки жамият хар икки жинсдан гендер нормалари ва стандартларига мувофиқ ҳаракат қилишни кутади. Тенглик аёллар ва эркаклар бир хил бўлиб қолишини билдирмайди. Лекин уларнинг ҳуқуқлари, масъулияти ва тенглиги ўзлари қиз ёки ўғил бола бўлиб туғилганларига боғлиқдир. Гендер тенглиги аёлларнинг ҳам, эркакларнинг ҳам манфаатлари, эҳтиёжлари ва устуворликлари ҳисобга олинганлигини кўрсатади. Шу билан бирга аёллар ва эркаклар гуруҳлари ўртасидаги хилма- хиллик ҳисобга олинади. Гендер тенглигига эришишнинг бир-бирини ўзаро тўлдирадиган икки усули мавжуддир: 1. Гендер мейнстриминг (ёки гендер масалаларини барча соҳалар ва йўналишларга жорий этиш) – ушбу усул ҳар қандай режалаштирилаётган чораларни, шу жумладан қонунчилик, сиёсат ва дастурларнинг барча соҳаларида ва барча даражаларда аёллар ва эркакларга тааллуқли оқибатларни баҳолаш жараёнидир. Ушбу ягона кенг қамровли стратегия гендер масалаларини барча йўналишлар ва секторларда дастурий фаолият олиб борадиган (масалан савдо, соғлиқни сақлаш, таълим, транспорт ва ҳоказолар) ташкилотлар (шу жумладан, вазирлик ва идоралар) фаолиятига гендер масалаларини киритишни назарда тутади. Мазкур ҳолда гендер тенглигига “алоҳида масала” сифатида қаралади, у ҳар қандай стратегия ва дастурнинг таркибий қисмига айланади. Ҳар икки жинс – аёлларга ҳам, эркакларга ҳам ривожланиш жараёни қатнашчилари ва бунинг натижасидан фойдаланувчилар сифатида қаралади. Гендер ёндашуви аёллар ва эркаклар, қиз ва ўғил болалар турли эҳтиёжлар ва устуворликларга эга бўлишлари мумкинлигини ҳисобга олади. Шунинг учун таклиф этилаётган дастурлар ва устуворликлар турлича бўлиши ҳамда жинслар гуруҳларига турлича таъсир кўрсатиши мумкин.

2. Махсус дастурлар – жиддий муаммолар ва тенгсизлик мавжуд бўлган соҳаларда эса гендер мейнстримингидан ташқари аёллар ёки эркакларга алоҳида-алоҳида йўналтириган махсус дастурлар, чоралар ва лойиҳалар ишлаб чиқилиши мумкин. Жумладан, бу эркакларнинг саломатлигини яхшилаш ёки уйда аёлларга нисбатан зўравонликка барҳам бериш каби лойиҳалар ва дастурлар бўлиши мумкин. БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадларининг 3–мақсади вазифаларини бажариш таълим олиш масалаларида гендер тенгсизлиги муаммоларини ҳал қилишга хизмат қилди. Сўнгги йилларда жаҳонда қизларни бошланғич ва ўрта мактаб таълими билан қамраб олиш жиддий равишда яхшиланди. Бироқ 2005 йил учун мазкур йўналишда белгиланган вазифалар тўлиқ бажарилмади. Қашшоқлик айниқса ўрта мактаб ёшидаги қизларнинг ўқиш имкониятлари чекланишининг асосий сабабидир. Ҳолбуки, ўрта маълумот хотин-қизларнинг ҳуқуқларини таъминлаш ва имкониятларини кенгайтириш учун жуда муҳимдир. Аммо камбағал оилалардаги қизлар ўрта маълумот олишда иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатлардаги дугоналарига қараганда икки баробар кам имкониятга эгалар. Аёлларнинг иш билан бандлиги соҳасида ҳам айрим ўзгаришлар рўй берганлигига қарамасдан мавжуд муаммолар сақланиб қолмоқда. Тўғри, қишлоқ хўжалиги соҳасидан бошқа иқтисодиёт тармоқларида меҳнатга хақ тўланадиган иш билан банд бўлган аёллар улуши аста-секин ортиб бормоқда ва 2008 йилда жаҳон миқёсида 41,0 % га етди. Ўзбекистонда гендер тенглиги масаласига катта эътибор қаратилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов “Жамиятнинг демократик ўзгаришлар йўлидан нечоғлик илгарилаб кетгани, шу жамиятнинг аёлларга бўлган муносабати унинг маданий – маънавий савиясини белгилайди”, деб алоҳида такидланган. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Оила Кодекси, Меҳнат Кодекси, умуман 80 тадан ортиқ норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар ана шу

мақсадга – хотин-қизларнинг барча соҳаларда эркаклар билан кенг ҳуқуқлигини таъминлаш, уларнинг жамиятдаги ролини оширишга қаратилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасида “Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар” деб кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси жаҳон ҳамжамиятининг кўпчилик мамлакатлари каби гендер тенглиги соҳасида ўз зиммасига қатор мажбуриятлар олган. Ўзбекистон Марказий Осиёда биринчи бўлиб аёллар ҳуқуқлари ва манфаатларини химоя қилишга қаратилган қатор халқаро- ҳуқуқий ҳужжатларга қўшилган. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция, Аёлларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция, Оналикни муҳофаза қилиш тўғрисидаги конвенция, Аёллар аҳволи бўйича тўртинчи умумжаҳон конференциясида қабул қилинган Пекин платформаси ва Ҳаракат режаси шулар жумласидандир. Мазкур ҳужжатлар миллий даражада гендер тенглигига доир қонунчлик ҳужжатларини ишлаб чиқишда халқаро-ҳуқуқий асос вазифасини ўтади. Ушбу халқаро ҳужжатларда белгилаб қўйилган қоидалар давлат органлари амалий фаолиятида ҳам эътиборга олинади. Умуман Ўзбекистонда аёллар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида юзтадан кўпроқ норматив-ҳуқуқий хужжат қабул қилинган. Мамлакат ҳукумати қатор миллий дастурларни, шу жумладан Ўзбекистонда аёллар аҳволини яхшилаш стратегиясини белгилаб берган Миллий ҳаракат платформасини қабул қилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасини қўллаб-қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўрисида”ги Фармони асосида аёлларнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш мақсадида янги иш ўринлари яратиш ва аёлларнинг

тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиришга йўналтирилган тегишли дастур ишлаб чиқилди. Мазкур дастурда аёлларнинг сиёсий ва ижтимоий ҳаётдаги иштирокини янада оширишга қаратилган чоралар ҳам кўзда тутилган. Ўзбекистоннинг амалдаги қонунчилига аёлларнинг сиёсий фаолиятда иштирок этишларини рағбатлантиришни кўзда тутилган ўзгартиришлар киритилди. Ушбу ўзгартиришларга мувофиқ сиёсий партиялар давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ва ваколатли органларга кўрсатаётган номзодлар умумий сонида аёлларнинг улуши камида 30,0 % бўлишини таъминлашлари керак. Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитаси мамлакатда аёллар муаммоларини ҳал этишга қаратилган ҳукумат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш учун асосий масъул бўлган тузилмадир. Мамлакат хотин-қизлар қўмитасининг раҳбари бир йўла Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг ўринбосаридир. Қарорлар қабул қилишда хотин-қизлар иштирокини кенгайтириш мақсадида вилоятлар ва Тошкент шаҳар хотин-қизлар қўмиталарининг раислари ҳамда вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимларининг ўринбосарлари қилиб тайинланади. Улар маҳаллий даражада хотин-қизлар манфаатларини ҳимоя қилиш, салоҳиятини рўёбга чиқариш учун масъулдирлар. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш бўйича қўмитаси Ўзбекистон Республикасининг Аёлларга нисбатан камситишнинг барча шаклларига бархам бериши тўғрисидаги конвенцияни амалга ошириш бўйича Миллий маърузаси муҳокамаси юзасидан тавсиялар ишлаб чиққан. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати шу муносабат билан Миллий ҳаракат режасини қабул қилди ҳамда уни амалга оширишни мувофиқлаштириш ва мониторингини амалга ошириш учун ишчи гуруҳини ташкил этди. Шунингдек, Ўзбекистон ҳукумати хотин-қизларнинг ўз ҳуқуқлари тўғрисида хабардорлиги даражасини ошириш, аёлларнинг жамиятдаги мавқеини

кўтариш ва бошқа масалалар бўйича қатор тадбирларни ишлаб чиқиб, улар изчил амалга ошилишини таъминламоқда. Атроф муҳитнинг инсон тараққиётига таъсири Даставвал инсонни ривожлантириш концепциясига ялпи миллий маҳсулот ҳажми каби иқтисодий кўрсаткичларни яхшилаш воситаси сифатида қаралар эди. Бироқ бугунги кунда халқаро ҳамжамият иқтисодий ривожланиш, атроф муҳитнинг ҳолати ва одамлар соғлиғини муҳофаза қилиш ўртасида ўзаро қалин боғлиқлик мавжуд эканлигини эътироф этмоқда. Сўнгги 50 йил мобайнида жаҳондаги аҳолининг катта қисми моддий аҳволни яхшилашда улкан тараққиётга эришилди. Бироқ сурункали қашшоқлик, ривожланиш даражасининг пастлиги муаммолари айрим мамлакатларда иқтисодий ўсиш кескин суръатлари оқибатидаги салбий ҳодисалар билан бирга янада чуқурлашиб, жаҳондаги инсон ва табиий ресурсларига ниҳоятда кучли босим ўтказмоқда. Масалан, Ер юзидаги 1,1 миллиард киши хавфсиз ичимлик суви истеъмол қилиш имкониятига эга эмас. Ривожланаётган мамлакатлардаги барча касалликларнинг 10,0% ичимлик суви ифлослиги, умуман ичимлик сувининг етишмаслиги билан изоҳланади. Мазкур муаммолар қишлоқ жойларида янада ўткирдир. Қишлоқ жойларидаги аҳолининг 29,0 % тоза ичимлик сув истеъмол қилишдан, 62,0 % оддий санитария шароитларидан маҳрум. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра, дунёдаги касалликларнинг 25,0-33,0 % экология муаммолари билан боғлиқдир. Дунёдаги 2,4 миллиард одам санитария қоидаларига жавоб бермайдиган шароитларда яшайди. Катта шаҳарлардаги аҳолининг 40,0 % турар жойи кулбалардан иборат. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг таркибидаги кимёвий моддаларнинг миқдори ҳосилдорлик ортишига қараганда тезроқ суръатларда кўпаймоқда. Техноген омиллар ва аҳолининг атроф муҳитга салбий таъсири оқибатида табиий фожиалар такрорланиб турибди. Инсоният

цивилизациясига хавф солаётган омиллар ўртасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: ● Ер юзида хароратнинг ортиши; ● ўрмонзорларнинг қисқариши; ● саҳроларнинг кенгайиши; ● тупроқнинг ифлосланиши ва заҳарланиши оқибатида унинг унумдорлиги камайиши; ● сув ресурсларининг ифлосланиши; ● океан сатҳининг кўтарилиши; ● радиактив муҳитнинг ўсиши; ● ўсимлик ва ҳайвонат дунёси турлари йўқолишининг тезлашиши. Ушбу тенденциялар экологик вазиятни кескин ёмонлаштирмоқда, чунки аҳоли ортиши билан табиатга босим кучайиши ўртасидаги бевосита боғлиқлик яққол кўзга ташланади. Юқорида қайд этилганлар экологик барқарорликни таъминлаш вазифасини БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадларига киритишни қатъиян талаб этди. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш – одамлар яшайдиган муҳитнинг қулай ва хавфсиз бўлишини таъминлашгга йўналтирилган чоралар тизимидир. Ҳаво, сув, тупроқ атроф муҳитнинг энг муҳим омилларидир. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш табиий ресурсларни инсон фаолияти натижаларининг бевосита ва билвосита салбий таъсиридан сақлаш ва тиклашни кўзда тутади. Фан-техника тараққиёти ва саноат ишлаб чиқаришининг интенсивлашиши шароитларида атроф муҳитни муҳофаза қилиш энг муҳим умумдавлат вазифасига айланди. Ушбу вазифаларни ҳал этиш одамлар соғлиғини муҳофаза қилиш билан узвий боғлиқдир. Узоқ йиллар давомида атроф муҳит ёмонлашиши жараёнлари чекланган хусусиятга эга бўлиб, фақат айрим минтақаларни қамраб олган эди. Шунинг учун атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича амалда самарали чоралар кўрилмасди.

