logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Mexanika
  4. GRUNTLARNING MEXANIK XOSSALARI

GRUNTLARNING MEXANIK XOSSALARI

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.5 KB
Ko'chirib olish
GRUNTLARNING MEXANIK XOSSALARI Reja: 1.Gruntlarning zichlanish ko`rsatkichlari 2.Gruntlarning deformatsiya modulini zichlanish ko`rsatkichlari bo`yicha aniqlash 3.Gruntlarning suv o`tkazuvchanligi 4.   Gruntlarning siljishga qarshiligi Poydevor zaminidagi gruntlar o`zining xususiy og`irligi va inshootdan uzatiladigan yuklar ta`sirida, ma`lum darajada zo`riqgan holatda bo`ladi. Gruntning xususiy og`irligidan hosil bo`ladigan bosim tabiiy bosim deyiladi. Chuqurlik oshgan sayin bu bosimning qiymati ham ortib boradi. Inshootdan uzatiladigan yuklar zamindagi gruntda qo`shimcha bosimni yuzaga keltiradi. Tabiiy va qo`shimcha bosimlar ta`sirida grunt qatlamlarida normal (  ) va urinma (  ) kuchlanishlar hosil bo`ladi. Normal kuchlanishlar gruntning zichlanishiga, urinma kuchlanishlar esa grunt qatlamlarining o`zaro siljishiga sabab bo`lishi mumkin. Ma`lumki, grunt zarrachalari tishlashish yoki ishqalanish kuchlari hisobiga bir-biri bilan o`zaro bog`langan. Agar normal va urinma kuchlanishlar zarrachalar orasidagi bog`lanish kuchlaridan katta bo`lsa, zarrachalarning o`zaro siljishi yoki surilishi hisobiga deformatsiyalanish (zichlanish yoki siljish) sodir bo`ladi. Deformatsiyalanishi bo`yicha gruntlar elastiko-plastik jismlar turiga kiradi. Grunt zarrachalari, ularning sirtidagi bog`langan suv va qamralgan havo elastik deformatsiyalanadi. Plastik (qoldiq) deformatsiyalanish, asosan gruntdagi g`ovaklar hajmining kamayishi hisobiga sodir bo`ladi. Bunda, g`ovaklardagi suv yoki havo pufakchalari qisman yoki butunlay siqib chiqarilishi mumkin. 1. Gruntlarning zichlanish ko`rsatkichlari Tashqi yuk ta`sirida grunt zarrachalarining o`zaro siljishi, surilishi va yanada zichroq joylashuvi natijasida ular orasidagi g`ovaklik kamayib, grunt zichlanadi. Inshootdan uzatiladigan amaldagi bosim qiymatlarida, grunt qattiq zarrachalarining hajmiy deformatsiyalanishi (zichlanishi) deyarlik sodir bo`lmaydi, shu sababli, gruntning zichlanishi undagi g`ovaklar hajmining kamayishi hisobiga yuz beradi. Ma`lumki, serg`ovak va siljishga kam qarshilik ko`rsatadigan gruntlar zichlanuvchan bo`ladi. Gruntlarning zichlanishga moyilligini aniqlashda ular zarrachalari orasidagi bikr bog`lanish kuchining qiymati ahamiyatlidir. Tarkibida yuqori qiymatli bikr bog`lanish kuchiga ega bo`lgan qoya gruntlari amalda zichlanmaydi deb qabul qilingan. Gilli va sochiluvchan gruntlarning zichlanishi jarayonida qattiq zarrachalar o`zaro yaqinlashadi, natijada zarrachalar orasidagi bog`lanish kuchi oshadi. G`ovaklari suvga to`yingan gruntlar ma`lum miqdordagi suvning sizib chiqishi hisobiga zichlanadi. Bu esa o`z navbatida, grunt namligining kamayishiga olib keladi. Tashqi yuk ta`sirida gruntlarning zichlanishi hamma vaqt plastik (qoldiqli) deformatsiyalanish shaklida namoyon bo`ladi. Gilli va sochiluvchan gruntlarga xos bo`lgan bu xususiyat zichlanish qonuniyatiga bo`ysunadi. Gruntlarning zichlanish qonuniyatlarini maxsus asboblar (odometrlar, stabilometrlar va h.k.) yordamida o`rganish mumkin. 