G`oyaviy ta`sir ko`rsatish vositalari, shakllariva uslublari - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

G`oyaviy ta`sir ko`rsatish vositalari, shakllariva uslublari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

G`oyaviy ta`sir ko`rsatish vositalari, shakllari, uslublari Reja: So`z – g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning mafkuraviy vositasi sifatida. Ta`lim tizimi va g`oyaviy tarbiya. Ommaviy axborot vositalari va g`oyaviy ta`sir. G`oyaviy tarbiyada hayrli an`analarning o`rni. Madaniy-ma`rifiy muassa-ssalar g`oyaviy tarbiya maskani. G`oyaviy tarbiyada adabiyot va san`at. G`oyaviy ta`sir o`tkazish shakllari. G`oyaviy ta`sir ko`rsatish usul va uslublari.

Noosfera davri odam-olam munosabatlarida ilmiy haqiqatlarga asoslangan yangicha dunyoqarash, shu asosda yangicha tafakkur va turmush tarzi shakllanishini taqoza etmoqda. Ushbu jarayonda geosiyosat va mafkurada ham yangicha yondashuvlar qaror topishi, insoniyat nihoyat milliy, irqiy, diniy va boshqa negizda muqarrar chiqadigan ziddiyatlarni zo`ravonliklarsiz, urushlarsiz, terrorlarsiz, tarafkashliklarsiz xal etish bosqichiga o`tishiga umid qilish mumkin. Ana shundagina ilmiy-texnika va texnologiya muvaffaqiyatlari va globallashuv jarayonlaridan har bir elat, millat, mintaqa xalqlari va butun bashariyat manfaatlari yo`lida to`la-to`kis foydalanish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. Bu ulug` maqsadlarga erishishda mafkura vositalari, shakllari, uslublari haqida yoshlarimiz zarur bilimga ega bo`lishlari tarixiy zaruriyatdir. Muayyan dunyoqarash ifodasi sifatidagi g`oyalarni odamlar ongiga yetkazish, ularning qalbidan mustahkam o`rin olishida so`z asosiy mafkuraviy vosita hisoblanadi. Binobarin, odamzot jamiyat bo`lib yashashga o`tgach, ma`naviyatni qaror toptirish, shu asosda jamoa va jamiyatga uyushgan odamlarda o`zaro hamkorlik, hamdo`stlik ruxini qaror toptirishda so`zdan o`z o`rnida va bilib foydalanishga katta e`tibor berilgan. Masalan, «Avesto»da so`zning qudratiga yuksak baho beriladi va ezgu so`z odamning komillik maqomiga erishishining zarur sharti hisoblanib, shu jarayonda unda ezgu niyat va ezgu amallar vujudga kelishiga e`tibor qaratiladi. Qadimgi Yunonistonda ritorika maktablarida maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan voizlar tayyorlangan. Maktabni muvaffaqiyatli bitirganlar omma oldiga chiqib so`zlash xuquqiga ega bo`lganlar. O`rta asrlar, shuningdek keyingi davrlarda ham islom dini va shariatlaridan yetarli bilimga ega bo`lgan odamlarni voiz deb ataganlar, ular omma oldiga chiqib, olam-odam munosabatlari haqida gapirganlarida, barcha uning so`zlarini butun vujudi bilan tinglagan. G`arb mamlakatlarining ba`zilarida maxsus germenevtika

fani o`tilib, unda bo`lajak mutaxasislarning so`zlarni o`z o`rnida va o`z ma`nosida ishlatishga o`rgatiladi. Hozirgi davrdagi tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha, odamzot kundalik shaxsiy kuzatishlari, hayotiy tajribasi, ijtimoiy-siyosiy qarashlariga muvofiq keladigan g`oyalargagina ishonar ekan, bunda mantiqiy bog`lanishlar ifodasi bo`lgan fikrlarga nisbatan kundalik ong darajasidagi o`tkinchi qarashlarga qiziqish katta bo`ladi. Agar voizning bilimi chuqur, notiqlik mahorati yuksak bo`lsa, kundalik ong darajasida keng yoyilgan fikrlarga tayanib turib, mantiq kuchi bilan o`z qarashlariga ishontira oladi va tinglovchini jiddiy o`ylash va mulohaza qilib ko`rishga da`vat etib, ilmiy- falsafiy jixatdan asoslangan fikrlarga ishonch tuyg`usini vujudga keltira oladi. Demak, notiq yoki voiz nutqida ishlatiladigan, jamiyat va xalq manfaatlarini ifodalovchi ijtimoiy ramzlar – so`zlar, iboralar, shiorlar, narsa va hodisalar o`sha tinglovchi talab-extiyoji, orzu-umidlari va manfaatlariga bevosita aloqador bo`lgandagina ta`sirchan va ishonchli bo`ladi. So`z – dil gavhari, jon ozig`i deganda, xalqimiz har qanday iborani emas, balki odamda komillik sifatlarini tarbiyalaydigan, unda o`z Vatani, millati sha`n- shuhratiga shuhrat qo`shishi uchun ilxom manba`i bo`ladigan dono fikrlar, ijtimoiy xodisalarga donishmandlarcha baho berish va munosabat belgilash qobiliyatini vujudga keltiradigan ilmiy qarashlarni nazarda tutadi. Ta`lim tizimidagi barcha fanlar o`qituvchilari yoshlarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga xissa qo`shadilar, demak, ularning har bir so`zi ma`lum ma`noda mafkura bilan vobosta bo`lib ketadiki, buni nazardan soqit qilmaslik kerak. So`zga e`tibor – elga e`tibor, degan naql ular uchun dasturulamal bo`lmog`i lozim. Insoniyat Noosfera davriga kirgan va ko`p yirik davlatlarning geosiyosatida an`anaviylik davom etib, tarafkashlik ruhini qaror toptirish mayllari hamon kuchli ekan, har bir o`qituvchi bu xolatni hisobga olib, yoshlarda ilmiy dunyoqarashni qaror toptirish, ularda olamiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berishi lozim. Zero, so`zga, fikrga, g`oyaga mafkura vositasi sifatida qaragan shaxs ijtimoiy-

