Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi. O`zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlari - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi. O`zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi. O`zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo`nalishlari Reja: 1. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. 2. Buyuk davlatchilik shovinizmi. 3. Aqidaparastlik. 4. Hozirgi davr: geosiyosat va mafkuraviy poligonlar. 5. “Bo`lib tashlab, hukmronlik qilish” tamoyili 6. “Imtiyozli hamkorlikni belgilash” tamoyili 7. Mafkuraviy muammolar.

Hozirgi davr - dunyoda g`oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlaridan ham kuchliroq bo`lib borayotgan davrdir. Dunyoning hududiy jihatdan turli mintaqa va qit`alarga bo`linishini geografiya darslaridan yaxshi bilamiz. Jahonning siyosiy xaritasiga qarab va mavjud davlatlarning chegaralarini hisobga olgan holda ham Yer yuzining hududiy bo`linishini bemalol tasavvur qila olamiz. Insoniyat XXI asr oxiriga kelib bir qator chegara bilmaydigan muammolarga duch keldi. Urush va tinchlik, ekologik falokatlar, ma`naviy qashshoqlik, narkobiznes, terrorizm kabi muammolar ana shular jumlasidandir. Shu bilan birga, dunyoda globallashuv, axborot oqimining tezlashuvi va intensivlashuvi, universal texnologiyalar bilan bog`liq umumbashariy jarayonlar ham tobora chuqurlashib bormoqda. Butun Yer yuzi odamzot uchun yagona makon ekanligiga shubha yo`q, albatta. Ammo tarixda mavjud chegaralarni o`zgartirish, muayyan hududlarni bosib olish uchun son-sanoqsiz urushlar bo`lgani ma`lum. Bu jarayonda esa urush qurollari muntazam takomillashib borgan. Mazkur urushlar to XX asrgacha asosan ko`proq davlat ichida, ikki davlat o`rtasida yoki nari borganda mintaqa doirasida bo`lishi mumkin. To`g`ri, aytaylik, Aleksandr Makedonskiy, Chingizxonning ulkan davlat barpo etish yo`lidagi yoki o`rta asrlardan boshlab yevropalik istelochilarning boshqa qit`alarni zabt etish uchun olib borgan urushlari ko`lami jihatidan ajralib turadi. Ammo bunday holatlar istisno hodisalar sifatida baholanmog`i kerakka o`xshaydi. XX asrda ro`y bergan ikkita jahon urushida o`nlab davlatlar, bir necha qit`a mamlakatlari ishtirok etganligini eslasak, bunday xulosa muayyan darajada o`rinli ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Urush qurollari takomillashib boraveradi. Bugungi kunda ular boshqa hududni bosib olish u yoqda tursin, balki butun Yer sayyorasidagi hayotni bir necha marta yo`q qilib tashlashga yetadi. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda mafkuraviy vositalar orqali o`z ta`sir doirasini kengaytirishga intilayotgan siyosiy kuchlar va harakatlar ham yo`q emas. Tajovuzkor millatchilik va shovinizm, kommunizm va diniy ekstremizm mafkuralari shular jumlasidandir.

Shuningdek, bir qarashda tarix sahnasidan tushub ketganday tuyulgan g`ayriinsoniy xarakterga ega bo`lgan neofashizm va irqchilikdek mafkuralar ham yangidan bosh ko`tara boshlaganini ta`kidlash zarur. Õususan, bugungi kunda Sharqiy Germaniya (sobiq GDR) hududida yashayotgan har ikki yoshning biri, G`arbiy nemis yoshlarining esa 35 foizi, natsizm o`zining ijobiy tomonlariga ega edi, deb hisoblayotgani fikrimizga dalil bo`la oladi. Ayni paytda jahonning turli nuqtalaridan rivojlangan mamlakatlarga ko`chib kelishning kuchayib borishi sharoitida bu davlatning tub aholisi, ayniqsa, yoshlarning orasida irqchilik g`oyalarining yoyilishi tezlashayotganini ham ta`kidlash zarur. Sharqiy germaniyaliklarning 46 foizi, g`arbiy germaniyaliklarning 40 foizining Germaniyada chet elliklar haddan tashqari ko`p deb hisoblanishi ham bunday g`oyalar tarqalishi uchun yetarli zamin mavjudligini anglatadi. Bir so`z bilan aytganda, dunyoning turli burchaklarida inson qalbi va ongini egallash uchun kurash tobora kuchayib bormoqda. Bu hol bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasini belgilab bermoqda. Kishilik jamiyati tarixi insonda olijanob fazilatlarning shakllanishi va rivojlanshiga ham, ayni paytda g`ayriinsoniylikning xilma-xil ko`rinishlari ildiz otib o`zining mudhish qiyofasini namoyon qilishiga ham ko`p bor guvoh bo`lgan. Afsuski, insoniyatning butun tarixi davomida bunday illatlar unga hamrohlik qilib keldi, turli davrlarda yangi shakl-shamoyil, xususiyat kasb etdi. Bugungi kunda ularning eng yovuzlari Yer yuzidagi tinchlik va totuvlik, hamkorlik hamda hamjihatlikka va oxir-oqibatda insoniyatning yagona birlik sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf tug`dirmoqda. Butun dunyoning mafkuraviy manzarasini o`z maqsadlari yo`lida o`zgartirmoqchi bo`layotgan mafkura shakllari barqarorlik va taraqqiyotga tahdid solmoqda. Ularning asosiy shakllari va yo`nalishlari Prezidentimiz I.Karimovning “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” nomli asarda ko`rsatib berilgan.

