Иншоот ва қурилиш тузилмаларини натурада текшириш ва синаш - Metrologiya - Referatlar

Иншоот ва қурилиш тузилмаларини натурада текшириш ва синаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

404.1611328125 KB

Ko'chirib olish

Иншоот ва қурилиш тузилмаларини натурада текшириш ва синаш Режа: 1. Бино ва иншоотларни натурада текширишнинг мақсади ва вазифалари, асосий босқичлари 2. Натурада текшириш натижалари ва уларни таҳлил қилиш 3. Текшириш асосида қурилиш тузилмаларида қайд этилган нуқсонларни таснифлаш, иншоотнинг техник ҳолатини баҳолаш 4. Натурада синашнинг мақсад ва вазифалари

Бино ва иншоотларни натурада текширишнинг мақсади ва вазифалари, асосий босқичлари Натуравий текширув, иншоот ва тузилманинг техник ҳолатини тўлароқ баҳоловчи комплекс тадбирларни ўз ичига олади. Текширув натижалари асосида тузилманинг эксплуатацияга яроқлилиги, таoмирталаблиги ёки кучайтириш лозимлиги тўғрисида хулоса қилинади. Ишлаб чиқариш биноси тузилмаларини текшируви эксплуатацияга топширилганда ва экспертиза қилинганда ўтказилади. Иншоот текшируви 2 босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади:  обoектни кўриб чиқиш;  ҳужжатларни ўрганиш;  тузилмаларнинг геометрик ва физик параметрларини ўлчаш;  қайта ҳисоблаш ва текширув натижалари асосида якуннома ёзиш. Қайта ҳисоблашлар натижасида натуравий синов ўтказиш лозимлиги тўғрисида ёки обoект текширувининг биринчи босқичи асосида ишга яроқлилиги тўғрисида маoлумот берилади. Иккинчи босқич бу тузилмани натуравий синовидир. Бу босқичда иншоот тузилмаларининг деформацияланиши, ҳақиқий шартли юкланиш чегаралари тўғрисида тўла маoлумот олинади. Натуравий синовда кўпинча тузилмани тўла бузилишгача олиб борилмайди. Шу ҳолда ҳам тузилма мустаҳкамлик хусусиятларини аниқлаш мумкин. Лекин, натуравий синов катта маблағ талаб қилади, маoлум бир вақтга технологик жараённи тўхтатиб қўйишга тўғри келади. Шунинг учун агар иложи бўлса, текширувнинг биринчи босқичи асосида якуннома ёзиш керак. Текширув асосидаги якунномада обoект умумий тафсилоти, қайта ҳисоб натижалари, юк кўтариш қобилияти, захира коэффициентлари, рухсат этилмаган ёриқлар ҳосил бўлиши мумкин бўлган юкламалар миқдори келтирилади. Якуннома охирида иншоотнинг эксплуатацияга яроқлилиги

тўғрисида ва қанча вақтгача ишлаши мумкинлиги (фойдаланиш муддати) тўғрисида маoлумот келтирилади. Натурада текшириш натижалари ва уларни таҳлил қилиш Текширув обoектни дастлабки кўриб чиқишдан, кейин ҳужжатлар билан танишиш сўнгра эса ҳар бир тузилмани алоҳида текширишдан иборат. Дастлабки кўриб чиқишнинг мақсади юк кўтарувчи тузилмани техник ҳужжатлар талабига қай даражада жавоб беришини текширишдан иборат. Дастлабки текширувда тузилмаларнинг бузилган жойлари, ҳамда кўтариш қобилиятини йўқотишга яқин бўлган тузилмалар, кўзга кўринарли ёриқлар мавжудлиги аниқланади. Ҳужжатлар мавжуд бўлмаса, қуйидагиларни аниқлаш лозим:  обoект қурилган йили;  обoект қайси нормативлар асосида қурилганлиги;  тузилмаларнинг тавсифли схемалари ва уларнинг хусусиятлари;  обoектни лойиҳалаган ва қурган қурилиш ташкилоти;  худди шундай туркумдаги, техник ҳужжатлари мавжуд бўлган бинолар тўғрисида маoлумот. Техник ҳужжатларни ўрганишда қуйидагиларга алоҳида эoтибор бериш лозим. Лойиҳадаги ҳисоб-китоблар, тузилманинг бўйлама ва кўндаланг қирқими, тузилма, элемент ва бирикмалар ишчи чизмалари, иншоот фазовий бикрлигини таoминловчи конструктив схемалари, қурилиш материалларининг физик-механик параметрлари, алоҳида олинган қурилиш ишларининг бажарилиш вақти, эксплуатация шарт-шароити (кўтарувчи тузилмага тушадиган юкламалар, ички ва ташқи ҳароратлар, технологик жараён билан боғлиқ бўлган зарарли чиқиндилар, пойдевор чўкиши ва чўкишнинг тухташ вақти) назорат комиссияси кўрсатган камчиликлар ва уларни тузатиш бўйича қилинган ишлар, таoмирлаш ва кучайтиришлар тўғрисида маoлумот.