1- rasmda grunt namunasini odometrda sinash sxemasi ko`rsatilgan. Odometr tsilindrsimon taglikdan, xalqadan va porshendan tashkil topgan qurilmadir. Odometrda sinaladigan grunt namunasi suvga to`la to`yingan bo`lish kerak. Gruntdagi suvning, zichlanish jarayonida erkin chiqib ketishi uchun, odometr tagligi va porshenda maxsus teshikchalar qoldirilgan. Odometr suvli idish ichiga joylashtiriladi. Gruntni zichlanishga sinash jarayonida, porshen orqali namunada qo`shimcha bosim hosil qiladigan har xil qiymatlardagi kuch (N) ta`sir ettirilsa, gruntning cho`kishi (S) kuzatiladi. 1 – rasm. Grunt namligini odo- metrda sinash sxemasi: 1–taglik; 2 – rasm. Zichlanish egri chizig`i 2–xalqa; 3–porshen; 4–suvli idish Odometrdagi namuna faqat vertikal yo`nalishda siqilgani uchun, grunt g`ovakligining o`zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin:  n = S/h , (1) bu yerda h – namunanig boshlang`ich balandligi. Namunadagi qattiq zarrachalar hajmi sinov jarayonida o`zgarmasdan qoladi. Agar gruntning boshlangich g`ovaklik koeffitsientini е 0 bilan belgilasak va (2.7)-ifodadan  s =  d (1+ е 0 ) ekanligini nazarda tutsak, (2.6)-ifodaga ko`ra, namunadagi qattiq zarrachalarning solishtirma hajmi: m = 1/( 1 + e 0 ) . (2) (1)- va (2) formulalar nisbati g`ovaklik koeffitsientining o`zgarishini tavsiflaydi, ya`ni:  e = (1 + e 0 ) S/h.  e = e 0 – e bo`lganligi uchun : e = e 0 - (1 + e 0 ) S/h. (3) Har xil p = N/A (bu yerda A - namunaning ko`ndalang kesim yuzasi) bosimlardagi g`ovaklik koeffitsientlari asosida qurilgan bog`lanishga kompression (zichlanish) egri chizig`i deyiladi (2 - rasm). O`zgaruvchan yuklanishning tabiiy p g bosimdan inshootni ekspluatatsiya qilish davridagi p э bosimgacha bo`lgan oraliqlarida, zichlanish egri chizig`ini shartli ravishda AV to`g`ri chiziq bilan almashtirish mumkin. Ushbu holda g`ovaklik koeffitsientining o`zgarishi quyidagicha ifodalanadi: e = e 0 - m 0 p . (4) Bunda AV to`g`ri chiziq qiyalik burchagining tangensiga teng bo`lgan m 0 kattalik gruntning siqiluvchanlik koeffitsienti deb ataladi va uning qiymati: m 0 = ( e 1 - e 2 )/( p э - p g ) . (5) (3) – ва (4) – ifodalarni taqqoslashdan: m 0 p = ( 1 + e 0 ) S/h ёки m 0 / (1 + e 0 ) = S/( hp ) . (6) (6)- tenglamaning chap qismi m v = m 0 /(1 + e 0 ) – nisbiy siqiluvchanlik koeffitsienti deyiladi. 2. Gruntning deformatsiya modulini zichlanish ko`rsatkichlari bo`yicha aniqlash Gruntni odometrda sinash natijalari bo`yicha shuningdek, uning deformatsiya modulini ham aniqlash mumkin. Umumlashgan Guk qonuniga ko`ra, namunaning vertikal yo`nalishdagi nisbiy deformatsiyalanishi (hajmiy siqilish holati uchun):  z = p / E -  ( p x + p y ) / E . (7) (6)-ifodaga ko`ra, nisbiy deformatsiyalanish:  z = m v p . (8) Odometrdagi grunt yonboshga deformatsiyalanmaydi (  x =  y = 0), shuningdek p x = p y . Ushbu holda: p x = p y =  p / ( 1-  ) . (9) p x ning bu qiymatini (7)-ifodaga qo`ysak:  z = m v p = p (1 - 2  2 / (1 -  ) ) / E . (10) (10)- ifodadan gruntning deformatsiya moduli: E =  / m v (11) bu yerda  - gruntning yonboshga kengayish (Puasson) koeffitsienti  ga bog`liq bo`lgan o`lchovsiz parametr:  = (1 - 2  2 /(1 -  ) . «  » parametrning qiymatlarini har xil gruntlar uchun quyidagicha qabul qilish mumkin: yirik bo`lakli gruntlar uchun  = 0,8; qumlar va qumok tuproqlar uchun  = 0,74; sog` tuproqlar uchun  = 0,62; gil tuproqlar uchun  = 0,43. 