siyosiy jihatdan salmoqli so`zlar orqali yoshlarda istiqlol va taraqqiyot uchun kurash, fidoyilik namunalarini ko`rsatish ishtiyoqlarini rivojlantirgan bo`ladi. «Ta`lim» va «ta`lim tizimi» tushunchalarida ayniyat va tafovut mavjud. Ayniyat shundaki, yosh avlodga, umuman odamzotga ta`lim berish bilan ota-onalardan tortib, qarindosh-urug`, yoru-birodar, do`stlar – boringki, muayyan jamoa va jamiyatga uyushgan individlarning barchasi ishtirok etadi. O`zbeklarda «bitta bolaga yetti mahalla axli ota-ona»degan xikmatli so`z tarixan qaror topganligi bejiz emas. Chunki tarbiya ko`rgan, jamiyatda yashash ko`nikmalarini o`zida hosil etgan insonlar qancha ko`p bo`lsa, oila, mahalla, qishloq va, boringki, butun mamlakat aholisi tinch- totuv, bir-biri bilan hamkor, hamnafas yashaydilar. Shuning uchun ham xalqimizda ta`lim ko`rmagan olimdan ta`lim ko`rgan «omi» afzal degan naql bor. Masalan, milliy an`analar ruhida tarbiyalangan cho`pon o`z xalol mehnati, shaxsiy namunasi bilan jamiyatda ma`naviyatni qaror toptirishga munosib hissa qo`shadi. Boylikka ruju qo`ygan, olg`irlik kasaliga mubtalo bo`lgan, xalol bilan haromning farqiga bormaydigan olim, siyosiy arbob jamiyatda o`z «nomunasi» bilan muayyan jamoa va umuman jamiyatni izdan chiqarsa, milliy manfaatlarga xiyonat qilsa, o`sha «omi» hisoblangan cho`pon jamiyat va uning taraqqiyoti, inson kamoloti uchun benazir xizmat qiladi. Shu ma`noda «Ta`lim» ma`lum bir mamlakatda, mintaqada tarixan qaror topgan urf-odatlar, rasm-rusumlar, marosimlar orqali muayyan dunyoqarashni qaror toptirish, milliy o`zlikni va odam o`z-o`zini anglash ruxini singdirishda barcha shaxslarning ishtirok etishini nazarda tutadiki, shu jixatdan «Ta`lim tizimi» u tushunchaning tarkibiy qismi hisoblanadi. «Ta`lim tizimi» tushunchasi muayyan tizimga tushganligi, aniq bir maqsadga qaratilganligi hamda barcha zamonlarda mafkura vositasi bo`lib kelganligi bilan «Ta`lim»ga nisbatan chuqurroq va aniq-ravshanroq tushunchadir. Har bir ta`lim tizimi muayyan tarixiy davr ruhini o`zida ifodalab, aniq davlat va jamiyat oldida turgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy,

ma`naviyat-ma`rifiy vazifalarni bajarish maqsadlariga bo`ysunadi. «Beshikdan to tobutgacha o`qi!» shioriga asosan, O`zbekistonda ta`lim tizimi uzluklilikning uzluksizlik tamoyiliga asoslangan. YA`ni, bog`cha, boshlang`ich va o`rta maktab, oliy o`quv yurti (u bakalavriat va magistratura bosqichlariga ega), so`ngra aspirantura, doktarantura hamda malaka oshirish institutlarini o`z ichiga oladi. Ta`lim tizimida g`oyaviy tarbiya markaziy o`rinlarda turadi. Chunki ta`lim tizimining barcha bosqichlarida beriladigan ta`lim va tarbiya jarayonlari o`quvchilar, talabalar, tinglovchilar «dunyoqarashini kengaytirish, ularning ongini ilmiy asoslangan bilimlar bilan boyitish hamda jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun kerak bo`lgan sifatlarni kamol topshirishga yo`naltirilgan bo`ladi». Ta`lim berish jarayoni tarbiyani o`z ichiga oladi, ammo tarbiya ko`p qirrali va, yuqorida aytganimizdek, umumxalq ishtirokini toqoza etgani sababli, ta`limni ham nazarda tutadi. Shuning uchun ham tarbiyachining o`zi tarbiyalangan bo`lishi to`g`risidagi talablar avvalo ta`lim tizimida ishlayotgan barcha toifadagi individlarga ham va albatta xalqning hamma tabaqalariga ham taalluqlidir. Biroq, g`oyaviy tarbiya bevosita dunyoqarash bilan bog`liq bo`lgani sababli, zamonaviy ta`lim tizimida mafkura vositasi sifatida har qanday dunyoqarashni emas, balki odam-olam haqida ilmiy jihatdan asoslangan, falsafiy mazmun bilan boyitilgan dunyoqarash ruhida yoshlarni, butun xalq ommasini tarbiyalashga harakat qiladi. «Yangicha fikrlash va yangicha tafakkur aynan mustaqillik mafkurasi ruxida tarbiya topib, sayqallangan milliy ong, dunyoqarash va e`tiqod maxsulidir». G`oyaviy tarbiyada ijtimoiy-gumanitar fanlarning alohida o`rni bor bo`lib, ular muayyan jamiyat oldida tarixan turgan murakkab vazifalar hamda ularni bajarish yo`llari, usullarini ham ko`rsatadi, individlar shaxs bo`lib kamol topishlari uchun yordam beradi. Falsafa shu jixati bilangina vertikal tarzda ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan tutashib, mafkura tusiga kiradi va g`oyaviy tarbiyada markaziy o`rinni egallaydi. Falsafa gorizontal

