logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Mexanika
  4. MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.

MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB
Ko'chirib olish
MEXANIK SISTEMA. TASH Q I VA ICHKI KUCHLAR. Reja : 1. Mexanik sistema . 2. Tash q i va ichki kuchlar 3. Sistemaning massasi. 4. Massalar markazi. 5. O`qqa nisbatan inertsiya momenti. 6. Inertsiya radiusi. Harakati (yoki muvozanat holati) tekshirilayotgan moddiy nuqtalar yoki jismlar sistemasini, mexanik sistema deb ataladi. Agar mexanik sistemani tashkil etuvchi nuqta (jism)larning o`zaro ta`sirlari mavjud bo`lsa, u holda har bir nuqta (jism)ning holati, qolgan barcha nuqta (jism)larning holatiga uzviy bog`liq bo`ladi. Bunga klassik misol tarzida quyosh sistemasini olishimiz mumkin bo`lib, undagi barcha jismlar (Quyosh, planetalar va kometalar) o`zaro tortilish kuchlari orqali bog`langanlar. Mexanik sistemaga ta`sir etuvchiFka -aktiv kuchlar va N k -reaktsiya kuchlarini, Fke -tashqi va Fki -ichki kuchlarga ajratib yuboramiz (bu erdagi e - exteri o r , tashqi va i - interi o r , ichki so`zlarning birinchi harflaridan iborat). Berilgan mexanik sistemaga kirmagan jismlarning sistema nuqtalariga ta`sir kuchlari, tashqi kuchlar deb ataladi. Sistemani tashkil etuvchi nuqta yoki jismlarning o`zaro ta`sir kuchlari ichki kuchlar deb ataladi. Bunday ajratishlik shartli bo`lib, mexanik sistemani tanlab olishimizga bog`liq bo`ladi. Masalan, agar Quyosh sistemasini tanlab olsak, u holda er bilan Quyoshning o`zaro tortilish kuchlari ichki kuchlar hisoblanadi; agar er bilan Oyni bitta sistema deb qabul qilsak, Quyoshning tortilish kuchi endi tashqi kuch hisoblanadi. Ichki kuchlar quyidagi xossalarga ega bo`ladilar: 1. Mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining geometrik yig`indisi (bosh vektori) nolga teng bo`ladi . Dinamikaning uchinchi qonuniga asosan, ixtiyoriy olingan ikkita nuqtaning (274 shakl) o`zaro ta`sir va aks ta`sir kuchlari, bir to`g`ri chiziqda yotib, son qiymatlari teng, yo`nalishlari esa qarama-qarshi bo`ladi, shu sababli F i12 , F i21 -larning geometrik yig`indisi nolga teng bo`ladi. Xuddi shunday natijani ixtiyoriy olingan har bir ikkita nuqta uchun yozishimiz mumkin, demak: Fk  = 0 2. Mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining ixtiyoriy markazga yoki o`qqa nisbatan olingan momentlarining yig`indisi (bosh momenti) nolga teng bo`ladi . Haqiqatdan ham, 274 shakldan ko`rinib turibdiki, agar ixtiyoriy olingan O nuqtaga nisbatan momentlarning yig`indisi m O ( F i12 )H m O ( F i21 )h0 bo`ladi. Xuddi shunday natijani ixtiyoriy o`qqa nisbatan olingan momentlar uchun ham isbot qilish mumkin, shu sababli mexanik sistema uchun;  m O ( Fki )=0 yoki  m x ( Fki )=0 Lekin yuqoridagilarga asosan, ichki kuchlar o`zaro muvozanatlashib, mexanik sistemaning harakatiga ta`sir qilmas ekan deb hisoblamaslik lozim, chunki bu kuchlar sistemaning turli nuqtalariga qo`yilgan bo`lib, shu nuqtalarning nisbiy harakatlariga ta`sir qilishi mumkin. Agar sistema absolyut qattiq jismdan iborat bo`lsa, u holda ichki kuchlarning yig`indisi o`zaro muvozanatlashgan bo`ladi. Sistemaning massasi. Massalar markazi.274 shakl. Mexanik sistemaning harakati, unga ta`sir etuvchi kuchlardan tashqari, sistemaning umumiy massasi va massalarning qanday