BUYUK DAVLATCHILIK SHOVINIZMI Taraqqiyotga nisbatan xavf-xatarlardan biri buyuk davlatchilik shovinizmidir. Prezident Islom Karimov ta`kidlaganidek: “Muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo`ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy hukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo mintaqaviy munosabatlarda unga intilish deb ta`riflash mumkin. Shovinizm ba`zi ko`p sonli millatlarning nafaqat ko`p millatli imperiya doirasida, balki uning o`rab turgan jug`rofiy-siyosiy makonda ham o`zining mutloq hukmronligini o`rnatish uchun kurashda namoyon bo`ladi” 1 . Ko`rinib turibdiki, buyuk davlatchilik shovinizmi g`ayriinsoniy xarakterga ega. Zero, u o`z mohiyatiga ko`ra milliy tengsizlikni oqlash, targ`ib-tashviq qilish hamda himoya qilishning o`ziga xos shaklidir. Buyuk davlatchilik shovinizmi paydo bo`lishining sabablari nimada? Tarixga nazar tashlaydigan bo`lsak, bugungi kunda davlatlar maqomiga ega bo`lgan ayrim mamlakatlar ko`pgina mintaqalarni o`zlarining “hayotiy manfaatlari” hududi sifatida bosib olib, uzoq vaqt mustamlakachilik siyosatini yurgizgazganiga ishonch hosil qilish mumkin. Aynan bosib olingan hududlarning tabiiy xom-ashyo resurslaridan foydalanish, bu mamlakatlarning moddiy va ma`naviy boyliklarini o`zlashtirish ularga ulkan va qudratli davlatga aylanishga imkoniyat yaratdi. Buning oqibatida o`laroq, o`z atrofidagi mamlakatlar va xalqlar bilan munosabatda o`zini ustun, tanho va yagona deb bilish, insoniyat taqdiri, xalqlar kelajagini belgilashda alohida mavqega da`vogarlik ifodasi sifatida baholanishi mumkin bo`lgan mumtozlik mafkurasi tarix sahnasiga chiqdi. Bunday mafkura davlat siyosatining asosiga aylanganda uzoq davom etgan qonli urushlar kelib chiqishi, butun bir mintaqalarning vayron bo`lishi, ko`plab xalqlarning qaram qilinishini isbotlovchi misollarni ko`plab keltirish mumkin. Iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan, ijtimoiy totuvlikka zil ketgan, ichki ziddiyatlar kuchaygan, Vatan, millat taqdiridan o`zining tor manfaatlarini ustun