tarzda tabiiy va texnikaviy fanlar bilan bog`langani uchun fan sifatida u ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Tabiiy fanlar tadqiqotchilari XX asrda Yer deb atalgan kichik olam va unda odamning paydo bo`lishi va evolyutsiyasi haqida salmoqli dalillarni to`pladilar, moddiy olam o`z-o`zidan vujudga kelgani va o`z-o`zidan harakatdaligini rad etib bo`lmaydigan misollar bilan isbotladilar. Ayniqsa fizik va ximik olimlarning Tabiat o`z taraqqiyotining Noosfera bosqichiga o`tgani, bunda uning taqdiri o`zi yaratgan va «Odam» deb ataladigan mavjudodning aql-zakovati, faoliyatiga bog`liq bo`lib qolganini isbotladilarki, buni e`tibordan soqit qilish juda katta gumroxliq bo`lur edi. Demak, barcha mamlakatlar xalqlari, ayniqsa ularning siyosiy arboblari ilmiy-texnika va axborot texnologiyalari muvaffaqiyatlari to`la-to`kisicha insoniyat va Yer deb atalgan tabiat manfaatlariga bo`ysundirishlari zarur bo`lib turibdi. Ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida Noosfera davri yangicha dunyoqarashga muhtoj bo`lib turganiga asosiy e`tiborni qaratishga da`vat etilgan. Ana shu g`oyalarni odamlar ongiga singdirish, ularni yangi zamon talablari ruhida tarbiyalash milliy mafkuralarda ustivor yo`nalish bo`lib qolsa, insoniyatning porloq kelajagi g`oyaviy jihatdan mustahkamlangan bo`ladi. G`oyaviy ta`sir ko`rsatish, individlar fikrini, qarashlarini muayyan maqsadlarga yo`naltirish, jamiyatda g`oyaviy jipslikni qaror topshirish, imonli komil insonlar shaxsini shakllantirishda ommaviy axborot vositalari (OAV) – televideniye, radio, gazeta va jurnallar, nashriy kitoblarning betakror o`rni bor. Mafkuraning ta`sirli vositalari sifatida ular odamlarga, butun ommaga milliy mafkuraning Bosh va Asosiy g`oyalaridan kuzatilgan maqsadlarni tushuntirishda, shu jarayonda xalqning energiyasidan yaratuvchilik, bunyodkorlik yo`lida foydalanish imkoniyatini kengaytirishda muhim rol o`ynashlari mumkin. Ommaviy axborot vositalari ta`lim tizimida 1-blok fani sifatida o`qitilayotgan hamda respublikaning 19 ta oliygohida tashkil etilgan «Milliy g`oya va ma`naviyat asoslari» kafedralarida shu

ixtisoslik bo`yicha kadrlar tayyorlash sohasida to`plangan tajribalarni o`rganib, ularni ommalashtirish, mavjud kamchiliklar, ayniqsa o`quv adabiyotlari tanqisligining tub sabablarini aniqlab, ular va boshqa kamchiliklar, nuqsonlarni bartaraf etishga qaratilgan taxliliy (analitik) maqolalar berishga da`vat etilgan. Bugina emas, davr va zamon, uning boshqa zamonlardan farq qiladigan jihatlari to`g`risida ta`sirli maqolalar berishlari, shu jarayonda individual va ijtimoiy ongni ma`lum bir o`zonlarga burib yuborish imkoniyatlari ularda ulkan, xususan, Noosfera davri, bunda Aqlning va uning mevasi bo`lgan fan-texnika va texnologiya muvaffiqiyatlaridan foydalanishni oqilona, bunyodkorlik, yaratuvchilik, ezgulik tomonga burib yuborish ham milliy, ham umumbashariy ahamiyatga molik hodisa ekanini avvalo bu soha ijodkorlari o`zlari yaxshi anglab olishlari, so`ngra shu yo`nalishda ta`sirli ko`rsatuvlar, eshittirishlar, salmoqli maqolalar berishlari mumkin. Bularni aytishdan maqsad shuki, g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning mafkuraviy vositalaridan biri bo`lgan ta`lim tizimi orqaligina milliy istiqlol, milliy tiklanish va umuman milliy g`oyani odamlar imon va e`tiqodiga, xalq ommasining maslagiga aylantirish amri mahol. Binobarin, mafkuraning boshqa vositalari, jumladan, OAVda xam milliy g`oya, uning tarixiy va falsafiy ildizlari, millatni jipslashtirishda, milliy mustaqillikni mustahkamlash, milliy qadriyatlar ruxini singdirishda uzoqqa mo`ljallangan maqsadli ishlar amalga oshirilishini zamonamiz voqeligi taqoza etib turibdi. Gap shundaki, biz g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning barcha vositalaridan samarali foydalanish, ularning hammasi to`la kuch bilan ishlashiga erishmay turib, odamlarda, xalq ommasida «g`oyaviy immunitet» xosil eta olishimiz qiyin, demak, bunday vaziyatda mamlakatimizning o`zida va chetdan yot, begona g`oyalarning kirib kelish imkoniyati kengayadiki, bunga aslo yo`l qo`yib bo`lmaydi.