Текшириш асосида қурилиш тузилмаларида қайд этилган нуқсонларни таснифлаш, иншоотнинг техник ҳолатини баҳолаш Текширилаётган иншоот қурилиш конструкциялари умумий ҳолда физикавий, кимёвий, биологик ва махсус таoсирлар остида бўлиши мумкин. Жуда кўп ҳолларда бузилишлар ва авария ҳолатлари лойиҳалаш жараёнида айрим реал таoсирларни ҳисобга олмаслик ёки иншоотнинг нормал экплуатация шароитини таoминламаслик натижасида рўй беради. Шунинг учун текширув пайтида ҳақиқий юклама қийматларини аниқлаш ва ҳужжатларда кўрсатилган қийматлар билан солиштириш лозим. Юк кўтарувчи тузилмаларда юкламанинг ортиб кетиши қурилиш жараёнида ҳам, эксплуатация вақтида ҳам содир бўлиши мумкин. Қўшимча ҳисобга олинмаган таoсирлар конструкцияга қўшимча ускуналарни ўрнатиш, қор, муз ва ишлаб чиқариш чангининг тўпланиши натижасида ҳосил бўлади. Масалан, ораёпмага тушаётган доимий юклама қўшимча пол ётқизганда ҳам ошиб кетади. Кўтарувчи тузилмалар ҳолатига ташқи муҳит катта таoсир этади. Улардан асосийлари ҳарорат, намлик, шамол ва зилзила таoсири ҳамда ишлаб чиқаришнинг агрессивлиги ҳисобланади. Ҳарорат ва намлик конструктив элементларда кучланишнинг ҳосил бўлишига ҳамда коррозия бўлишига сабаб бўлади. Текширув давомида ички ва ташқи ҳарорат ва намлик ўлчанади. Муҳит агрессивлик даражасига кўра ноагрессив, камагрессив ва ўта агрессивли муҳитларга бўлинади. Муҳитнинг агрессивлик даражасини аниқлаш учун атмосфера ҳолати ва ҳаводаги қурилиш конструкциялари учун агрессив бўлган суюқ, қаттиқ ва газ шаклидаги кимёвий элементлар таркиби ўрганилади. Агрессив моддалар таркиби ва концентрациясини аниқлаш учун намуналар томдан ва ер устки қатламидан 3 кун давомида олиниши лозим. Олинган натижалар муҳитнинг агрессивлик даражасини ўрганиш ва текширилаётган тузилманинг

кейинги ҳисоб-китобларида иш шароити коэффициентини аниқлаш учун керак бўлади. Алоҳида элемент текширувини асосий юк кўтарувчи тузилмалардан бошлаш лозим. Текширув мақсади - бузилиш жойларини, тузилмани тайёрлашда, монтаж ва эксплуатация жараёнида лойиҳа ҳолатидан четлашишини аниқлаш. Камчилиги мавжуд бўлган тузилмаларни шартли равишда 2 гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчиси бузилишга сабаб бўлмайдиган четланишли элементлар, иккинчиси маҳаллий бузилишга эга бўлган элементлар. Биринчи гуруҳ элементлар камчилигини аниқлашда асосий диққат- эoтиборни таянч қисмларга, бирикмаларга, пайванд сифатига, болтли бирикмаларга қаратиш лозим. Бундан ташқари тузилманинг фазовий бикрлигини таoминловчи боғловчиларни ҳамда боғловчиларнинг пойдеворнинг бирикиш жойига маҳкамланишини текшириш лозим. Пайванд чоклар сифатини текширганда катта чўзилувчи ва сиқувчи куч таoсир этадиган стерженлар бириккан жойларга алоҳида эoтибор бериш лозим. Элемент ҳисобий схемасини ўзгартириши мумкин бўлган ортиқча монтаж чокларига эoтибор бериш лозим. Жуда кўп ҳолларда саноат биноларида ускуналарни ўрнатишда вертикал боғланишлар олиб ташланади. Бу эса қурилиш нормасини қўпол равишда бузишдир. Иккинчи гуруҳ элементлар камчилигини аниқлашда маҳаллий бузилиш таoсирида элементларнинг кўтариш қобилиятини камайишини текшириш лозим. Занглаш ва ёриқларни биринчи гуруҳга киритиш мумкин. Занглаш асосан агрессив муҳитдаги етарли даражадаги ҳимоя воситалари қўлланилмаган пўлат ва темирбетон тузилмаларида рўй беради. Текширув натижасида занглашнинг сифат кўрсаткичлари яoни унинг тарқалиш қисми ва тавсифи кўрсатилади. Тавсифига кўра занглаш тўла ёки маҳаллий, текис, нотекис, алоҳида олинган жойда бўлиши мумкин.