qo`yadigan, o`zaro kelisha olmayotgan, hokimiyatga da`vogar siyosiy guruhlarning mavjud muammolarini tashqi kuchlar yordamida hal qilishga urunishi va ma`naviy-ruhiy parokandalik, ertangi kunga ishonchsizlik tuyg`ulari hukmron bo`lgan mamalakatlar buyuk davlatchilik shovinizmi nishoniga aylanishini zamonaviy tarix ham ko`rsatib turibdi. Afsuski, bizning o`lkamiz ham buyuk davlatchilik shovinizmining falokatli ta`siridan chetda qolmadi. “U ham uzoq vaqt davomida hukmron shovinistik va agressiv millatchilik g`oyalarining butun jafolarini tortib keldi, -deb yozadi Islom Karimov. - O`zbekiston Rossiya imperiyasi, so`ngra esa sobiq Sovet imperiyasi tarkibida majburan ushlab turilgan murakkab davrni boshdan kechiradi” Buyuk davlatchilik shovinizmining xavfi bunday pozitsiyada turgan kuchlar, davlatlarning iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy salohiyatining kattaligidangina emas, balki axborot orqali va mafkuraviy yo`l bilan tazyiq ko`rsatish imkoniyatlarining kengligida, ular qo`lidagi g`oyaviy ta`sir o`tkazish vosita va mexanizmlarining xilma-xilligida hamdir. Buyuk davlatchilik shovinizmi bugungi kunda pansovetizm bilan o`ziga xos tarzda qo`shilib ketmoqda. Pansovetizm tushunchasi uzoq vaqt davomida bir ittifoq doirasida yashash natijasida ijtimoiy-madaniy hayotda yuzaga kelgan muayyan yaqinlik, o`xshashlik, umummilliy, iqtisodiy aloqadorlik va bog`liqlikni mutlaqlashtirishga asoslangan. Ammo, Prezidentimiz o`rinli ta`kidlaganidek, bu o`z umrini yashab bo`lgan g`oyalarni hayotimizga qaytadan tiqishtirishga, shu yo`l bilan yana eski tuzumni tiklashga, bir so`z bilan aytganda, milliy o`zligimizni yo`qotishga qaratilgan intilish yotganligini yoddan chiqarmaslik zarur. Buyuk davlatchilik shovinizmining pansovetizm bayrog`i ostida jonlanishining sabablari nimada? Jiddiy tahlil qiladigan bo`lsa: birinchidan, behisob xom-ashyo resurslari, ishchi kuchi, transport kommunikatsiyalaridan foydalanishdan, geostrategik mavqedan mahrum bo`lish; ikkinchidan, sobiq kaloniyalarning o`z metropoliyasi ta`siri va tazyiqidan xalos bo`lishga intilishi, mustaqil ichki va tashqi siyosat yuruta boshlashi;

uchinchidan, xalqaro maydonda teng huquqli va o`zaro manfaatli hamkorlik ustuvor bo`lib borayotganini tushunmaslik; to`rtinchidan, boshqa kuchlar markazi tomonidan go`yoki uning “hayotiy manfaatlari” tan olinmayotgani, u amal qilayotgan hududlar toraytirilayotganini ro`kach qilish va nihoyat, beshinchidan, maqtanchoqlik, insoniyat taraqqiyotiga qo`shgan hissasiga ortiqcha baho berish, uning betakror va noyob deb hisoblash hozirgi kunda buyuk davlatchilik shovinizmining jonlanishi uchun “asos” bo`lib xizmat qilmoqda. Bunday ommaviy axborot vositalari orqali psixologik ta`sir o`tkazishning yangidan-yangi usullaridan foydalanadilar. Õususan, milliy hayotimizga xos muayyan xususiyatlarni ochiqdan-ochiq qoralash, yerga urish yoki ayrim tarixiy voqea-hodisalarni umuman bo`lmaganidek, jahon madaniyati, ilmu-faniga ulkan hissa qo`shgan ulug` allomalarimizning bizga aloqasi yo`qdek qilib ko`rsatishga urunishlar mavjud. Shuningdek, mintaqa davlatlari o`rtasida ziddiyatlar keltirib chiqarish va jahon afkor ommasida O`zbekiston haqida noto`g`ri tasavvur tug`dirishga bo`layotgan intilishlarni hech qachon e`tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim. AQIDAPARASTLIK Bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy, albatta. Bunga e`tiqod umummilliyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta`minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan o`ziga qaram qilishga bo`layotgan xatti-harakatlarni misol keltirish mumkin. Diniy aqidaparastlik shular jumlasidandir. Masalan, islom dinini qurol qilib olgan aqidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga mansubligidan qat`iy nazar, barcha musulmonlarning ma`naviy birligi haqida tasavvurlarga tayanib, ularning yagona xalifalik ostida siyosiy birlashuv g`oyasini asoslashga harakat qiladilar. Ko`rinib turibdiki, ular diniy asosda birlashuv g`oyasini birinchi o`ringa qo`yadilar. Ular diniy-ma`naviy zamindagi uyg`unlik mamlakatlarning iqtisodiy, madaniy-ma`rifiy, ilmiy-texnik sohalardagi hamkorligiga, ular salohiyatining