Ma`lumki, har bir xalq, millatning tarixan o`z-o`zidan shakllangan va an`anaga aylangan rasm-rusumlari, udumlari, urf-odatlari, marosimlari, bayramlari bo`ladi. An`analarni 2 turga bo`lish mumkin: birinchisi, yangi zamon ruxiga monand keladigan va shu tufaylidan millat sha`n-shavqati, g`urur va iftihorini rivojlantiradigan, xalqni – xalq, millatni – millat bo`lib uyushishga madad beradigan hayrli an`analar; ikkinchisi, yoshini yashab – oshini oshab bo`lgan, shu tufaylidan ijtimoiy taraqqiyot va inson komolatiga zavol bo`ladigan, milliy parokandalikka yo`l ochadigan zararli an`analar. An`analar mafkuraviy vosita sifatida individual va ijtimoiy ongga faol g`oyaviy ta`sir ko`rsatishini inobatga olib, ularga tabaqaviy munosabatda bo`lgan ma`qul. Chunki hayrli an`analarni zararli an`analardan farqlay bilish uchun nazariy ong darajasida muhokama yuritish lozim bo`ladi. Real voqelikda ular bir-biriga qorishib ketgan bo`ladiki, hayrlisi bilan zararlisini ajratib olish amri mahol bo`ladi. Masalan, to`y marosimlari o`zbeklarda aloxida tantana bilan o`tkazilishi rasm bo`lgan. Chunki ular mustahkam oilani barpo qilishda, oilaviy munosabatlar chinakam insoniy tusda rivojlanishida alohida ahamiyatga molik. To`ylarda milliy va diniy bag`rikenglik uchun keng yo`l ochiladi. Shu ma`noda to`ylarimizni hayrli an`analar sirasiga kiritish mumkin. To`y marosimlari tarkibida juda ko`p udumlar, rasm-rusumlar, urf-odatlar bo`ladi. Shular ichida Qiz uchun qalin yoki «sut puli» va, haddan ortiq tog`oralar berish urf-odatlari ham bor. Bular yangi shaklllanayotgan oila ravnaqi va ayniqsa qudalar o`rtasidagi munosabatlar insoniy bo`lishiga nisbatan ko`pincha ikki yosh va quda- andalar o`rtasida sovuq munosabatlar shakllanib qolishiga ham sabab bo`ladi. To`ylardagi haddan tashqari dabdababozlik va isrofgarchilikka yo`l ochadigan udumlarni asl hayrli an`analar sirasiga kiritib bo`lmaydi. Odamlarning bir-birini tushunishlari, mehr-oqibatli bo`lishlari, hamkor, hamnafas bo`lib yashashlari uchun ma`naviy-ruxiy vaziyatni yuzaga keltiradigan hayrli an`analarni qo`llab-quvvatlash, ularni rivojlantirish uchun zarur choralar ko`rish milliy manfaatlarimizga muvofiq keladi,

albatta. Chunonchi, «Har bir o`zbek oilasida muqaddas sanaladigan mehmonnovozlik, qiz va o`g`il bolalar tarbiyasi borasida maxsus xayrli (izoh I.K.niki) an`analarning mavjudligi, yil mavsumiga ko`ra barcha oila a`zolari ishtirokida o`tkaziladigan xasharlar, chaqaloqning dunyoga kelishi bilan bog`liq marosimlarga – hamma-hammasi ezgulikka, ya`ni sog`lom g`oyaviy muxitni shakllantirishga xizmat qiladi». Mustaqillik yillarida Navro`z, Milliy mustaqillik bayramlari, O`qituvchilar va murabbiylar kuni, “Xotira va qardlash kun” jamiyat a`zolarining milliy g`oya ruxida tarbiyalashda muhim rol o`ynamoqda. Sababi shuki, bularni o`tkazishda davlat va jamoat tashkilotlari bosh-qosh bo`lib kelmoqdalar. Demak, an`analarga milliy mafkura vositalaridan biri sifatida yondoshadigan bo`lsak, ular qanday g`oyaviy yo`nalishda va qanday maqsadlarga xizmat qilish masalasiga befarq qarab bo`lmaydi. Yana bir mulohaza shuki, ko`p urf-odat, marosimlar oila va mahalla doirasida bo`lishini bahona qilib, ularni tashkil etish va boshqarishni tasodifiy kishilar ihtiyoriga tashlab qo`yish milliy manfaatlarimizga to`g`ri kelmaydi. Masalan, o`lim bilan bog`liq marosimlarni o`tkazishda ham ayrim oilalarni qiyin ahvolga solib qo`yadigan urf-odatlar mavjud. U marosimlar islom nuqtai nazaridan ma`qullanmasa-da, ammo madrasa yoki islom maxadi (oliy o`quv yurti)ni bitirmagan va bu muqaddas dinning asl mohiyatini anglab yetmagan kishilar ko`pincha ularga boshchilik qiladilarki, buni nazardan soqit qilish mumkin emas. Madaniy-ma`rifiy muassasalar sirasiga madaniyat saroy (uy)lari, kutubxonalar, klublar, muzeylar, teatrlar, kinoteatrlar sport tashkilotlari, shuningdek ba`zi kasbiy va ijodiy uyushmalar kiradi. Ular ham milliy ongni rivojlantirish, milliy o`zlikni va qadriyatlarni anglash, odamlarga milliy fahr va g`urur ruhini singdirish, milliy g`oyani targ`ib va tashviq etishda, uni odamlar qalbi va ongiga singdirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ular