tarqalganligiga ham bog`liq bo`ladi. Sistemaning massasi (M yoki m -harflari orqali ifodalanadi), sistemani tashkil etuvchi nuqtalar yoki jismlarning massalarini arifmetik yig`indisiga teng bo`ladi : M=  m k Massalarning tarqalganligi, sistemaning har bir nuqtasining massasi m k , va shu massalarning o`zaro qanday joylashgan ekanlikligiga, ya`ni ularning x k , y k , z k koordinatalariga bog`liq holda aniqlanadi. Lekin biz quyida ko`rib o`tadigan dinamikaga oid, aniqrog`i qattiq jism dinamikasiga oid masalalarni echishda, har bir nuqtaning massasi m k va ularning koordinatalari x k , y k , z k orqali emas, balki ularni xarakterlovchi umumiy ifodalar orqali amalga oshiriladi. Ulardan biri, massalar markazining koordinatasi (sistema nuqtalari massalarining, ularning koordinatalariga ko`paytmalarining yig`indisi orqali ifodalanadi); ikkinchisi, o`qqa nisbatan inertsiya momentlari (sistema nuqtalari massalarining, ularning ikkitadan iborat koordinatalari kvadratlariga ko`paytmalarining yig`indisi orqali ifodalanadi); uchinchisi, markazdan qochma inertsiya momentlari (sistema nuqtalari massalarining, ularning ikkita koordinatalariga ko`paytmalarining yig`indisi orqali ifodalanadi). Ushbu bobda, shu xarakteristikalarni aniqlash bilan shug`ullanamiz. M a s s a l a r m a r k a z i. Bir jinsli og`irlik kuchi maydonida, ya`ni g h c o nst bo`lganda, har bir zarrachaning og`irligi uning massasiga proportsional bo`ladi. SHu sababli, sistema massalarining qanday tarqalganligini uning massa markazi orqali aniqlanadi. §32 dagi og`irlik markazini aniqlashga oid bo`lgan (59) formulani, ularning massalari orqali ifodalanadigan ko`rinishga keltiramiz. Buning uchun, o`sha formuladagi r k h m k g va Rh Mg lar orqali ifodalaymiz, va tenglikni g - ga qisqartirib yuborsak: x C=1 M  m k x k , y C= 1 M  m k y k , z C= 1 M  m k z k , (1) Olingan formulalarda, moddiy nuqta (zarracha)larni massalari - m k , va shu nuqtalarning x k , y k , z k koordinatalari ishtirok etmoqda. Shu sababli, agar m k , x k , y k , z k lar sistema nuqtalarining massalari va ularning koordinatalaridan iborat bo`lsa, haqiqatdan ham S ( x S , y S , z S ) nuqtaning holati (o`rni) har qanday jism yoki mexanik sistemaning massalarini tarqalishini xarakterlab beradi. Koordinatasi (1) formula orqali aniqlanadigan S nuqtaning geometrik o`rni, massalar markazi yoki mexanik sistemaning inertsiya markazi deb ataladi. Agar, massa markazini uning radius - vektori rC orqali ifodalansa, u holda (1) formuladan rC -ni aniqlash formulasini yozamiz: rC = 1 M  m k r k (1`) bu erdagi r k - sistemani tashkil etuvchi nuqtalarning radius-vektorlari. Yuqorida aniqlangan natijalarga asosan, shuni tahkidlab o`tish lozim ekanki, bir jinsli og`irlik kuchi maydonidagi qattiq jismning og`irlik markazi va massalar markazining o`rni bir joyda bo`lar ekan. Lekin, massalar markazi og`irlik markazidan mazmunan farqli bo`lib, u o`zining o`rnini har qanday kuch maydonida (masalan, markaziy tortilish maydonida) ham saqlab qoladi va massalarni tarqalganlik xarakteristikasi, faqat qattiq jism uchungina o`rinli bo`lib qolmasdan, ixtiyoriy mexanik sistema uchun ham o`rinlidir. O`qqa nisbatan inertsiya momenti. Inertsiya radiusi. Jism (sistema)ning berilgan O z o`qqa nisbatan inertsiya momenti deb, jism (sistema)ning barcha