birlashishiga va xalqlar taraqqiyotiga yo`l ochsa, buning nimasi yomon degan savolni o`rtaga tashlaydilar. Bunday mafkura tarafdorlari o`z qarashlarini aksariyat hollarda ana shunday “beozor” shaklda taqdim etishga harakat qiladilar. Ammo, jiddiy e`tibor beriladigan bo`lsa, birinchidan, ular milliy suvernitetdan voz kechish hisobiga yagona davlat tuzishni ko`zlayotganlari ma`lum bo`ladi. Ikkinchidan, xalifalikni tiklashga, uning to`g`ri ekanini asoslashga urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o`zligimizni anglashga yo`l qo`ymasligini yashiradilar. Bu g`oyani tiqishtirishda ular bizning islom diniga e`tiqod qilishimizga alohida urg`u beradilar. To`g`ri, biz musulmon xalqmiz. Masalaning nozik jihati ham shundaki, bunday kuchlar ana shu reallikni tan oladilar-u, o`z tariximiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalqlari o`rtasidagi o`ziga xos o`rnimiz, o`z taraqqiyot yo`limiz borligini inkor etishga harakat qiladilar. Albatta, bu haqiqatni tan olish olmaslik ularning ishi. Ammo o`zlarining bunday g`ayri ilmiy qarashlarini kishilarimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ongiga singdirishga harakat qilayotganliklariga befarq qarab bo`lmaydi. Bundan tashqari bu oqim tarafdorlari xalifalik bayrog`i ostida birlashishni noislomiy dunyoga qarshi turish maqsadi bilan bog`lashlarini ham ta`kidlash zarur. Bunday yondashuv o`ta xavfli ekanligi hech kimga sir emas. Zero u insoniyatning diniy asosda qarama-qarshi qutblarga bo`linib ketishiga, ba`zan “sivilizatsiyalar to`qnashuvi” deb ataladigan hodisaning yuzaga kelishiga sabab bo`lishi mumkin. Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umummiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka asoslangan holda mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Bugungi kunda ularning har biri o`ziga xos tarzda dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan o`rinni egallashga urinmoqda. Bugungi kunda xalqlarning lisoniy birligiga tayangan holda ularning ma`naviy-ma`rifiy birligini ta`minlash bayrog`i ostida taqdim etilayotgan g`oyalar ortida ham aslida g`arazli maqsadlar yashiringanligini unutmaslik lozim.

Olamning bugungi kundagi mafkuraviy manzarasi haqidagi mulohazalar yakunida nima deyish mumkin? Mafkura va mafkuraviy tarbiya masalasi o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimiz uchun ham muhim hayotiy ahamiyatga ega bo`lib qolmoqda. Zero, ko`zlangan maqsadlarga ushbu orzu-umid va intilishlarni o`zida mujassamlashtirishga g`oyaviy-nazariy qarashlar majmui bo`lmish milliy mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emasligi aniq. “Men, -deb yozadi Prezidentimiz, -Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat -yo falokat masalasidir”degan fikrni ko`p mushohada qilaman. Buyuk manfaatparvarning bu so`zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi kunda biz uchun ham ko`ra muhim va dolzarbdir”. Bu masalaning dolzarbligi yuqorida qayd etilgan mafkura shakllarining xavfini bartaraf etish zarurligi bilan ham belgilanadi. Zero, Prezidentimiz ta`kidlaganidek, ularga g`oya va ma`rifat bilan qarshi kurashish lozim. Mamlakatimizdagi mavjud ijtimoiy hamkorlik, milliy birlik va hamjihatlikni saqlab qolish va rivojlantirish yo`li bilangina qo`lga kiritilgan istiqlolni himoya qilamiz. Õalqaro hamjamiyat, shu jumladan, tarix taqozosi bilan aloqalar kuchli rivojlangan davlatlar bilan teng huquqli, izzat-ikromli munosabat, o`zaro manfaatli aloqalar esa mustaqillikni mustahkamlashning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Ana shundagina, Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, mintaqamiz hech qachon sivilizatsiyalar to`qnashmaydigan, balki ular bir-biriga ta`sir etib, bir-birini boyitishning ibratli namunasini beradigan makonga aylanadi. Jamiyat hayotida geografik omillarning sezilarli ta`siri mavjudligini bir qarashdayoq sezish mumkin. Masalan, u ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuv, hamda unga mos mehnat an`analarining yuzaga kelishida bosh omillardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuv o`z navbatida turmish tarzidagi o`ziga xosliklarning shakllanishida muhim rol o`ynaydi. Cho`l zonalarida yashovchi