Кейинги 20-30 йил давомида жаҳондаги турли минтақаларда табиий муҳит ҳалокатли тарзда ўзгариб, жуда хавфли тус ола бошлади. Атроф муҳит оммавий тарзда ифлослантирилиши муносабати билан табиатни муҳофаза қилиш минтақавий, давлатнинг ички муаммоларидан халқаро муаммога айланди. Барча ривожланган давлатлар атроф муҳитни муҳофаза қилишни инсоният яшаши учун кураш олиб боришнинг энг муҳим масаласи сифатида белгилаб олдилар. Улар томондан қуйидаги ташкилий ва фан-техника тадбирлари ишлаб чиқилган: ● аҳолининг соғлиғи ва меҳнатга лаёқатлигига салбий таъсир кўрсатадиган кимёвий, биологик ва бошқа омилларни аниқлаш ҳамда уларни баҳолаш, бу орқали мазкур омиллар салбий таъсирини камайтириш учун зарур стратегияни ишлаб чиқиш; ● аҳоли саломатлигига нисбатан хавфнинг зарур мезонларини ўрнатиш учун заҳарли моддаларнинг атроф муҳитга таъсирини баҳолаш; ● эҳтимол тутилган ишлаб чиқариш аварияларининг олдини олиш бўйича самарали дастурларни ишлаб чиқиш ҳамда бу авариялар оқибатида атроф муҳитга етказилиши мумкин бўлган зарарли оқибатларни камайтириш бўйича чоралар кўриш. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш билан боғлиқ масаларни ҳал этишда инсон туғилишидан бошлаб бутун умри давомида турли омиллар таъсирида бўлиши билан боғлиқ муаммоларни ҳисобга олиш лозим. Уларга турмушда, ишлаб чиқаришда заҳарли ва хавфли кимёвий воситалардан фойдаланиш, дориларни истеъмол қилишларига тўғри келади, шу билан бирга организмларига озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибида бўлган кимёвий моддалар тушиши мумкин ва ҳоказолар. Шу билан бирга атроф муҳитни тобора ортиб бораётган зарарли саноат чиқиндилари ифлосланирмоқда. Атроф муҳитни ана шундай салбий оқибатлардан муҳофаза қилишнинг энг таъсирчан чораси - чиқитсиз ёки кам чиқитли технологик жараёнларни жорий этиш, шунингдек чиқиндиларни зарарсизлантириш ёки улардан иккиламчи фойдаланиш учун қайта ишлашдир. Шуниггдек, турли ишлаб

чиқаришларни жойлаштириш принципларига ёндашувни ўзгартириш, энг зарарли моддалар мавжуд бўлган ишлаб чиқаришларни зарарсизлар билан алмаштириш атроф муҳитни муҳофаза қилишга қаратилган яна бир йўналишдир. Турли саноат ва қишлоқ хўжалик объектларининг ўзаро алоқадорлиги тобора кучайиб бормоқда. Бундай шароитларда турли корхоналарнинг ёнма- ён жойлашганлиги, хомашё манбаларининг яқинлиги ёки транспортнинг қулайлиги билан боғлиқ фойдага қараганда авариялар оқибатидаги ижтимоий ва иқтисодий зарар анча катта бўлиши мумкин. Бундай объектларни энг мақбул тарзда жойлаштириш вазифасини ҳал этиш учун атроф муҳитга салбий таъсирни прогноз қилиш қобилиятига эга бўлган турли йўналишдаги мутахассисларнинг ҳамкорлигини йўлга қўйиш талаб қилинади. ХХ аср 70-йилларининг охирларида кўпгина мамлакатларда жаҳон тажрибасини мужассамлаштирган, аввал номаълум бўлган, табиат ва аҳоли соғлиғига зарар етказадиган омилларни тадқиқ этадиган атроф муҳитни муҳофаза қилиш марказларининг ташкил этилиши мавжуд муаммоларни ҳал этишни илмий асосга қўйиш йўлидаги муҳим қадам бўлди. БМТ Мингйиллик ривожланиш мақсадлари 7-мақсади вазифаларини ҳал этишда мауйян натижаларга эришилганига қарамасдан, 2010 йилга эришилиши мўлжалланган жаҳонда биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш муаммоси ҳал этилмади. Ҳозирги тенденциялар бутун ХХI аср давомида биологик хилма-хилликни йўқотиш жараёни давом этишидан далолат бермоқда. Биологик хилма-хилликни йўқотишнинг асосий сабаблари билан курашишга кириталаётган инвестициялар ортишига қарамасдан атроф муҳитнинг ифлосланиши, иқлимнинг ўзгариши давом этяпти. Ҳолбуки, Ер юзидаги миллиардлаб инсонларнинг ҳаёти ўсимлик ва ҳайвонат дунёсининг ҳар хил турлари мавжуд бўлишига бевосита боғлиқдир. Ўрмонлар қисқариши суръатлари бироз секинлашди. Бунга дарахт кўчатлари ўтқазиш дастурларининг амалга оширилиши ҳамда айрим минтақаларда ўрмонларнинг табиий кенгайиши туфайли 7 миллион

гектардан кўпроқ ўрмон пайдо бўлиши таъминланди. Шунга қарамасдан 2000-2010 йилларда ўрмонлар йилига 5,2 миллион гектарга қисқариб борди. Бу ўринда 1990-2000 йилларда мазкур кўрсаткич йилига 8,3 миллион гектарни ташкил этганлигини қайдэтиш лозим. Балиқларнинг ҳаддан ташқари кўп овланиши Ер юзидаги миллиардлаб одамлар учун протеин манбаи бўлган балиқларни йўқ қилишга хавф солмоқда. Кенг кўламли саноат балиқчилиги ҳажмларининг ортиши, шунингдек балиқ ресурслардан фойдаланиш зарур даражада тартибга солинмаганлиги ушбу муаммони янада ўткирлаштирмоқда. 1987 йилда қабул қилинган Монреаль протоколи режаларини амалга ошириш натижасида атмосфера озон қатламини барбод этадиган моддаларнинг 98,0 % ни босқичма-босқич йўқотишга 2008 йилда эришилди. Озон туйнуги ҳосил бўлишига олиб кеелаётган кўпгина моддалар Ер юзидаги иқлимни ўзгартиришга ҳам таъсир кўрсатмоқда. 2007 йилда жаҳондаги деярли барча мамлакатларнинг ҳукуматлари озон қатламини барбод этадиган, кенг қўлланиладиган зарарли моддалардан босқичма-босқич воз кечиш мажбуриятини олдилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов Мингйиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган БМТ саммитининг ялпи мажлисида сўзлаган нутқида “ Экологияни муҳофаза қилиш ва атроф-муҳитни асраб- авайлаш, айниқса, ҳозирги аномал табиий ўзгаришлар шароитида Мингйиллик декларациясида белгиланган мақсадларга эришишда катта аҳамият касб этади”. Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки йили – 1992 йилда “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинган эди. Ушбу қонунда табиатни муҳофаза қилишнинг мақсадлари сифатида қуйидагилар белгиланган: ● одамлар яшаши учун қулай шароитларни яратиш, экологик муоназанатни сақлаш, республикани самарали ва барқарор ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш мақсадларида табиатдан оқилона фойдаланиш;