Пўлат ва темирбетон тузилмаларда кислотали ва сулpфатли занглаш элементларнинг даврий равишда намланиши ва етарли кимёвий ҳимоя қилинмаганлиги таoсирида рўй беради. Одатда бино ва иншоотларда агрессив ер ости сувлари таoсирида бино ер остки қисмида, эксплуатацияни ўзгарувчан ҳароратли намлик режимида асосий юк кўтарувчи элементларда, том материалларининг бузилиши натижасида том ёпма элементларида коррозия кузатилиши мумкин. Бунда келтирилган юк қўйилган жойларда, вентиляция тизимларининг кириш қисмида, вентиляция ёмон жойларда, энг кўп чанг тўпланадиган жойларда, ҳамда бетон ҳимоя қатлами ва антикоррозия қатлами бузилган жойларда коррозия миқдори кўп бўлиши мумкин. Қурилиш тузилмаларидаги асосий камчиликлардан бири ёриқлар пайдо бўлиши. Ёриқлар тузилмани тайёрлашда, монтаж ва эксплуатация жараёнида йўл қўйилган хатолар асосида рўй беради. Ёриқларни хавфлилик кўрсаткичига қараб уч гуруҳга ажратиш мумкин:  юза кўринишини бузувчи, хавфли бўлмаган ёриқлар;  кесим юк кўтаришини камайтирувчи хавфли давом этувчи ёриқлар;  эксплуатация хусусиятларини (камайтирувчи) ёмонлаштирувчи, эскиришга олиб келувчи, тузилма ишончлилигини ва узоқ яшовчанлигини камайтирувчи, лекин агар бирор сабаб бўлмаса, элемент учун хавф туғдирмайдиган оралиқ гуруҳдаги ёриқлар. 2- ва 3- гуруҳ ёриқлари мавжуд бўлган тузилмаларда тиклаш ёки кучайтириш ишларини амалга ошириш лозим. Ёриқлар хавфлилик даражасини аниқлаш учун биринчи галда уларнинг қандай ҳосил бўлганлигини билиш лозим. Ёриқлар ҳосил бўлиши ва очилишининг асосий сабаблари:  меъёрдан ортиқ юкланишлар;  арматурани ортиқча зўриқтириш;  тузилма нотекис кўчиши;

 пойдевор нотекис чўкиши;  элемент ҳарорати ҳар хиллилиги ёки элемент кесимида ҳароратнинг кескин фарқ қилиши;  бетон киришиши (усадка);  бетон намланган ғовак қисмида, ёриқларда сувнинг музлаши;  арматурадаги занглашнинг кенгайиши. Қурилиш тузилмаларидаги ёриқларни қайд этиш ва ўлчаш учун бир қатор техник воситалар ишлатилади. Булар қаторига лупалар, микроскоплар, шупларни киритиш мумкин (14.1-расм). 14.1-расм. Қурилиш тузилмаларида ёриқларни ўлчаш асбоблари: а – микроскоп МПБ-2; б – шуп; в – ёриқ очилиши кенглигини лупа ёрдамида ўлчаш; 1 – ёриқ; 2 – лупа шкаласи Нуқсонлари мавжуд бўлган тузилмалар текширилгандан сўнг дастлабки якуннома тузилади ва унда ёриқларнинг ҳосил бўлиш сабаби,