xalqlarda chorvachilikning, suv manbalari yetarli bo`lgan mintaqalarda dehqonchilikning rivojlanishi va unga mos ravishda ko`makchi va o`troq turmish tarzining qaror topishi bunga misol bo`la oladi. Ayni paytda suv manbalari yetarli bo`lgan barcha joylarda ham ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuv bir xil emasligini kuzatish mumkin. Bunday holda iqlimning roli katta bo`ladi. Suv manbalari yetarli, ammo iqlimi issiq bo`lgan yurtimizda paxtachilik, mo`tadil iqlimli Kavkazorti mamlakatlarida sitrus o`simliklari yetishtirish rivojlanganligini shu bilan izohlash mumkin. Bunday ixtisoslashuv madaniyatlarining o`ziga xosligida ham o`z ifodasini topadi. Geografik muhit kiyim-bosh, uy-joy qurilishi kabi hodisalarga ham o`zining jiddiy ta`sirini o`tkazadi. Masalan, okean lodi mintaqalarida yashovchi xalqlarning kiym-bosh, uy-joy qurilishidagi o`ziga xosliklar cho`l zonalarida yashovchi xalqlar madaniyatining shu sohalardagi xusussiyatlaridan tubdan farq qilishi bir qarashdayoq yaqqol ko`zga tashlanadi. Geografik muhitning o`ziga xosligi ayni paytda urf-odatlar, marosimlar, milliy ramzlarda ham yaqqol ko`rinadi. Uzoqqa bormay, misol tarqasida tongjtar yurti Yaponiya bayrog`ida Quyosh ifodalanganligi, mamlakatimiz gerbida esa yam-yashil vodiylarning aks etganligini eslaylik. Õulosa qilib aytganda, geografik muhit jamiyat hayotiga turli ko`rinishlarda ta`sir etib, unga o`ziga xos rang, betakrorlik bag`ishlaydi. Inson va jamiyat hayotida geografik muhim o`rinni egallaganligi haqidagi qarashlar juda qadimiy ildizlarga ega. Bunday qarashlar elementlarini qadimgi asotirlar, antik va o`rta asr ijtimoiy fikr namoyandalari asarlarida ham uchratish mumkin. Ayni paytda inson va jamiyat hayoti, taraqqiyotida geografik muhitning roli masalasini maxsus tadqiqod ob`yektiga aylantirilgan falsafiy maktablar ham shakllanganligini ta`kidlash zarur. Jumladan, Ibn Õaldun (1332-1406) o`z asarlarida kishilar faoliyati, dvlatlarining shakllanish jarayonida iqlimning roli katta deb hisoblagan edi. Uning fikricha, mo``tadil kishilar hayotiga faol ta`sir o`tkazadi. Issiq iqlimli mamlakatlar aholisi hamma narsani tabiatdan tayyor holda oladilar. Iqlimning issiqligi tufayli kiyim-kechak, uy-joyga ortiqcha ehtiyoj