orqali va ular vositasi-ila odamning ham ongiga, ham xis-tuyg`usiga g`oyaviy ta`sir etib, muayyan dunyoqarashga ixlos (e`tiqod) tarbiyalanadi. Individlar shundan kelib chiqib, milliy o`zlikni anglaydilar, millat tarixi bilan oshno bo`ladilar. Ularda qadriyatli ong shakllanadi. Demak, ular faoliyati muayyan dunyoqarash bilan bog`liq ravishda g`oyaviy yo`nalish olganda, individual va ijtimoiy ong aniq bir maqsadli tusga kiradi. Binobarin, g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning muhim vositalaridan hisoblangan bu imkoniyatlardan keng va maqsadli foydalanish, individlar dunyoqarashi ilmiy yo`nalish olishi, odamlarga ma`naviy-ruhiy oziq beradigan tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirish mumkin. Masalan, teatr sahnasida Ona-tabiat o`zini yaratgan va odam deb ataladigan mavjudodning sahovatiga muhtoj bo`lib turgani badiiy obrazlarda o`z ifodasini topsa, uning dunyoqarashlik ahamiyati naqadar purviqor bo`ladi. Bunday asarlarning yuzaga kelishi va kinoteatrlar repertuarlaridan keng o`rin olishi zo`ravonlikni targ`ib qiluvchi, individlarda toshbag`irlik xislarini rivojlantiruvchi, ularda xayvoniy xirslarni qo`zg`atayotgan filmlarga chek qo`yilishiga yo`l ochgan bo`lur edi. Ma`lumki, sobiq SHo`rolar davrida milliy ongni xiralashtirish, shu jarayonda milliy madaniyatni yo`qotish siyosatiga xizmat qilgan mafkura ta`sirida ijodkorlarimiz 1918-1923 yillarda mustaqillik uchun milliy-ozodlik urushi olib borgan vatandoshlarimizni qonxo`r, zo`ravon, bosmachi etib ko`rsatish uchun chakana mehnat sarflamadilar. Mustaqillik sharofati bilan o`sha g`oyaviy tajovvuzkorliklar xato ekanini asosli ravishda porloq obrazlarda ko`rsatish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Biroq, milliy g`oyaga ixlos yetarli bo`lmagani uchun na sahnalarda va na kinoteatrlarda xalqimizga bunday asarlar taqdim etilmayotganiga taajjublanasan, kishi. Tarixchilarning ba`zi asarlarida hayotini millat ozodligi va istiqboli uchun bag`ishlagan vatandoshlarimiz timsolida xanuz «bosmachi» gavdalanayotgani, ehtimol, unga sabab bo`layotgandir. Shuning uchun ham bu muassasalar jamoalarining o`zini avvalo milliy g`oya ruxida tarbiyalash, ularda yangi

zamon ruxini anglash xis-tuyg`ularini rivojlantirib, «g`oyaviy-badiiy sayoz, qadriyatlarimizga yot bo`lgan asarlarni sahnaga olib chiqmaslik ham juda zarur ish xisoblanadi». Yakka mafkurachilik hukmron bo`lgan Sovet davrida o`sha davlat siyosatiga zid asarni sahnalashtirish umuman mumkin emas edi. Fikrlar xilma-xilligiga (plyuralizm)ga yo`l qo`yish Asosiy Qonunimizda o`z ifodasini topgan ekan, o`z millati manfaatlariga, uning mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan asarlarni sahnaga olib chiqish yoki kinofilmlar ekraniga chiqarish har bir san`atkorning vijdon amriga havola, albatta. Madaniy-ma`rifiy muassasalarining boshqa yo`nalishlari ham mafkuraviy vositalar sifatida milliy g`oyani tashviqot qilish, uni odamlar ongiga singdirishda katta imkoniyatlarga egadirlar. Faqat ularga uyushgan jamoalarning nazariy ong darajalari zamon talablariga muvofiq yuksaklarga ko`tarilishiga, millatimizning g`oyaviy jipsligi yo`lida o`zlariga bog`liq ishlarni qilishlariga bog`liq. G`oyaviy ta`sir ko`rsatishda adabiyot va san`at tarixan mafkuraning qudratli vositasi bo`lib kelgan. Milliy mustaqillikni mustahkamlash yillarida milliy xotirani tiklash va rivojlantirish, ijtimoiy adolat va uning tamoyillarini keng xalq ommasi anglab olishi uchun adabiyotchilar va san`atchilarimiz xoli- baqudrat harakat qilib kelmoqdalar. Mafkuraning bu ommaviy vositasi shu bilan yanada e`tiborliki, Sharq xalqlari, jumladan o`zbeklarning tafakkur tarzi badiiy obrazlar orqali shakllanib keldi. «Avesto»dan tortib, «Qur`oni Karim», xalq og`zaki ijodi, xatto ilmiy – falsafiy asarlarning aksariyati nazm shaklida yozilganligi ma`lum. Ana shu boisdan ham badiiy adabiyot va san`at asarlari orqali ilgari surilgan g`oyalar, dunyo va odamga qarashlarga doir fikrlarni xalqimiz tezda ilg`ab oladi, ularni qabul qilish va miyada takror mulohaza etib ko`rish osonlashadi.