nuqtalarining massalarini shu o`qqacha bo`lgan masofalar kvadratlariga ko`paytmalarining yig`indisiga teng bo`lgan, skalyar qiymatga aytiladi: J z =  m khk2 (2) Yuqoridagi ifodaga asosan, jism (yoki sistema)ning ixtiyoriy o`qqa nisbatan inertsiya momenti, faqat musbat qiymatdan iborat bo`lib, hech qachon nolga teng bo`lmaydi. Ilgarilanma harakatlarda jismning inertlik xususiyatini uning massasi qanday belgilagan bo`lsa, aylanma harakatdagi jismning inertlik xususiyatini o`qqa nisbatan inertsiya momenti belgilaydi, ya`ni o`qqa nisbatan inertsiya momenti aylanma harakatdagi jismning inertlik o`lchovi bo`lib xizmat qiladi. (2) formulaga asosan, jismning inertsiya momenti, uning barcha qismlarining o`sha o`qqa nisbatan inertsiya momentlarining yig`indisiga teng ekan. Aylanish o`qidan h -masofada joylashgan moddiy nuqtaning inertsiya momenti, Jz=mh 2 -ga teng bo`ladi. SI sistemasida inertsiya momentining o`lchov birligi 1 kg  m 2 (MKGSS sistemasida -1 kg  m  s 2 ). O`qqa nisbatan inertsiya momentlarini hisoblash uchun, o`qlardan sistemaning nuqtalarigacha bo`lgan masofalarni ularning x k , y k , z k koordinatalari (masalan, nuqtadan Ox o`qigacha bo`lgan masofaning kvadrati yk2 + zk2 ) orqali ifodalanadi. U holda, O xyz o`qlariga nisbatan inertsiya momentlari quyidagi formulalar orqali ifodalanadi: J x =  m k ( yk2 + zk2 ), J y =  m k ( xk2 + zk2 ), J z =  m k ( xk2 + yk2 ). (3) Aksariyat, hisoblash ishlarida inertsiya radiusi degan iboradan foydalaniladi. O z o`qiga nisbatan inertsiya radusi  z deb, quyidagi musbat skalyar ifodaga aytiladi: J z = M z2 (4) bu erda M - jismning massasi. Yuqoridagi ifodadan ko`rinib turibdiki, inertsiya radiusi bu O z o`qidan shunday nuqtagacha bo`lgan masofadan iborat ekanki, jismning butun massasini shu nuqtaga joylashtirib, so`ngra shu massaning O z o`qiga nisbatan olingan inertsiya momentiga teng ekan. Inertsiya radiusini bilgan holda, (4) formula orqali inertsiya momentini aniqlash mumkin yoki inertsiya momentini bilgan holda inertsiya radiusini aniqlash mumkin. (2) va (3) formulalar, qattiq jism uchun ham, moddiy nuqtalarning ixtiyoriy sistemalari uchun ham o`rinlidir. Agar jism yaxlit bo`lsa, uni elementar bo`lakchalarga ajratib yuboriladi, har bir elementar qismlarning inertsiya momentlari (2)-ning yig`indisining limiti integralga aylanadi. Hamda dm h  dV , bu erda  -jismning zichligi, V -jismning umumiy hajmi ekanligini e`tiborga olsak, natijada: J z = h dm V 2 ( ) yoki J z = h dV V 2 ( ) (5) Bu y erdagi integral jismning butun hajmi bo`yicha olinadi, lekin  -zichlik va h - masofa, har bir nuqtaning koordinatasiga bog`liq ravishda o`zgaradi. YAxlit jismlarning o`qqa nisbatan inertsiya momentlari (3) ham, xuddi shu kabi ifodalanadi: J ch = ( ) () y z dV V 2 2   va h . (5`). Bir jinsli to`g`ri shakldagi jismlarning inertsiya momentlarini hisoblashda (5) va (5`) formulalar juda katta qulayliklar tug`diradi. Hamda jismning zichligi o`zgarmas qiymat bo`lganligi sababli integral ostidan chiqarib yuboriladi. B i r j i n s l i b a h z i b i r j i s m l a r n i n g i n e r t s i y a m o m e n t l a r i n i aniqlaymiz. 