sezmaydilar. Bunday mintaqalarda madaniyat va san`at, fan rivojlanmaydi. Sovuq iqlimli o`lkalarda esa, aksincha, hayotiy ehtiyojlarni qondirish kishilardan katta kuch-quvvat va vaqt talab qiladi. Natijada madaniyat, adabiyot va san`at bilan shug`ullanishga vaqt qolmaydi. Shuning uchun ham yuqoridagi kabi ikki iqlimda yashovchi xalqlar o`z rivojlanishida doimo mo`tadil iqlimli mamlakatlar xalqlaridan orqada qoladilar. Mo`tadil iqlimli mintaqalarda yashovchi xalqlar ichida esa, Ibn Õaldun fikricha, ko`chmanchilar o`zlarining jismoniy baquvvatliligi, harakatchanligi va ma`naviy barkamolligi tufayli ulkan davlatlar qurishga qodir bo`ladilar. Ammo o`troqlashish va shahar aholisiga qo`shilib ketish natijasida ular ham o`zlarining harakatchanligini va jangovorligini yo`qotadilar. Natijada bunday davlat boshqa ko`chmanchilarning hujumlari ostida halokatli yuz tutadi va tarix yangi bosqichda qayta takrorlanadi. Nemis faylasufi G.V.F.Gegel (1770-1831) qarashlari ham Ibn Õaldun qarashlariga hamohangdir deyish mumkin. U insoniyat taraqqiyotining xususiyatlarini va unga ta`sir etuvchi omillarni tahlil qilar ekan, issiq yoki sovuq iqlimlilik mamlakatlarining jahon tarixiy jarayonida chetlashuvining tabiiy omilidir deb yozgan edi. O`z davrida, nisbatan bo`lsa-da, keng tarqalgan geografik determizm va sotsial davrinizm nomini olgan falsafiy maktablar doirasida ham georgafik va biologik omillarning jamiyat rivojidagi roli haqidagi ana shunday qarashlar rivojlantirilganida edi. Ammo bu kabi falsafiy oqimlarda geografik muhitning rolini bir tomonlama tadqiq etish va mutlaqlashtirib yuborish kuzatiladi. Shunday bo`lsa-da, ular siyosiy geografiya bilan bir qatorda geopolitika to`g`risidagi tasavvurlarning shakllanishida muayyan rol o`ynaganligini aytib o`tish joiz. Geopolitika davlat yoki davlatlar guruhi manfaatlarining o`ziga xos in`ikosi hisoblanadi. Bu manfaatlar ularning joylashuvi, hududiy-makoniy ahvoli, tabiiy rusurslari boy yoki kambag`alligi kabi qator geografik omillar bilan belgilanadi. Geopolitika ana shu holatdan kelib chiqqan holda davlatlarning mahalliy (lokal), mintaqaviy yoki global xalqaro jarayonlaridagi ishtiroki va o`rnini ifodalaydigan,

uni asoslashga, saqlab qolish yoki o`zgartirishga qaratilgan nazariya (mafkura) va amaliyot sifatida yuzaga chiqadi. Geografik omilning davlat siyosatiga bevosita ta`siri to`g`risidagi tasavvurlarning ildizlari ham uzoq moziyga borib taqaladi. Bunday qarashlar, shuningdek. davlat siyosatini geografik omillarni inobatga olgan holda amalga oshirish ham, davlatning siyosiy tashkilot sifatida shakllanish tarixi bilan barobardir, deyish mumkin. zero, qulay joylarda qal`alar qurishga intilish, karvon va suv yo`llariga egalik qilish yo`lida olib borilgan harakatlar, jangu-jadallardayoq geografik omilning ta`sirini ko`rish mumkin. Shuning barobarida, turli davrlarda georrafik omilga tayangan holda o`zlarining g`ayriinsoniy qarashlari va siyosatini asoslashga urinishlari ham xilma- xil shakllarda tarix sahnasiga chiqqanligini ta`kidlash zarur. Fashizm va uning siyosati ham geografik omilga tayangan holda ishlab chiqilganligi fikrimizning dalili bo`la oladi. Demak, jamiyat hayoti, davlat siyosatiga geografik omilning ta`sirini tan olgan holda, birinchidan, uni mutlaqlashtirish va ikkinchidan, g`ayriinsoniy qarashlarini, siyosatni oqlash uchun asos qilinib olinishiga yo`l qo`yib bo`lmas ekan. Geopolotika haqida gap ketar ekan, yana bir holatga diqqatni qaratish lozim. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining globallashuvi, ya`ni o`zaro bog`liqlikning kuchayib borishi natijasida siyosat tor hududiy doiradan chiqib, umumbashariy miqyos kasb etgan holda global geopolitikaga aylanib bormoqda. Ana shunday sharoitda davlatlar yuritayotgan geosiyosatning mohiyatini ular qanday tamoyillarga tayangan holda amalga oshirilayotgani aniqlash orqaligina bilib olish mumkin. O`z ta`siri va mavqeini boshqa hudud va mintaqalarda, shu jumladan, bizning mamlakatimizda ham kuchaytirishni maqsad qilib qo`ygan kuchlar va davlatlar o`z geosiyosatida qanday tamoyillarga amal qilmoqda? G`arazli siyosiy maqsadlar qanchalik qadimiy bo`lsa, bu yo`lda foydalaniladigan tamoyillar ham shunchalik qadimiydir, deyish mumkin. Faqat ularni amalga oshirish mexanizmlari, usullari va yo`llari murakkablashib, o`ta nozik tus olmoqda.