Agar yozuvchi va san`atkor Noosfera davri, uning insoniyat oldiga qo`yayotgan yuksak ma`suliyati talablarini chuqur anglab yetsa, ham milliy, ham umumbashariy ahamiyatga molik asarlarni yaratishga kuchli ishtiyoq paydo bo`lishi, bunday mayl odamlar qalbining to`risida imkoniyat holida yashirinib yotgan ezgulik xis-tuyg`ularini qo`zg`atishi, odamlar va xalqlarni yaratuvchilik, bunyodkorlik ishlarida yanada faolroq qatnashishga da`vat etishi aniq. Kichkina she`rdan tartib, yirik romanlargacha, oddiy havaskorlik rasmlaridan tortib butun insoniyatga qaratilgan polotna asarlarigacha Noosfera davri imkoniyatlarini yorqin badiiy lavhalarda aks ettirsa, bunda milliy ong yangicha dunyoqarash yo`nalishida rivojlanadi, undagi umumbashariy mazmun esa millatimiz ravnaqiga ravnaq qo`shishiga xizmat qiladi, albatta. Bu fikrlarni aytishdan maqsad shuki, milliy mafkura umumbashariy muammolarni anglatish, ularni xal etishga mafkuraviy vositalar, jumladan adabiyot va san`at salohiyotidan foydlanish izmiga solinsa, milliy qadriyatlar zavolga uchramaydimi, degan savol tug`ilishi mumkin. Bunday xavotirliklar bo`lishi tabiiy. Ammo shuni ta`kidlash o`rinliki, umumbashariy jixatlari yuksak bo`lgan milliy madaniyatninggina istiqboli porloq, mazmun-mohiyati purviqor bo`ladi. Masalan, SHekspirning «Gamlet», «Otello» dramatik asarlari shuning uchun asrlar davomida yashab, turli milliy sahnalarda katta olqishlarga hanuz sazovor bo`lib kelayotganining tub sababi avvalo unda ilgari surilgan g`oyalar umumbashariy ahamiyatga molikligidadir. O`sha asarlarda umumbashariy g`oyalar milliy shaklda nihoyatda ta`sirli obrazlarda o`z ifodasini topganligini inkor etish qiyin. Muayyan g`oyani individlar ongiga singdirish, ularda bu g`oyaning haqligiga ishonch ruhini qaror toptirish va uni e`tiqod (ixlos)ga aylantirishda mafkuraviy shakllarning ham o`ziga xos o`rni bo`ladi.

G`oyaviy ta`sir o`tkazishning og`zaki, yozma, tasviriy va texnikaviy mafkuraviy shakllari bo`ladi. Ta`sir o`tkazishning og`zaki shakli bevosita va bilvosita muloqot ko`rinishiga ega. Tarixan g`oyaviy ta`sir o`tkazish shaklining bevosita muloqot ko`rinishidan keng foydalanib kelingan. Chunki, turli darajadagi bilimga ega bo`lgan, dunyoga va odamlarga munosabatda individual qarashlar mayli kuchli odamlar bilan yuzma-yuz turib, bevosita o`z fikr va mulohazalarini bayon etish eng ta`sirchan va hayajonli bo`ladi. Buning uchun notiqning o`zi muayyan dunyoqarashga qattiq ishongan, qalban va ruhan o`sha dunyoqarash ifodasi bo`lgan g`oyalarni odamlar ongiga yetkazishga o`zini- o`zi tayyorlagan, bu yumushni shaxsiy hayoti ma`nosi deb anglagan voizlar kerak bo`lgan. Davlat va jamiyat yo`li bilan maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar shakllantirilgan. Ular o`zi targ`ib qilmoqchi bo`lgan dunyoqarashning chuqur bilimdoni, auditoriya xususiyatiga qarab turib darhol tinglovchilarga muvofiq keladigan so`zlar, iboralar, qochirim gaplarni topishga mohir, notiqlik san`atini puxta egallagan tajribali shaxslardan iborat voizlar bo`lgan. Voizlar og`zaki muloqotning monolog, dialog, baxs- munozara, imo-ishora, qo`l va mimika harakatlari usullaridan o`z o`rnida foydalana olganlar. Bular na faqat g`oyaviy ta`sir ko`rsatish samaradorligini oshirib qolmay, ayni chog`da tinglovchilarga kuchli ruxoniy ta`sir ko`rsatib, ularning his-tuyg`ularining ma`lum bir o`zanga burib yuborishga ham xizmat qilgan. G`oyaviy ta`sir ko`rsatuvchi minbarda o`zini erkin tutishi, o`rinli xatti-harakatlari bilan tinglovchilarni o`ziga qaratib olish xislatiga ham ega bo`lishi muhimdir. «Bu ham notiqqa nisbatan ishonch va e`tiqodni oshiradi. Yoshlar auditoriyasida, voizning murojaatiga e`tibor jiddiyroq bo`ladi. Ziyoli kishilar, olimlarning auditoriyada mantiqiy, ilmiy taxlillarga asoslangan fikr va mulohazalari katta ta`sir kuchiga ega bo`ladi». G`oyaviy ta`sir ko`rsatishning og`zaki shakli keng qo`llaniladi. Oilada, istiqomat joylarida, o`quv va mehnat jamoalarida, davlat va nodavlat