1. Massasi M va uzunligi l -bo`lgan b i r j i n s l i i n g i c h k a s t e r j e n berilgan bo`lsin. Shu sterjenning o`qiga perpendikulyar bo`lib, uning A uchidan o`tuvchi Az o`qqa nisbatan inertsiya momenti aniqlansin (275 shakl). AV sterjen bo`ylab, Ax o`qini o`tkazamiz. U holda uzunligi dx bo`lgan ixtiyoriy elementar kesmaning Az o`qigacha bo`lgan masofasi h h x , va massasi dm h  1 dx , bu erdagi  1 h M / l - sterjenning uzunlik birligining massasi. Bularni e`tiborga olib (5) formula orqali 1 : J A =x l 2 0 dm=  1 x l 2 0 dx =  1 l 3 /3. Bu ifodadagi  1 -ning qiymatini o`rniga qo`ysak: J a = Ml 2 /3 (6) bo`ladi. 2. Massasi M va radiusi R -ga teng bo`lgan b i r j i n s l i i n g i c h k a h a l q a . Bu jismning halqa tekisligiga perpendikulyar 275 shakl 276 shakl 277 shakl. bo`lgan va uning geometrik markazi S nuqtadan o`tuvchi C z o`qiga nisbatan inertsiya momentini hisoblaymiz (276 shakl). Halqaning barcha nuqtalari Cz o`qidan bir xil h k h R masofada joylashgan ekanliklari sababli, (2) formula orqali quyidagini yozamiz: J C =  m k R 2 =(  m k )  R 2 = MR 2 Demak, halqaning Cz o`qiga nisbatan inertsiya momenti : J C = MR 2 (7) Massasi M, radiusi R -ga teng bo`lgan tsilindrsimon yupqa yuzaning o`qidan o`tuvchi o`qqa nisbatan inertsiya momenti uchun ham, shu formuladan foydalaniladi. 3. Massasi M, radiusi R -ga teng bo`lgan d o i r a d a n i b o r a t p l a s t i n a y o k i t s i l i n d r . Doiraviy plastinaning uning markazidan o`tuvchi va doira tekisligiga perpendikulyar bo`lgan S z -o`qqa nisbatan inertsiya momentini aniqlaymiz (276 shakl). Doiradan eni dr -ga teng va radiusi r -bo`lgan halqa ajratib olamiz (277, a shakl). Ushbu halqaning yuzasi 2  r  dr , massasi dm h  z 2  r  dr bu erdagi  z = M /  r 2 - plastina yuza birligining massasi. U holda ajratilgan elementar halqa uchun (7) formula orqali inertsiya momenti dJ C h r 2 dm h2   z r 3 dr bo`ladi va butun halqa uchun aniqlaymiz: J C =2   z r dr R 3 0 r  dr =   z R 4 /2,  z —ning qiymatini keltirib qo`ysak, J C =M R 2 /2 (8). Massasi M, radiusi R -bo`lgan bir jinsli doiraviy tsilindrning J z - o`qqa nisbatan inertsiya momenti ham shu formula orqali hisoblanadi (277, b shakl). 4. T o ` g ` r i b u r c h a k l i p l a s t i n a , k o n u s v a s h a r . Keltirib chiqarishga oid hisoblash ishlarini bajarmasdan quyidagi jismlarning inertsiya momentlarini 1 Бу ерда ва бундан кейин J A орыали, А нуытадан щтувчи ва жисмнинг текислигидаги кесимига перпендикуляр бщлган щыыа нисбатан инерция моментини белгилайди. bevosita keltiramiz (bularni talalabalarning o`zlari keltirib chiqarishlari mumkin, yoki maxsus spravochniklardan aniqlab olishlari ham mumkin). a) Massasi M, tomonlari AV=a va BD = b (x-o`qi AV bo`yicha yo`naltirilgan, u -o`qi BD bo`yicha yo`naltirilgan) bo`lgan to`g`ri burchakli y a x l i t p l a s t i n a ning inertsiya momenti: J x = Mb 3 /3, J y = Ma 3 /3; b) Massasi M, asosining radiusi R bo`lgan yaxlit to`g`ri k o n u s ning inertsiya momenti ( z o`qi konusning o`qi bo`ylab yo`nalgan): J z =0,3 MR 2 v) Massasi M, radiusi R bo`lgan yaxlit sh a r ( z o`qi sharning diametri bo`ylab yo`nalgan) J z =0,4 MR 2 Bir jinsli bo`lmagan, yoki murakkab konfiguratsiyali jismlarning inertsiya momentlarini maxsus priborlar yordamida tajriba usuli bilan aniqlanadi. SHunday usullardan birini §129 da ko`rib o`tiladi.

O'xshashlar

MEXANIK SISTEMA. TASHQI VA ICHKI KUCHLAR.
PARALEL VA JUFT KUChLAR
KUCH MOMENTI VA JUFT KUCHLAR
Kesishuvchi kuchlar sistemasi
FAZODAGI KUCHLAR TIZIMI