“BO`LIB TASHLAB HUKMRONLIK QILISH” TAMOYILI G`arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo`lidagi mafkuraviy ta`sir o`tkazishda, eng avvalo, bo`lib tashla va hukmronlik qil degan qadimiy tamoyilga amal kilishga urinishni ta`kidlash zarur. Bu tamoyilni ro`yobga chiqarishning birinchi yo`li mamlakat ichida ijtimoiy parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy sohalarida o`ziga xos ko`rinishda namoyon bo`lmoqda. Masalan, mamlakatimizga nisbatan bu usul, o`tish davridagi ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklarni bo`rttirib ko`rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uyg`otish, o`z nog`oralariga o`ynaydigan muxolifatchi kuchlarni yuzaga keltirish yo`li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishga bo`lgan harakatlarda namoyon bo`ldi. Bu yo`lda diniy omildan foydalanishga urinishlari ham kuzatilayotir. Ana shu holat “maqsad vositani oqlaydi” degan aqida g`arazli geostrategik manfaatlarini ro`yobga chiqarishning asosiy qoidasiga aylanayotganligini ko`rsatadi. “Bo`lib tashla va hukmronlik qil” tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo`li mintaqa davlatlari o`rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo`lning eng keng tarqalgan usuli go`yoki mintaqada gegemonlikka talabgor bo`lgan davlat borligini asoslash, ta`bir joiz bo`lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir. Bunday obrazlarning yaratilishi yer yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to`g`risidagi misollarni istagancha topish mumkin. Bunday “obrazlar” yaratilishi natijasida mamlakatlarning moddiy-moliyaviy, ma`naviy-intellektual salohiyati jamiyat taraqqiyotini ta`minlash o`rniga ana shu “obraz” ta`sirining oldini olishga

yo`naltirilmoqda. Natijada ikkinchi asosiy maqsadga -muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o`z “ittifoqchisiga” aylantirishga erishilmoqda. “Bo`lib tashla va hukmronlik qil” tamoyilini amalga oshirishning uchunchi yo`li xalqaro maydonda muayyan mamlakat haqida noto`g`ri, noxolis tasavvurlarni shakllantirishdir. Õalqaro munosabatlar maydonidan ayrim mamlakatlarning vaqti- vaqti bilan “quvg`in” qilinib turilishi ana shunday harakatlar natijasidir. “IMTIYOZLI HAMKORLIKNI BALGILASH” TAMOYILI Imtiyozli hamkorlikni belgilash muayyan mintaqada geostrategik manfaatlarni amalga oshirishga xizmat qiladigan yana bir tamoyildir. Albatta, muayyan sabablar, aytaylik diniy, lisoniy birlik, madaniy yaqinlik yoki boshqa sabablarga ko`ra har bir davlat kim bilandir imtiyozli hamkorlik qilishi mumkin. Bu tabiiy holat. Ammo gap “imtiyozli hamkorlik”dan mintaqa davlatlar o`rtasida ayirmachilikni shakllantirish, “nomaqbul” davlatlar imkoniyatlarini cheklash yo`lida foydalanish, shu bilan birga “hamkor” davlatning mintaqadagi boshqa davlatlardan qaysidir jihatdan ustunligini ta`minlashga qaratilgan intilishlar haqida bormoqda. Aslida u yoki bu ko`rinishdagi ustunlikni ta`minlash ham asosiy maqsad emas. Bosh maqsad - muayyan mintaqaga ta`sir o`tkazish platsdarmiga ega bo`lishdir. Bu platsdarmga ega bo`lishga intilish esa, o`z navbatida ushbu mintaqaning geostrategik imkoniyatlari bilan belgilanadi. “Bekorga shudgorga quyluq na qilur” deganlaridek, imtiyozli hamkorlikni belgilashda ana shunday uzoqni ko`zlovchi g`arazli geosiyosiy va geostrategik maqsadlar ham yotishi mumkinligini unitmaslik lozim. Shu nuqtai nazardan qaraganda, “imtiyozli hamkor” tamoyili “bo`lib tashla ìô hukmronlik qil” tamoyilini to`ldiruvchisi sifatida yuzaga chiqadi. Bunga sobiq Ittifoqning Kubadan mintaqaga revolyutsiyani eksport qilish uchun foydalanishga uringani misol bo`la oladi. Teng huquqli va o`zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik manfaatlarni ro`yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni

mustahkamlashning eng oqilona va to`g`ri yo`lidir. O`zbekiston o`z mustaqilligining birinchi kunlaridanoq ana shu tamoyilga amal qilib kelmoqda. Negaki, bu tamoyil geostrategik manfaatlardagi uyg`unlikka erishish va jahon miqyosida taraqqiyotni ta`minlash omilidir. Tarixiy qonuniyat: bir ijtimoiy tuzimdan ikkinchisiga o`tish davrida g`oyaviy-mafkuraviy sohada ham muayyan muammolarni hal etish zaruriyati yuzaga keladi. MАFKURАVIY MUАMMОLАR: G’ОYAVIY BO’SHLIQ VА ZАRАRLI G’ОYALАRNING JАMIYATGА TА’SIRI Ulаr аsоsidа hоzirdа jаmiyatimiz hаyotigа jiddiy хаvf tug’dirаdigаn mаfkurаviy tаhdidlаr: -islîm õàlifàligini tiklàb, uning bàyrîg’i îstidà musulmîn õàlqlàrni yangi impåriyagà birlàshtirishgà qàràtilgàn intilishlàr; -yosh mustàqil dàvlàtlàrni sîbiq ittifîqqà birlàshtirish g’îyasi; -tàriõimizni, milliy qàdriyatlàrimizni và dinning mîhiyatini sîõtàlàshtirishgà urinishlàr; -àhlîqsiz g’îyalàrni yoyib, õàlqni mà’nàviy jihàtdàn buzishgà intilish; -turli màfkuràviy vîsitàlàr îrqàli mintàqàviy và dàvlàtlàràrî mîjarîlàrni kåltirib chiqàrishgà qàràtilgàn hàràkàtlàr. Umrini o’tàb bo’lgàn jàmiyatning g’îyasi, àqidà yoki màfkuràsi Yangi jàmiyatni yangi bir g’îyasi, ilg’îr bir fikrning shàkllànishigà ehtiyoji MÀMLÀKÀT Ijtimîiy îng và tàfàkkurning o’zgàrishi, yangichà dunyoqàràsh shàkllànishi uchun zàrur bo’lgàn o’tish dàvri Àynàn shu shàrîitidà õàlq và dàvlàtning ezgu màqsàdlàrigà yot và zàràrli bo’lgàn, jàmiyat hàyotigà o’z tà’sirini o’tkàzishgà hàràkàt qilishi muqàrràr bo’lgàn bågînà g’îyalàr

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Ta`lim to`g`risida“gi Qonun. 1997-yil 29-avgust. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. 1997-yil 29- avgust. 3. 2004-2009-yillarda maktab ta`limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi. 4.I.Karimov. “Bunyodkorlik yo`lidan”, 4-jild, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1996-yil. 5.I.Karimov. “Bizdan ozod va obod Vatan qolsin”, 2-jild, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1996-yil. 6. I.Karimov. “Ma`naviy yuksalish yo`lida”, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 7. I.Karimov. ”Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin”, “Tafakkur” jurnali bosh muharriri savollariga javoblar, 1998-yil, 2-son. 8. I.Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, “Muloqot” jurnali, 1998-yil, 5-son. 9. I.Karimov. “Olloh qalbimizda, yuragimizda”, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1999-yil. 10. I.Karimov. “Milliy istiqlol mafkurasi -xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir”, “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga javoblar. Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 2000-yil. 11. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va taomyillar. - T. O`zbekiston, 2001-yil. 12.A.Ochildiyev.”Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi”,T.,2002,”Ijod dunyosi”. 13. www.ziyonet.uz -islîm õàlifàligini tiklàb, uning bàyrîg’i îstidà musulmîn õàlqlàrni yangi impåriyagà birlàshtirishgà qàràtilgàn intilishlàr; -yosh mustàqil dàvlàtlàrni sîbiq ittifîqqà birlàshtirish g’îyasi; -tàriõimizni, milliy qàdriyatlàrimizni và dinning mîhiyatini sîõtàlàshtirishgà urinishlàr; -àhlîqsiz g’îyalàrni yoyib, õàlqni mà’nàviy jihàtdàn buzishgà intilish; -turli màfkuràviy vîsitàlàr îrqàli mintàqàviy và dàvlàtlàràrî mîjarîlàrni kåltirib chiqàrishgà qàràtilgàn hàràkàtlàr.

O'xshashlar

Milliy istiqlol g`oyasining inson ongi va qalbiga singishi yangicha uslublar, yondashuvlar va texnologiyalar

Mafkuraviy faoliyat - milliy g‘oyani amalga oshirish vositasi

Milliy g‘oyani rivojlantirishning institutsional tizimi

Tafakkur o‘zgarishi va ma'naviy yangilanishda milliy g‘oyaning roli

Milliy istiqlol va O`zbekiston madaniy taraqqiyot