● тирик табиатнинг бой турлари ва генетик фондини сақлаш; ● экологик тизимлар, ландшафтлар ва ноёб табиий объектларнинг хилма-хиллигини сақлаш; ● экологик хавфсизликни таъминлаш; ● табиат объектлари билан боғлиқ маданий меросни сақлаш. Мамлакатда атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асосини ушбу соҳага бевосита ёки билвосита талиқли бўлган 35 дан кўпроқ қонун ва 55 та қонуности норматив ҳужжат ташкил этади. Республикада атроф муҳитни муҳофаза қилиш масалаларини тартибга солиш Ўзбекистон Республикасининг Табиатни муҳофаза қилиш бўйича давлат қўмитаси зиммасига юклатилган. Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг асосий вазифалари сифатида қуйидагилар белгиланган: ● табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни тиклаш устидан давлат назроатини амалга ошириш; ● табиатни муҳофаза қилиш фаолиятини тармоқлараро комплекс бошқаришни амалга ошириш; ● табиатни муҳофаза қилиш ва ресурсларни тежаш ягона сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; ● атроф муҳит қулай экологик ҳолатини таъминлаш, экологик вазиятни соғломлаштириш. Ўзбекистонда экологик хавфсизликни таъминлаш бўйича муҳим ташкилий, ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий чоралар ишлаб чиқилган ва амалга оширилмоқда. Ушбу соҳада кўрилган чоралар ҳаво ифлосланиши даражасини пасайтириш асосий сув оқимлари ҳолатини яхшилаш, пестицидларни ишлатишни камайтириш, экин майдонлари таркибини яхшилаш, халқаро ташкилотларни миллий экологик муаммоларни ҳал этишга жалб қилиш имконини берди. Бозор муносабатларини шакллантириш, солиқ сиёсатини ислоҳ қилиш бюджетнинг табиий, моддий техник ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланишга йўналтирилган жамланма даромадларида

солиқлар ролини ошириш шароитларида табиатдан фойдаланишда иқтисодий механизмларни босқичма-босқич жорий этиш ва такомиллаштириб бориш алоҳида ўрин тутади. Ўзбекистон иқтисодиётини табиатдан фойдаланишнинг ҳақ тўлаш усулига босқичма-босқич ўтиш дастури ҳамда “Ўзбекистон Республикасида табиатдан фойдаланишнинг илмий асосланган иқтисодий ва ҳуқуқий механизмларини жорий этиш” концепциясига мувофиқ, табиий муҳитни ифлослантириш учун тўловлар жорий этиш амалга оширилди. Бунда табиатни муҳофаза қилиш фондларида маблағларни марказлаштириш табиатни муҳофаза қилиш тадбирлари, устувор илмий тадқиқотлар ўтказишни молиялаштириш ҳамда табиатни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасида норматив-методологик ҳужжатларни тайёрлаш ишларини амалга ошириш имконини берди. Ўзбекистон Республикаси атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро ҳамкорликни йўлга қўяр экан, атроф муҳит бўйича 9 та халқаро конвенцияни ҳамда уларнинг тегишли протоколларини ратификация қилди, атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида ҳамкорлик қилиш бўйича 12 та халқаро битимни, шу жумладан Биологик хилма-хилликни сақлаш бўйича конвенцияни, Озон қатламини муҳофаза қилиш тўғрисида Вена конвенциясини, БМТнинг Иқлим ўзгариши тўғрисидаги конвенциясини, Хавфли чиқитларнинг чегаралараро ўтишини назорат қилиш бўйича Базель конвенциясини, Сув-балчиқ экинзорлари тўғрисидаги конвенцияни, алоҳида халқаро аҳамиятга эга Рамсар конвенцияси ва бошқаларни имзолади. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва ривожланиш соҳасидаги халқаро ҳуқуқий ҳужжатларга қўшилиш ва ратификация қилиш – Ўзбекистон томонидан ўзининг халқаро ҳамжамият олдидаги мажбуриятларни бажаришнинг муҳим шартидир. Ўзбекистон Республикасининг Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси мамлакатимизда қатор халқаро лойиҳалар ижросини мувофиқлаштириб бормоқда. Жумладан, Давлат қўмитаси хузурида “Озон қатламини ҳимоя қилиш”, “Ғарбий Тяншон биологик хилма-хиллигини

сақлаш”, “Атроф муҳитни муҳофаза қилиш органларини такомиллштириш бўйича лойиҳа” “Ўзбекистон Республикаси атроф муҳити бўйича дастур” каби халқаро лойиҳаларнинг ваколатхоналари фаолият кўрсатябди. Ўзбекистон учун атроф муҳит муаммолари жуда муҳим аҳамиятга эга. Сўнггм қирқ йил мобайнида Орол денгизи акваторияси 7 баравар қисқарди, сув ҳажми 13 марта камайди, унинг минераллашуви эса ўнлаб баравар ошиб, денгизни тирик организмларнинг яшаши учун яроқсиз аҳволга келтирди. Натижада қарийб барча ҳайвонот ва наботот олами таназзулга учради ва йўқолди. Бугун Орол бўйида нафақат экологик, балки дунё миқёсида оғир оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган мураккаб ижтимоий-иқтисодий ва демографик муаммолар пайдо бўлди. Орол денгизининг қуриши давом этаётгани ва унинг атрофида гуманитар фалокат содир бўлаётгани сабабли Орол бўйининг табиий биологик фондини асраб-авайлаш, Орол инқирозининг атроф-муҳитга, энг муҳими, бу ерда истиқомат қилаётган юз минглаб ва миллионлаб одамлар ҳаётига ҳалокатли таъсирини камайтириш бугунги кундаги энг муҳим вазифа ҳисобланади. Шуни ҳисобга олиш зарурки, Оролбўйи ҳудуди иккита асосий манба — Амударё ва Сирдарё ҳисобидан сув билан таъминланади, ушбу дарёлар оқимининг камайиши мазкур кенг минтақанинг шундоқ ҳам заиф экологик мувозанатини бутунлай ўзгартириб юбориши МУМКИН . Бундай шароитда 30-40 йил аввал ишлаб чиқилган, мазкур дарёлар юқори қисмида улкан гидроиншоотларни қуриш бўйича лойиҳаларни амалга оширишга ҳар қандай уринишлар, ушбу иншоотлар барпо этиладиган зоналарнинг сейсмик хавфи 8-9 баллни ташкил этиши ҳисобга олинадиган бўлса, экологияга ўнглаб бўлмайдиган зарар етказиши ва хавфли техноген ҳалокатларга олиб келиши мумкин. Кўплаб халқаро экология ташкилотлари ва нуфузли экспертлар тавсия қилаётганидек, ушбу дарёлардан шу миқдордаги энергетика қувватларини