3. Gruntlarning suv o`tkazuvchanligi Gruntlarning suv o`tkazuvchanligi ularning tuzilishiga, g`ovaklarining miqdori, o`lchami va shakliga, hamda grunt tarkibidagi suvning turi va holatiga bog`liqdir. Suv o`tkazuvchanlikni o`rganishda filtratsiya va migratsiya xodisalarini bir-biridan farqlash lozim. Suvning grunt tanasi bo`ylab mexanik ta`sirlar (tashqi bosim yoki o`zining xususiy og`irligi) natijasida harakatlanishiga filtratsiya, fizikaviy-kimyoviy tabiatga ega bo`lgan omillar (elektromolekulyar tortishish kuchlari, osmotik bosim va h.k.) sababli suv molekulalarining siljishiga migratsiya deyiladi. Gruntlar mexanikasida asosan filtratsiya hodisasi o`rganiladi. Gruntlar o`zlarining tuzilishiga bog`liq holda suvni g`ovaklari (sochiluvchan va gilli gruntlarda) yoki yoriqlari (qoya gruntlarda) orqali o`tkazishi mumkin. Meliorativ qurilish uchun sochiluvchan va gilli gruntlarning suv o`tkazuvchanlik qonuniyatlarini bilish muhimroqdir. Shu sababli, bundan keyin faqat ushbu gruntlarning xususiyatlari haqida so`z yuritiladi. Tajribalarning ko`rsatishicha, filtratsiya xodisasida asosan gravitatsion erkin suv qatnashadi va bunda, uning harakatlanishi laminar filtratsiya qonuniga bo`ysunadi. Sochiluvchan gruntlar uchun ushbu qonunning matematik ifodasi, 1885 yilda frantsuz olimi Darsi tomonidan quyidagi ko`rinishda taklif etilgan: v ф = к ф i , (12) bu yerda v ф – filtratsiya tezligi; к ф – filtratsiya koeffitsienti; i – gidravlik gradient. (12)-bog`lanishning grafik ko`rinishi 4-rasmdagi 1–chiziq bilan tasvirlangan. Filtratsiya yo`lida suv bosimining yo`qotilishini tavsiflovchi gidravlik gradient quyidagi nisbat bo`yicha aniqlanadi: i =  H/L , (13) bunda  H = H 2 - H 1 – naporlarning farqi; L – filtratsiya yo`lining uzunligi. 3 – rasm. Filtratsiya koeffitsien- 4 – rasm. Filtratsiya bog`lanishi: tini aniqlovchi qurilma sxemasi 1 – qumlarda; 2 – gilli gruntlarda Darsi formulasidan filtratsiya koeffitsienti: к ф = v ф / i - ya`ni uning miqdori gidravlik gradient birga teng bo`lgandagi filtratsiya tezligiga teng. Filtratsiya koeffitsienti odatda m/sutka yoki sm/s larda baholanadi. Uning qiymati har xil gruntlar uchun katta oraliqlarda o`zgaruvchan bo`lib, qumlar uchun r10-1... r10-4 sm/s; qumoq tuproqlar uchun r10-3... r10-6 sm/s; sog` tuproqlar uchun r10-5... r10-8 sm/s; gil tuproq uchun r10 -7 ... r 10-10 sm/s (bunda r – 1 dan 10 gacha bo`lgan va tajriba asosida o`rnatiladigan son). Dala sharoitida, filtratsiya koeffitsientini maxsus qazilgan chuqurchalardan suv o`tkazish yo`li bilan aniqlash mumkin. Laboratoriya (tajriba) ustaxonalarida esa bu koeffitsient Darsi qurilmasi, Tim asbobi, Kamenskiy quvurchasi, Dolmatov asbobi, Znamenskiy tomonidan taklif etilgan KFZ asbobi va boshqalar yordamida o`rganiladi. 