tashkilotlarida, ta`lim tizimida, turli yig`inlar va anjumanlarda bu shakl keng ravishda qo`llaniladi. Albatta odamlar, avvalo yoshlarning muayyan dunyoqarashiga ixlos qo`yishlarida g`oyaviy tarbiya shaklining bevosita muloqot ko`rinishidan samarali foydalanishning ahamiyati katta. Aytaylik, Noosfera davri xususiyatlari, Ona-tabiat taqdiri ko`p jixatdan odamlar aql- idroki qay tomonga burilib ketishiga bog`liq ekani to`g`risidagi qarashlar oila, maxalla, o`quv va mehnat jamoalarida, g`oyaviy ta`sir ko`rsatadigan boshqa barcha muassasalarda o`z ifodasini topib qolsa, g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning og`zaki shakli bunda nihoyatda qo`l keladi, albatta. Bu o`rinda shuni ta`kidlash o`rinliki, bugungi bola, o`quvchi yoki talaba kelajakda siyosat maydonida ham faoliyat ko`rsatadi, ehtimolki, u geosiyosatni belgilovchi shaxs darajasiga ko`tarilar. Yoshligidan Noosfera davri va uning insoniyat oldiga qo`yayotgan talablarini anglab yetgan shaxsning siyosiy hayotga ijobiy ta`sir ko`rsatishi shubhasizdir. G`oyaviy ta`sir ko`rsatishining bilvosita shakllari ommaviy axborot vositalari, nashriy risolalar va kitoblardir. Ular orqali olimlar, tadqiqotchilar, yozuvchilar, siyosiy arboblar, mashxur ulamolarning asarlarida ilgari surilgan g`oyalar, mulohazalar odamlar ongiga yetib borib, ularda muayyan dunyoqarashni qaror toptiradi. G`oyaviy ta`sir ko`rsatishning tasviriy shakliga turli aholi maskanlari, ko`chalarning bo`ylariga katta-katta harflarda qo`yiladigan turli chaqiriqlar, rasmlar, plakatlar, sxemalar va boshqalar kiradi. Bunday shakllardan ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida ham foydalaniladi. Hozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy reklamalar odamlar ongi va qalbiga ta`sir ko`rsatishning muxim omiliga aylanib bormoqda. Hatto daftar, kitoblarning muqovalari, kiyimlardan ham g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning tasviriy shakllaridan keng foydalanib kelinmoqda. Dollar yoki Yevro kabi pul banknotalari ham ma`lum darajada ijtimoiy reklama rolini bajarmoqda. G`oyaviy ta`sir ko`rsatishning texnikaviy shakllariga hozirgi paytda e`tibor tobora kuchayib bormoqda. Internet, turli video va audio kassetalar,

disketlar orqali muayyan g`oyalarni odamlar ongiga singdirishga katta e`tibor berilmoqda. G`oyaviy ta`sir ko`rsatish samaradorligini oshirish ko`p omillarga bog`liq. Zero, yangi dunyoqarash bilan bog`liq g`oyalar asrlar davomida ma`lum bir xalq, millatga mansub kishilar ongida qaror topgan dunyoqarash ifodasi bo`lgan g`oyalarga duch keladi. O`sha an`anaviy qarashlarning zamon talablariga javob beradigan jihatlarini vorislik sifatida saqlagan va ularga tayangan holda yangicha dunyoqarash hamda shunga muvofiq tafakkur tarzini shakllantirish imkoniyati mavjud bo`ladi. Masalan, ilmiy-texnika inqilobi tufayli yuzaga kelgan hamda Ona-tabiatni halokat yoqasiga keltirib qo`ygan qator muammolar faqat ilm-fanni rivojlantirish, tadqiqotlarning yangi yo`nalishlari bo`yicha izlanishlarni izchil davom ettirishni taqoza etadi. Hozirgi davrda deyarli barcha mamlakatlarda diniy qarashlarga e`tiqod qo`ygan odamlar yonma-yon yashab, moddiy va ma`naviy boyliklar yaratish yo`lida og`a-inilardek mehnat qilmoqdalar. Milliy, irqiy, diniy tafovutlar ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy ta`sir ko`rsatmaydi, faqat oilaviy-maishiy sohalarda o`zini u yoki bu tarzda namoyon etishi mumkin. Ammo ijtimoiy-siyosiy hayotda milliy, irqiy, diniy tafovutlardan foydalanib, o`z g`arazli maqsadlarini amalga oshiradigan kuchlar hamma davrlarda bo`lgan. Milliy g`oya aynan mana shunday buzg`unchi kuchlarga qarshi kurash jarayonida individlar ongidan va qalbidan o`rin olib, jamiyatda g`oyaviy parokandalikning oldini olib qolishi mumkin. Buning uchun faqat ta`sirli mafkura kerak bo`ladi. Shundagina g`oyaviy ta`sir samaradorligini oshirish imkoniyati real voqelikka aylanadi. Milliy g`oya va mafkura o`z mohiyat e`tibori-ila ilmiy-falsafiy qarashlarga tayansa-da, ammo u barcha dinlardagi inson ruhini poklashga yordam beradigan qadriyatlarga vorislik sifatida yondashadi. Bu ham milliy g`oya ta`sirchanligi va samaradorligini oshirilishiga yordam beradi.