олиш учун нисбатан хавфсиз, аммо анча тежамкор кичик ГЭСлар қурилишига ўтиш мақсадга мувофиқдир. Инсонни ривожлантириш тўғрисидаги биринчи глобал маърузада хавфсиз атроф муҳит – “Тоза сув, озиқ-овқат ва ҳаво” – инсон эркинлигининг унсуридир, деб таъкидланган. 2007 йилги глобал маърузада эса иқлим ўзгариши оқибатидаги йўқотишлар инсонни ривожлантиришда қандай салбий оқибатларга олиб келиши мумкинлиги концепцияси баён этилган. Жумладан, ушбу маърузада жахонда хароратнинг кўтарилиши, қутбдаги музларнинг эриши, денгиз сатҳининг кўтарилиши оқибатида Ер юзидаги энг ночор аҳоли гуруҳларининг аҳволи янада мураккаблашганлиги асослаб берилган. Ҳозирги вақтда жаҳон аҳолиси ҳароратнинг глобал кўтарилиши ўзларига жиддий хавф туғдираётганлигини англамоқда. Жаҳон том маънода ниҳоятда хавфли оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган жиддий тадҳидлар остидадир. Ҳароратнинг глобал кўтарилиши, қурғоқчилик, сув тошқинлари ва бошқа экологик муаммолар БМТ Мингйиллик мақсадларини амалга оширишга жиддий тўсиқ бўлмоқда. Шунинг учун бутун жаҳон ҳамжамияти, барча мамлакатларнинг ҳукуматлари, бутун инсониятдан дунё халқлари олдида аввалари ҳеч қачон мавжуд бўлмаган энг жиддий хавфга қарши туриш учун табиатни муҳофаза қилиш талаб этилмоқда. Турар жойга эга бўлиш – турмуш даражаси ва турмуш сифатининг мезони Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги умумжахон декларацияси қабул қилинган 1948 йилдан буён муносиб турар жойга эга бўлиш муносиб турмуш даражаси ҳуқуқининг энг мухим таркибий қисми сифатида эътироф этиб келинмоқда. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги умумжахон декларациясининг 25-моддасида “Ҳар бир инсон ўзининг ҳамда оиласининг саломатлиги ва фаровонлигини

таъминлаш учун зарур бўлган турмуш даражасига эга бўлиш, жумладан... турар жойга... эга бўлиш... ҳуқуқига эгадир” Шунинг учун БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларида белгилаб қўйилган вазифалардан бири: “Кулбасиз шаҳар” ташаббусида кўзда тутилганидек, 2020 йилга бориб кулбаларда яшаётган камида 100 миллион кишининг турмушини жиддий равишда яхшилашни таъминлаш” дир. Маълумки А.Маслоунинг машхур пирамидасида инсон эҳтиёжлари иерархиясида турар жой овқатланиш, кийим-кечак ва бошқа физиологик эҳтиёжлар билан биргаликда асосий ўринни эгаллайди. А.Маслоу, умуман, инсон эҳтиёжларини беш гуруҳга бўлган (расм):

расм. А . Маслоу нинг эҳтиёжлар иерархияси ● физилогик эҳтиёжлар; ● хавфсизлик эҳтиёжлари; ● даҳлдорлик (меҳнат жамоасига, жамиятга) эҳтиёжлари; ● эътироф этилишга эҳтиёжлар; ● ўзини кўрсатиш эҳтиёжлари. А. Маслоу эҳтиёжларнинг дастлабки икки турини бошланғич (туғма) эҳтиёжлар деб, қолган учтасини иккиламчи (ҳосил қилинган) эҳтиёжлар деб атаган. Шу билан бирга эҳтиёжларнинг ортиш жараёни бирламчи (қуйи) А. Маслоу нинг эҳтиёжлар иерархияси Одамларнинг такрор кўпайишига, озиқ-овқатга, нафас олишга, жисмоний ҳаракатларга, кийим-бош, уй-жой, дам олиш ва ҳоказоларга бўлган физиологик ва жинсий эҳтиёжлари Экзистенциал эҳтиёжлар - ўз яшашининг хавф-хатарсиз бўлишига эҳтиёж, эртанги кунга ишонч, ҳаёт фаолиятининг барқарор шарт- шароитлари, инсонни қуршаб турган муҳитнинг муайян даражада доимий ва мунтазам бўлишига эҳтиёж, меҳнат соҳасида эса, кафолатланган бандликка, бахтсиз ҳодисалардан суғурталанишга ва шу кабиларга бўлган эҳтиёждир Жамоага алоқадор ликка, унга мансубликка, муомалада бўлишга, бошқалар тўғрисида ғамхўрлик қилишга, ўзига эътибор берилишига, биргаликдаги меҳнат фаолиятида иштирок этишга бўлган ижтимоий эҳтиёжлар Ўз-ўзининг ҳурмат қилинишига, обрў-эътиборга эга қадр-қимматнинг ошишига, хизмат соҳасида ўсишига, мақоми, нуфузи ортишига, тан олиниш ва юқори баҳо олишга бўлган эҳтиёждир Шахсий, маънавий эҳтиёжлар ўзининг ижод орқали фаоллашуви, ўзини намоён қила олишида ифодаланади

эҳтиёжларни иккиламчи (юқори) эҳтиёжлар билан алмаштириш сифатида намоён бўлади. Иерархия принципига асосан ҳар бир янги даражадаги эҳтиёж аввалги эҳтиёжлар қондирилгандан кейингина шахс учун долзарб эҳтиёжга айланади . БМТнинг Мингйиллик ривожланиш мақсадларида ночор кишиларнинг турар жой шароитларини яхшилаш бўйича белгиланган вазифалар 2010 йилга келиб икки баробар ошириб бажарилди. Кейинги 10 йил давомида кулбаларда яшаётган 200 миллиондан кўпроқ одам яхшироқ сув, санитария- техника таъминотидан фойдаланиш ёки кенгроқ турар жойга кўчиб ўтиш имкониятига эга бўлдилар. Ушбу ўзгаришлар уларни қашшоқлик, бетоблик ва саводсизликка маҳкумликдан ҳалос бўлиш имкониятларини жиддий равишда кенгайтирди. Кулбаларда яшаётган шаҳар аҳолисининг улуши кейинги 10 йил давомида 39,0 % дан 33,0 % га пасайганига қарамасдан ривожланаётган мамлакатларда кулбаларда яшаётган аҳолининг мутлақ сони кўпайиб бормоқда ва прогнозларга кўра яқин келажакда ана шу тенденция сақланиб қолади. Жаҳон ҳамжамияти турар жой муаммосини ҳал қилишга кўмаклашишга қаратилган чораларни кўрмоқда. БМТнинг Бош Ассамблеяси 1977 йилнинг декабрида Ванкуверда (Канада) бўлиб ўтган конференция якунлари бўйича Аҳоли пунктлари бўйича комиссия ташкил этиш тўғрисида резолюция қабул қилди. Комиссиянинг асосий вазифалари сифатида аҳоли пунктлари, турар жой қурилиши ва бинокорлик материаллари соҳасида ҳалқаро ҳамкорликни янада ривожлантиришни қўллаб–қувватлаш белгиланган. 1978 йилнинг октябрида БМТнинг Аҳоли пунктлари бўйича комиссиясининг Котибияти ва ижроия органи (БМТнинг Аҳоли пунктлари бўйича маркази – Хабитат) ташкил этилди. 1977 йилда Истамбулда (Туркия) Аҳоли пунктлари бўйича иккинчи конференция (Хабитат II ) ўтказилди. Унда қуйидаги ҳужжатлар қабул қилинди:

• “Хабитатнинг кун тартиби” – Аҳоли пунктларини барқарор ривожлантириш бўйича Ҳаракат режаси; • “Истамбул декларацияси ” – Жаҳон мамлакатлари давлат ва ҳукумат раҳбарларининг ер юзидаги барча инсонлар учун аҳоли пунктларини хавфсиз ва барқарор ривожлантириш юзасида мажбуриятлари. 2001 йил июнида Нью-Йоркда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг “Хабитат учун кун тартиби” ижросини баҳолашга бағишланган 25-махсус сессияси бўлиб ўтди. Сессия давомида БМТга аъзо давлатлар томонидан “Янги Мингйилликда шаҳарлар ва бошқа аҳоли пунктлари бўйича декларация” қабул қилинди. Ушбу Декларацияда шаҳарлар ва аҳоли пунктларини барқарор ривожлантиришининг принциплари ва мақсадлари белгилаб қўйилган. 2001 йилнинг 12 декабрида БМТ Бош Ассамблеясининг 56-сессиясида БМТнинг Аҳоли пунктлари бўйича маркази (Хабитат) мақомини Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Аҳоли пунктлари бўйича тўла ҳуқуқий дастури даражасига кўтариш тўғрисидаги резолюция қабул қилинди (БМТ-Хабитат). БМТ – Хабитат турар жойга эга бўлишни кафолатлашни таъминлаш бўйича глобал компания олиб бормоқда. Мазкур компания жаҳон мамлакатлари ҳукуматларига “Хабитат кун тартиби” асосий моддаларидан бири – “Ҳамма учун муносиб турар жой” ни таъминлаш юзасидан мажбуриятларини бажаришда кўмаклашмоқда. БМТ – Хабитат компанияси камбағал аҳоли ҳуқуқлари ва манфаатларини қўллаб–қувватлашга қаратилган турар жой соҳасидаги стратегияни фаоллаштиришга даъват этилган. Шу билан бир қаторда мазкур тадбир аёлларнинг турар жой соҳасидаги ҳуқуқларини ҳам қўллаб–қувватламоқда. Аҳоли пунктлари бўйича дастур ҳукуматлар, ҳокимиятнинг маҳаллий органлари, нодавлат ташкилотлари ва хусусий сектор билан қалин ҳамкорликда иш олиб бормоқда. Ушбу фаолият турар жой соҳасидаги муаммоларни, шу жумладан шаҳарлардаги кулбаларни таъмирлаш, камбағалликни камайтириш, шаҳар сув ва оқава сув таъминотини

таъминлаш, маҳаллий молия ресурсларини аҳолини турар жой билан таъминлашга, жалб этишга йўналтирилган. БМТ – Хабитат дастури қуйидагиларни қамраб олган: • маҳаллий раҳбариятнинг илғор тажрибаси ва услубиёти билан алмашиш дастури. Мазкур дастур ҳукумат муассасалари, ҳокимиятнинг маҳаллий органлари ва фуқаролик жамияти ташкилотларини турар жой шароитларни яхшилаш юзасидан илғор тажрибаларини аниқлаш ва ёйишга қаратилган; • шаҳарларни барқарор ривожлантириш дастури. Ушбу дастур БМТ – Хабитат ва ЮНЕПнинг шаҳар экологик режалаш салоҳиятини яратиш ҳамда аҳоли иштирокини кенгайтириш усуллари ёрдамида бошқарувни такомиллаштириш юзасидан биргаликда ташаббусидир; • Африкадаги шаҳарларда сув таъминоти соҳасидаги лойиҳа. Мазкур лойиҳа ҳам БМТ – Хабитат ва ЮНЕПнинг ташаббуси бўлиб, у шаҳсар сув ресурсларини самарали бошқариш ҳамда бу ресурсларни ифлослашдан муҳофаза қилишни қўллаб–қувватлаш мақсадини кўзлайди; • табиий офатлар билан курашиш дастури. Ушбу дастур миллий ҳукуматлар, ҳокимиятнинг маҳаллий органлари ҳамда жамоларга табиий офатлар оқибатларини бартараф этишда ёрдам кўрсатишни кўзлайди; • “ XXI аср кун тартибини маҳаллийлаштириш дастури”. Ушбу дастур маҳаллий даражада ХХI аср кун тартиби тадбирларини амалга оширишга қаратилган бўлиб ўртача миқёсдаги шаҳарларда биргаликдаги ташаббусларни рағбатлантиради. Муносиб турар жой дейилганда фақат бошпана мавжуд бўлиши назарда тутилмайди. Муносиб турар жой бу: • шахсий ҳаётга аралашмасликни таъминлайдиган турар жой шароитлари; • муносиб турар жой майдони; • зарур даражадаги хавфсизлик; • турар жой сақланишининг кафолати;

• мавжуд инфратузилмаларнинг барқарорлиги ва пушиқлиги; • турар жойларнинг зарур даражада ёритилиши, иситилиши ва шамоллатириши; • сув таъминоти, зарур санитария шароити, чиқиндиларни олиб чиқиб кетиш каби зарур инфратузилмаларнинг мавжудлиги; • атроф муҳитнинг қулайлиги; • турар жойнинг иш жойи ва хизмат кўрсатиш соҳаси корхоналарига яқинлиги. Юқорида қайд этилган талабларга жавоб берадиган турар жой нархлари ҳам мақбул бўлиши лозим. Турар жойнинг муносиблиги манфаатдор шахслар билан биргаликда аниқланиши ҳамда бу турар жой мунтазам яхшиланиб борилиши назарда тутилиши керак. Жаҳондаги барча мамлакатларнинг ҳукумутлари аҳолини турар жой билан таъминлаш бўйича зиммаларига у ёки бу шаклда мажбурият олганлар. Турар жой қурилиши бўйича вазирликлар ёки тегишли муассасаларнинг ташкил этилиши, турар жой секторига маблағлар ажратилиши, турар жой сиёсати, дастурлари ва лойиҳаларни ҳаётга тадбиқ этишга киришилиши ана шу мажбуриятларни амалда бажариш чоралари кўрилаётганлиги далолатидир. Аҳолига муносиб турар жой тақдим этиш биргина ҳукумат томонидан эмас, шунингдек бутун жамият, шу жумладан хусусий сектор, ноҳукумат ташкилотлар ҳамда халқаро ҳамжамият ташкилотларидан ҳам саъй- ҳаракатлар талаб этилади. Шу билан бирга ҳукумат муносиб турар жойга ҳуқуқни амалда таъминлаш учун қуйидаги чораларни кўриши мақсадга мувофиқдир: • қонун турар жой соҳасида хар қандай шаклда – ирқи, танасининг ранги, жинси, тили, эътиқоди, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, туғилган жойи ёки бошқа мақомлари бўйича камситишни тақиқлаши ва бундай камситишлардан ҳаммани тенг ва самарали ҳимоя қилишни кафолатлаши зарур;