3-rasmda filtratsiya koeffitsientini aniqlashda ishlatiladigan eng oddiy qurilmalardan birining sxemasi ko`rsatilgan. Tajribalarda grunt namunasidan sizib o`tadigan suvning tezligi, gidravlika va fizikadan ma`lum bo`lgan quyidagi formula yordamida aniqlanadi: v ф = V/(A t) , (14) bu yerda V – sizib o`tgan suv hajmi; A – grunt namunasining filtratsiya yo`nalishiga tik bo`lgan ko`ndalang kesim yuzasi; t –sizish vaqti. (12)– va (14)–ifodalarni taqqoslashdan, filtratsiya koeffitsientini aniqlashning tajribalarda keng qo`llaniladigan quyidagi bog`lanishi kelib chiqadi: к ф = V / (A t i) . (15) S.A.Roza, B.F.Reltov , E.M.Dibrov va boshqalarning mayda g`ovakli va tuzilishi zich bo`lgan gilli gruntlar bilan o`tkazgan tajribalari, Darsi qonuniga biroz o`zgartirish kiritish lozimligini ko`rsatdi. Bunday gruntlarda suv harakati, ma`lum bir boshlangich gradient i 0 ni yengib o`tgandan so`ng boshlanar ekan. 4-rasmning 2- chizig`i bilan tasvirlangan ushbu bog`lanishning VS oralig`ida, filtratsiya tezligi tekis harakat qonuniyatiga buysunadi. Shu sababli, zich gilli gruntlarning filtratsiya koeffitsientini aniqlash ifodasi: к ф = v ф /(i - i 0 ) = V/(A t (i - i 0 )) . (16) Boshlang`ich gradient kuzatiladigan gruntlardagi filtratsiya jarayonida, erkin suvdan tashqari, g`ovak bog`langan suv ham qatnashishi mumkin. Filtratsiya jarayonida grunt g`ovaklari bo`ylab harakatlanayotgan suv har xil maxalliy qarshiliklarni yengib o`tadi. Bunda suvning xuddi har xil diametrli quvurlar tizimidan okib o`tishidagi singari, filtratsiya yo`li uzunligining oshib borishi bilan, suv sarfi va mos ravishda gidravlik gradient qiymatlari kamayib boradi. Ushbu xodisani ilk bor o`rgangan N.Ye.Jukovskiy suv tomonidan grunt qattiq zarrachalariga ko`rsatiladigan gidrodinamik bosim maxalliy qarshiliklar yig`indisiga teng ekanligini isbotlab berdi. Gidrodinamik bosim quyidagi ifoda bo`yicha aniqlanadi: p  =   i , (17) bu yerda   - suvning solishtirma og`irligi. Suvning solishtirma og`irligi o`zgarmas qiymat bo`lgani uchun, (17)-ifodadan, gidrodinamik bosim bevosita gidravlik gradientga bog`liq ekanligi ko`rinib turibdi. Agar suv oqmayotgan bo`lsa (i = 0), gidrodinamik bosim nolga teng bo`ladi. Gidrodinamik bosim miqdori grunt zarrachalari orasidagi bog`lanish kuchlaridan katta bo`lsa, zarrachalarning suv bilan asta-sekin siljishi (suffoziya) yoki filtratsion yuvilish sodir bo`ladi. Gruntlarning suffoziyaga va filtratsion yuvilishga ustivorligini kritik gidravlik gradient (i cr ) va filtratsiyaning kritik tezligi (v ф ,, с r ) orqali baholash mumkin. Ularning qiymatlari amaldagi qurilish me`yorlari va qoidalarida (QMQ da) keltirilgan. Gruntlarning siljishga qarshiligi Inshootlar ta`sir zonasidagi gruntlarning bo`zilishi yoki ustivorligining yo`qotilishi, asosan ular qismlarining bir-biriga nisbatan siljishi natijasida sodir bo`ladi. Tug`on tanasi qismlarining siljishi, suv omborlar, daryolar va kanallar qirg`oqlarining