Milliy g`oya va mafkura bo`yicha respublikamizda ilmiy-tadqiqot ishlari boshlanib, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari yoqlanmoqda. Tadqiqot natijalari milliy mafkurani ilmiy negizda takomillashib borishi, undagi g`oyalar boshqa yot, zararli g`oyalarga qarshi kurashda katta ilmiy salohiyotga ega bo`lishi, binobarin, g`oyaviy ta`sir ko`rsatish samaradorligini oshirishga xizmat qilishi mumkin. Ijtimoiy fikrni o`rganish, unga tayanib turib, barcha mafkuraviy ijtimoiy institutlar va vositalardan g`oyaviy ishlarni ilmiy asosga qo`yishda samarali foydalanish mumkin. Masalan, mahalla ijtimoiy fikrni o`rganishda alohida o`ringa ega. «Maxalla axli har bir oilada ro`y berayotgan hodisalarni biladi, insonlar taqdiriga befarq bo`la olmaydi, faollar orqali ijtimoiy hayotdagi har bir o`zgarish, odamlar ongi va qalbidagi xis-kechinmalar o`rganiladi». Binobarin, g`oyaviy ta`sir ko`rsatish samaradorligini oshirishda mafkuraviy ijtimoiy institutlarda faoliyat ko`rsatayotgan individlar orasida sotsiologik tadqiqotlarni keng yo`lga qo`yib, ularning natijalari negizida aniq tadbirlar belgilash muximdir. Sotsiologik tadqiqotlarni yo`lga qo`yishda mutaxassislar ishtirokida anketa tuzish va so`rovlar o`tkazish real holatni aniqlashda qo`l keladi. Odamlarning turli toifalaridan intervyular olish ham ijtimoiy fikrni o`rganishga yaxshi yordam beradi. «Umuman, milliy g`oyalarning inson ongidagi monitoringini aniqlashda, ma`lumotlilik darajasiga ko`ra, ochiq savollar bilan yozma fikrlarni to`plash, intervyu yo`li bilan xilma-xil fikrlarni o`rganish samaraliroq bo`ladi». Joylarda «ishonch pochtalari» tashkil etib, aholining xatlari, xabarlari orqali ham ijtimoiy hayotdagi ba`zi salbiy holatlar, uni keltirib chiqargan sabablarni aniqlash mumkin. Hujjatlar, yozma manba`lar, xatlarning mazmuni, OAV materiallarini taxlil etish orqali ham g`oyaviy ta`sir samaradorligini oshirish mumkin. Mahalla, tuman, shahar va viloyatlarda g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning ahvolini o`rganishda ma`lum bir hisobot yilida o`sha joylarda sodir etilgan

jinoyatchilik, oilaviy mojarolarning ahvoli, ularning yildan-yilga kamayib yoki oshib borishiga qarab baho berish ham g`oyaviy ta`sir samaradorligini oshirishga xizmat qilishi mumkin. Xulosa: a) o`ylab va o`z o`rnida ishlatiladigan so`z g`oyaviy ta`sir ko`rsatishning qudratli vositasidir; b) ta`lim tizimi yoshlar dunyoqarashini shakllantirishning muxim mafkuraviy vositasi hisoblanadi; v) ommaviy axborot vositalarining g`oyaviy ta`sir o`tkazish imkoniyatlari keng; g) g`oyaviy tarbiyada mafkura vositasi sifatida hayrli an`analarning o`rni va roli ulkandir; d) madaniy-ma`rifiy muassasalar g`oyaviy ta`sir ko`rsatish maskanidir; ye) g`oyaviy tarbiyada adabiyot va san`atning betakror o`rni bor; j) g`oyaviy ta`sir ko`rsatish shakllarini anglash, ulardan o`z o`rnida foydalanish muhimdir; z) g`oyaviy ta`sir samaradorligini oshirish usul- uslublari borki, ulardan foydalanishni keng yo`lga qo`yish maqsadga muvofiqdir.

O'xshashlar

Milliy istiqlol g`oyasining inson ongi va qalbiga singishi yangicha uslublar, yondashuvlar va texnologiyalar

Mafkuraviy tajovuz va axborot xavfsizligi

Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi. O`zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlari

Oilalarning o'ziga xos xususiyatlari va funksiyalari

Mafkuraviy faoliyat - milliy g‘oyani amalga oshirish vositasi