• турар жойдан асоссиз чиқариб юбориш ҳамда барча учун, шу жумладан аёллар ва камбағал одамлага турар жой қуриш учун ер олиш ҳуқуқий кафолатларини таъминлаш; • турар жой яшаш учун қулай, нархи мақбул бўлишига қаратилган сиёсатни амалга ошириш. Айни пайтда ўз маблағлари хисобига муносиб турар жой харид қилиш имкониятига эга бўлмаган шахсларга ҳам ёрдам кўрсатиш чоралари кўрилиши лозим. Бундай чораларга қуйидагиларни киритиш мумкин: • тегишли тартибга солиш чораларини кўриш ва бозор иқтисодиёти рағбатларини жорий этиш орқали турар жойларини харид қилиш имкониятларини кенгайтириш; •қашшоқ аҳолига турар жойга эга бўлишда кўмаклашиш мақсадида субсидиялар бериш, турар жойларни ижарага олишда ёрдам кўрсатиш; • маҳаллий жамоалар, кооператив ва нотижорат турар жой дастурларини қўллаб–қувватлаш; • аҳолининг ночор қатламига мансуб уйсизлар ва бошқа тоифа одамларани моддий қўллаб–қувватлаш; • турар жой қурилишини кенгайтириш учун молия ва бошқа ресурсларини жалб этиш; • хусусий секторни муносиб турар жойга эҳтиёжларни қондиришга қаратилган изланишларини рағбатлантириш; •иш жойларига, савдо ва маиший хизмат қўрсатиш корхоналарига турар жойдан боришни енгиллаштириш мақсадида транспорт тизимини ривожлантириш; • уйсиз ва турар жой билан қониқарсиз таъминланган аҳоли сонини аниқлаш ва баҳолаш мақсадида самарали мониторингни олиб бориш, шу асосда тегишли турар жой сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш. Реал турар жой сиёсатини ишлаб чиқишнинг асосий принципи унинг макроиқтисодий сиёсат ҳамда атроф муҳитни мухофаза қилиш ва иқтисодий ривожлантириш соҳасидаги сиёсат билан узлий боғлиқлигига эришишдир.

Турар жой сиёсати асосан турар жой ва инфратузилмаларга тобора ортиб бораётган эҳтиёжни қондиришга қаратилган бўлса ҳам мавжуд турар жой фондидан оқилона фойдаланишга эътибор кучайтирилиши лозим. Бўш турар жойларни ижарага беришни оқилона йўлга қўйиш ана шундай имкониятлардан биридир. Амалга оширилаётган сиёсат, шунингдек кўпгина, айниқса ривожланаётган мамлакатларда шахсий турар жой қуриш билан шуғирланаётганларини хар тарафлама қўллаб қувватлаш ва рағбатлантиришга йўналтирилиши зарур. Ўзбекистоннинг амалдаги қонунчилигида турар жой деганда “Фуқароларнинг доимий яшашига мўлжалланган, белгиланган санитария, ёнғинга қарши, техник талабларга жавоб берадиган, шунингдек белгиланган тартибда махсус уйлар (ётоқхоналар, вақтинчалик уй-жой фонди уйлари, ногиронлар, фахрийлар, ёлғиз қариялар учун интернат-уйлар, шунингдек болалар уйлари ва бошқа махсус маєқадли уйлар) сифатида фойдаланишга мўлжалланган жойлар” тушунилади. Ўзбекистонда аҳолининг турар жой шароитларини яхшилаш юзасидан кенг кўламли чоралар амалга оширилмоқда. Мамлакатда аҳолининг шинам уй-жойларга бўлган талаб-эҳтиёжларини мумкин қадар тўлиқ таъминлаш, уй- жой қурилишини, айниқса кичик шаҳарлар ва қишлоқ жойларда жадал ривожлантириш, уй-жой қурилиши учун имтиёзли узоқ муддатли ипотека кредити бериш тизими кенг жорий этилган. Шу мақсадда "Ипотека-банк" акциядорлик тижорат ипотека банки ташкил этилиб, унинг олдига қуйидаги вазифалар қўйилган. • якка тартибдаги уй-жой қурилиши учун имтиёзли узоқ муддатли ипотека кредити бериш тизимини жорий этиш; • якка тартибда уй-жой қурувчиларга ва аҳоли учун турар жойлар барпо этадиган хўжалик юритувчи субъектларга кредит олишда кўмаклашиш; • уй-жой қурилиши учун ипотека кредити беришни ривожлантиришга хорижий инвестициялар, жумладан кредитларни, шунингдек халқаро ва маҳаллий молия институтлари инвестиция ҳамда грантларини жалб этиш;

• республика минтақаларида банкнинг ихтисослаштирилган хизматларидан аҳолининг кенг фойдаланишини таъминлайдиган филиаллар шохобчасини ривожлантириш; • замонавий, тежамли, бозорда талаб юқори бўлган қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи корхоналарни кредит билан таъминлаш. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликларига минтақаларда уй-жой қурилишини ривожлантириш юзасидан қуйидаги вазифалар юклатилган: • ер участкалари ажратиш ва якка тартибдаги уй-жой қурилиши массивларини комплекс ҳолда барпо этиш; • якка тартибдаги уй-жой қурилиши янги массивларини маҳаллий бюджетлар маблағлари ҳисобига зарур мухандислик коммуникациялари билан таъминлаш; • якка тартибдаги уй-жой қурувчиларнинг маҳаллий қурилиш материаллари ва конструкцияларга бўлган талаб-эҳтиёжларини қондириш; • реконструкция қилинадиган ёки бузиладиган уй-жой фондини аниқлаган ҳолда оммавий сериядаги илгари қурилган кўп хонадонли уйларни реконструкция қилишни назарда тутиш. Ўзбекистонда Қишлоқ жойларда намунавий лойиҳалар асосида хусусий уй-жойларни қуриш бўйича дастур изчил амалга оширилмоқда. Шу мақсадда “Қишлоқ қурилиш инвест” инжиринг компанияси ва“Қишлоқ қурилиш банк” ташкил этилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Қишлоқ жойларда уй жой қурилиши кўламини кенгайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарорига мувофиқ ихтисослаштирилган “Қишлоқ қурилиш инвест” инжиринг компанияси 2014 йилнинг 1 январигача барча турдаги солиқ тўловларидан ҳамда Республика Йўл жамғармаси ва бюджетдан ташқари Мактаб таълими жамғармасига мажбурий тўловдан озод этилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Уй-жой фондини фойдаланишга тайёр ҳолда топшириш шартларида реконструкция