yemirilishi, inshootlarning keskin cho`kishi va shunga o`xshash xodisalar bunga misol bo`la oladi. Ma`lumki, siljish darajasi grunt qatlamlarida (kesimlarida) hosil bo`ladigan urinma kuchlanishlar miqdoriga bog`liqdir. Gruntning qandaydir bir tekisligidagi urinma kuchlanishlar uning siljishga chegaraviy qarshiligi  с erishsa, u holda, ushbu tekislik bo`yicha grunt qismlarining o`zaro siljishi ruy beradi. Gruntlarning siljishga chegaraviy qarshiligini (siljituvchi urinma kuchlanishlar qiymatini) baholash grunt namunalarini laboratoriya ustaxonasida yoki gruntni bevosita dala sharoitida sinash orqali amalga oshiriladi. Laboratoriya ustaxonalarida siljish ko`rsatkichlari grunt namunalarini biror tekislik bo`yicha qirqish (tekis siljitish), uch yo`nalishda siqish, qanotli (parrakli) tsilindrlar yordamida qirqish, shar yoki konussimon sirtli bikr shtamplarni gruntga botirish va boshqa usullar bilan sinash yordamida o`rnatiladi. 5- rasmda amaliyotda eng ko`p ishlatiladigan tekislik bo`yicha siljituvchi (qirquvchi) asbobning sxemasi ko`rsatilgan. Sinash jarayonida, tsilindr shaklidagi grunt namunasi ustiga vertikal N yuk quyiladi. So`ngra, asbobning harakatlanuvchi xalqasiga pog`onama- pog`ona oshib boruvchi siljituvchi T kuchlar ta`sir ettiriladi. Sinov aniq siljish sodir bo`lgunga qadar, gorizontal T kuchni oshirib borish hisobiga davom ettiriladi. Tajribalar N kuchning boshqa o`zgarmas qiymatlarida ham yuqoridagi tartibda kamida uch marta o`tkaziladi. Bunda, har bir sinovdagi gruntni zichlovchi bosim: p = N / A , (18) bu yerda A – siljish tekisligining yuzasi. N S i l j i s ht e k i s l i g i T 1 4 2 3 5 6 75 – rasm. Gruntlarni tekis qirquvchi qurilma yordamida siljishga sinash: 1 – grunt namunasi; 2 – filtr; 3 – taglik; 4 – harakatlanmaydigan xalqa; 5 – harakatlanadigan xalqa; 6 – porshen; 7 – siljishni o`lchovchi indikator Gruntning siljishga chegaraviy qarshiligi, har bir sinovda o`rnatilgan siljituvchi T kuchlarni siljish tekisligi yuzasi A ga bo`lib aniqlanadi:  с = T/A . (19) Sinov natijalari bo`yicha  с = f (p) bog`lanishining grafigi quriladi (6 – rasm). Sochiluvchan gruntlarning siljishga qarshiligi. Sof qum, tosh yoki shag`aldan tashkil topgan gruntlarning mustahkamligi, asosan ularning qattiq zarrachalari orasidagi ichki ishqalanish kuchlariga bog`liqdir. Chunki, zarrachalar orasidagi bog`lanish (tishlashish) kuchlari bunday gruntlarda juda kichik va ularning ta`sirini inobatga olmasa ham bo`ladi. Sochiluvchan gruntlarning mustahkamligi (siljishga qarshiligi) asosan ularning g`ovakligiga bog`liqdir. Sof sochiluvchan gruntlar uchun  с = f(p) bog`lanishining grafigi 6 – rasm (a) da ko`rsatilgan va uning analitik ko`rinishi quyidagicha:  с = p tg  , (20) bu yerda tg  = f – ishqalanish koeffitsienti;  - ichki ishqalanish burchagi. (20)-bog`lanish 1773-yilda frantsuz olimi Sh.Kulon tomonidan o`rnatilgan bo`lib, siljishga qarshilik va normal kuchlanishlar orasida to`g`ri mutanosiblikni tavsiflovchi ushbu bog`lanish Kulon qonuni deb ataladi. Sochiluvchan gruntlarning tarkibida ko`pincha, chang va gil singari mayda zarrachalar ham mavjud bo`ladi. Bu esa o`z navbatida, grunt qattiq zarrachalarining qisman tishlashishiga olib keladi. Agar bunday gruntni sinash natijalari bo`yicha  с = f(p) bog`lanishining grafigi qurilsa, u 6-rasm(b) dagi kabi ko`rinishga ega bo`ladi. Ushbu bog`lanishni quyidagicha ifodalash mumkin:  с = p tg  + с е , (21) bu yerda с е – zarrachalar orasidagi bog`lanish miqdorini baholovchi solishtirma tishlashish kuchi. 