қилиш ва таъмирлаш бўйича пудрат ишларини кенгайтиршини рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори асосида мамлакатда янгидан ташкил этилаётган таъмирлаш-қурилиш ташкилотлари 2014 йил 1 январгача: -солиқларнинг барча турлари ва давлат мақсадли фондларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод қилинди (бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси бундан мустасно); -Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланадиган рўйхатлар бўйича Ўзбекистон Республикаси худудига олиб кириладиган қурилиш техникаси ва кичик механизациялаш воситалари учун божхона тўловлари тўлашдан (божхона расмийлаштирувчи йиғимлари бундан мустасно) ҳам озод қилиннди. Шу билан бирга мамлакат тижорат банкларига қурилиш техникаси, кичик механизациялаш воситалари, махсус транспорт ва инвентарь сотиб олиш учун бошланғич капитални шакллантириш мақсадида ихтисослаштирилган қурилиш ташкилотларига имтиёзли кредит ресурслари (имтиёзли кредитлар жамғармаси маблағлари ҳисобидан) ажратиш тавсия қилинди. Ушбу таъмирлаш қурилиш ташкилотларига, шунингдек республика Товар-хом ашё биржасининг биржа копировкалари ўртача нарҳлари бўйича тўғридан-тўғри шартномалар асосида етказиб бериш учун зарур ҳажмда цемент, металл прокати, асбосцемент плиталар (шифер) ва бошқа қурилиш материаллари ажратилади. Қишлоқ жойларда намунавий лойиҳалар асосида хусусий уй-жойларни қуриш дастури амалга оширилишга киришилган 2010 йилдан бошлаб икки йил ичида 15 мингдан зиёд оила ҳар томонлама қулай янги уй-жойларга эга бўлди. Фақат 2011 йилнинг ўзида намунавий лойиҳалар асосида умумий майдони 1 миллион 100 минг квадрат метрга тенг бўлган 7 минг 400 та хусусий уй-жой қуриб битказилди. Бу мақсад учун 576 миллиард сўмликдан ортиқ инвестициялар йўналтирилди, уларнинг 63,0 % дан зиёдини

марказлаштирилган манбалар ва “Қишлоқ қурилиш банк” маблағлари ташкил этди. 2012 йилда умумий турар-жой майдони 1 миллион 200 минг квадрат метрдан ортиқ бўлган 8 минг 510 та якка тартибдаги уй-жой қурилиши режалаштирилган. Шу билан бирга давлат бюджет маблағлари ҳисобидан турар-жой посёлкаларини қуриш бўйича олдиндан тасдиқланган комплекс режаларга мувофиқ 425 километрдан зиёд водопровод тармоғи, қарийб 260 километр электр линиялари, 375 километр газ тармоқлари ва 306 километр ички йўллар қурилиши режалаштирилган. Ижтимоий инфратузилма объектларини барпо этиш ҳисобидан комплекс қурилиш жойларида 26 та қишлоқ врачлик пункти, 10 та умумтаълим мактаби ва 680 тадан зиёд хизмат кўрсатиш ва сервис объекти фойдаланишга топширилади. Ушбу мақсадларда 2012 йил давомида қарийб 810 миллиард сўмлик капитал қўйилмаларини ўзлаштириш режалаштирилган. Умуман, Қишлоқ жойларда уй-жой қурилишини ривожлантиришнинг 2015 йилгача мўлжалланган дастурни амалга ошириш ишларига 2 миллиард 200 миллион АҚШ доллари қийматидаги маблағ йўналтириш кўзда тутилмоқда. Мазкур дастурни амалга оширишда Осиё тараққиёт банки фаол иштирок этмоқда. Банк қишлоқда якка тартибдаги уй-жойлар қурилишига 500 миллион доллар миқдорида, жумладан, 2012 йилда 160 миллион доллар инвестиция киритишни режалаштирмоқда. “Қишлоқ қурилиш банк” томонидан унинг ўз маблағлари ва Осиё тараққиёт банкининг заём маблағлари ҳисобидан намунавий лойиҳалар асосида якка тартибдаги уй-жойларни қуриш учун кредитлар қишлоқ аҳолисига имтиёзли шартларда, 15 йил муддатга йиллик 7,0 % ли ставка бўйича берилмоқда. Бу эса тижорат банкларининг ипотека кредитлари ставкасидан қарийб икки баробар паст бўлиб, моҳият эътибори билан қишлоқда яшаётган оилаларга катта имтиёз ва имконият яратиб беришга қаратилгандир.

Адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси .- Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси // http :// www . lex . uz . 3. Ўзбекистон Республикасининг Оила Кодекси // http :// www . lex . uz 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 5. Каримов И.А.. Баркамол авлод — Ўзбекистон тараққиёти пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 6. Каримов И.А.. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли / Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999 7. Каримов И.А. Ўзбекистон демократик тараққиётининг янги босқичида. Т.: Ўзбекистон, 2005. 8. Q.Abdurahmonov , N.T.Shoyusupova Aholining ish bilan bandligi: O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 9. Q .X.Abduramanov, X.Abduramanov Mehnat resurslari safarbarligi. O’quv- qo’llanma.-Т.: TDIU, 2011. 10. Q.X.Abdurahmonov, X.ХAbduramanov. Demografiya: O’quv-qo’llanma.- Т.: TDIU, 2011 11. Q.X.Abdurahmonov, N.T.Shoyusupova. Mehnat iqtisodiyoti:Ijtimoiy mehnat munosabatlari: Darslik. - Т.: TDIU, 2011 12. Абдурахманов К.Х., Абдуллаев А.М., Дадабаев Ш.Х. Региональная экономика и управление. –Т.: Фан ва технология. 2007. 13. httр: // www.gov.uz – Ўзбекистон Республикасининг давлат портали. 14. http: // www . mineconomu . uz – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлигининг расмий сайти 15. www.arxiv.uz 16. www.referat.arxiv.uz

O'xshashlar

Инсон тараққиёти концепцияси

Ўзбекистонда инсон тараққиёти. Ҳамма нарса инсон учун, инсон манфаатлари учун

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва инсон тараққиёти

Инсон тараққиёти мезонлари ва бмтнинг мингйиллик ривожланиш мақсадлари

Турмуш даражаси ва инсон тараққиёти. Фаровонлик концепцияси ва турмуш даражаси