6 – rasm. Gruntlarniing siljishga qarshilik bog`lanishlari: a – sof sochiluvchan gruntlarda; b – chang va gil aralashmali sochiluvchan gruntlarda; с – gilli gruntlarda Tajribalarning ko`rsatishicha, zarrachalari kuchsiz bog`langan sochiluvchan gruntlarda se ning qiymati asosan ularning g`ovakligiga bog`liqdir. Sochiluvchan gruntlarning siljishga qarshiligi ularning namlanish darajasiga bog`liq emas. Gilli gruntlarning siljishga qarshiligi. Gil, sog` va qumok tuproqlarda mineral qattiq zarrachalar bir biri bilan u yoki bu darajada o`zaro bog`langan bo`ladi. Bog`lanish kuchlari o`z navbatida, gruntning namligi va zichlanish darajasiga bog`liqdir. Bunda namlik ta`siri konsistentsiya ko`rsatkichi orqali, zichlanish darajasi esa g`ovaklik koeffitsienti yordamida hisobga olinadi. Ko`plab o`tkazilgan tajribalarning ko`rsatishicha, gilli gruntlar zarrachalari orasidagi solishtirma tishlashish kuchining qiymati, zarrachalari kuchsiz bog`langan sochiluvchan gruntlarnikiga qaraganda birmuncha yuqori bo`lib (6-rasm, с ), gilli gruntlarning siljishga qarshiligi:  с = p tg  + с , (22) bu yerda с – gruntning konsistentsiya ko`rsatkichi va g`ovaklik koeffitsientiga bog`liq bo`lgan solishtirma tishlashish kuchi. ADABIYOT 1.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. – T., O`zbekiston, 1999. 2.Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlash-tirish yo`lida. – T., O`zbekiston, 1999. 3.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T., O`zbekiston, 1997. QMQ 2.02.01-98. Bino va inshootlar zaminlari. – Toshkent, 1999. 5.QMQ 2.01.07-97. Yuklar va ta`sirlar. – Toshkent, 1998. 6.Frolov N.N. Proektirovanie osnovaniy i fundamentov gidromeliorativnx soorujeniy. M.: Kolos, 1985. 7.Silkin A.M., Frolov N.N. Osnovaniya i fundament. M.: Kolos, 1987. 8.Tsitovich N.A. Mexanika gruntov. M.: Stroyizdat, 1983. 9.Rasulov X.Z. Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar. T.: O`qituvchi, 1993. 10.Ashrabov A.A., Zaytsev Yu.V. Qurilish konstruktsiyalari. T.: O`qituvchi, 1988. 11.Dalmatov B.I. Mexanika gruntov, osnovaniya i fundament. M.: Stroyizdat, 1986. 12.Pesikov Ye.S. Proektirovanie fundamentov gidrotexnicheskix soorujeniy. T.: TIIIMSX, 1989. 13.Gidrotexnicheskie soorujeniya. - http: //WWW. Vozrojderie. ru/gidroteh. htm. 1Gidrotexnicheskie soorujeniya. – Stroitelstvo.-http: //vesi. ru/Map/ ts/ts. 20Ya NNPS. htm

O'xshashlar

GRUNTLARNING FIZIKAVIY XOSSALARI
SUV TA`SIRIDA BO`LGAN GRUNTLARNING FIZIKAVIY-KIMYOVIY XOSSALARI
Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar
Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar
Gruntlar haqida asosiy ma`lumotlar