хавфлилик даражаси ва инструментал текшириш режаси келтирилади. Инструментал текшириш маҳаллий бузилиш сабабини аниқлаш учун хизмат қилади. Тузилманинг геометрик параметрларига қуйидагилар киради:  элемент узунлиги ва кўндаланг кесим ҳисобий ўлчамлари;  кўтарувчи элементлар ҳолатини тавсифловчи ўлчамлар, яoни иншоот элементларининг нисбий (кўчиш) силжиши;  элемент нуқталарини кўчиши (чўкиш, салқилик, буралиш бурчаги ва бошқ). Геометрик параметрларни ўлчаш танланган бир элемент учун амалга оширилади. Саноат биноси элементлари текширилганда: ҳар ўнтадан битта стропил фермаси ва устунни, (лекин бир ҳарорат блокида 3 тадан кам бўлмаган миқдорда) стропил фермаси орасидаги боғловчилар ва вертикал боғловчидан биттаси текширилади. Пўлат тузилмаларда эса, агар занглаш юқори бўлса, ҳар бир элемент текширилади. Улчамларни ўлчаш учун рулетка, пўлат чизгич, штангенциркулp ва улpтратовушли қалинлик ўлчагичлар қўлланилади. Кесим уч жойдан уч марта ўлчанади. Элементлар силжишини шовун, чизгич, нивелир ва теодолит орқали аниқланади. Текширувда қуйидагилар аниқланади: устун ва девор панеллари вертикаллиги, устун ва панеллар чўкиши, бурчаклар перпендикулярлиги, кран ости тўсини ва релpсларнинг силжиши ва экцентриситетлар. Текширув натижасида олинган кўрсаткичлар асосида қайта ҳисоб элемент юк кўтариш қобилиятини ва эксплуатацияга яроқлилигини аниқлаш учун бажарилади. Бундан юкламанинг ҳар хил қийматдаги кучланиш ва кўчишлар аниқланади. Натижалардан текширувнинг 2-босқичда, яoни элементни синалганда фойдаланилади.

Қайта ҳисоб натижалари ўтказиладиган синов натижалари билан солиштириш учун керак. Қайта ҳисоб ҳисобий схемани ҳақиқий ҳолати ва асоснинг нотекис кўчиши, қўшни юк кўтарувчи элементлар деформациялари орасида фарқ, элементнинг ночизиқли деформацияланиши, нуқсонлардаги кучланишнинг тўпланиши натижасида зўриқишлардаги қайта тақсимлашни ҳисобга олган ҳолда бажарилиши лозим. Ҳисобда элементнинг ҳақиқий ўлчамлари, юкланиш ва материалларнинг ҳақиқий физик-механик тафсилотлари ҳисобга олиниши лозим. Якуний хулоса тузилма ҳолати тўғрисида қисқача ҳисобот бўлиб, унда барча текширув ишлари бўйича ҳисоботлар баён этилиши лозим. Якунномада тузилмадаги нуқсонларнинг пайдо бўлиши сабаби келтирилиши лозим (нуқсонлар қайдномаси келтирилади). Баъзи бир иншоот ва биноларда текшириш учун текшириш ва физик эскириши бўйича методик қўлланмаси, меoрий-техник ҳужжатлар бўлади. Бундай биноларни текширганда, текширув натижаларини шу ҳужжатларга солиштириш лозим. Текширув охирида далолатнома тузилади, унда лойиҳавий ечимга, тузилмаларнинг заводда тайёрланиши сифатига, қурилиш-монтаж ишларига, ҳамда иншоот тузилмаларининг экплуатация шароитларига мослигига баҳо берилади. Қайта ҳисоблар натижаси асосида иншоот тузилмаларининг ишга яроқлилиги ёки таoмирталаблилиги далолатномада кўрсатиб ўтилади. Ҳар бир элементнинг кучайтириш лойиҳасини тузиш текширувчи гуруҳ вазифасига кирмайди. Бироқ кучайтиришнинг техник ечими бўйича тавсия текширув далалатномасида кўрсатилиши шарт. Бу 2 хил вариантда кўрсатилиши мумкин:  кучайтирувчи тизимни асосий тузилма сифатида қўллаш;  эксплуатация қилинаётган тузилмани кучайтириб асосий тузилма сифатида қолдириш. Натурада синашнинг мақсад ва вазифалари

Текширувнинг иккинчи босқичида яoни иншоот тузилмаларини чуқурроқ экспериментал тадқиқот қилиш босқичида тузилма ҳақиқий ишини ўрганиш амалга оширилади. Текшириш иншоот юк кўтарувчи тузилмаларининг чуқурроқ экспериментал тадқиқ қилиш босқичини ҳам ўз ичига олади. Бу босқич конструкция алоҳида элемент ва бирикмаларини нг ҳақиқий иши тўғрисида тўла маoлумот олиш мақсадида ўтказиладиган текширувнинг сўнгги босқичи ҳисобланади. Бундай босқич (синов) тузилманинг тўла ҳажмда кучланганлик - деформацияланган ҳолатини, ҳамда юклама остида деформация ва кучланишнинг ўзгариш тавсифини аниқлаш имконини беради. Иншоотни текширишда ўтказилган натуравий синов натижалари қайта ҳисоб-китоб натижаларини назорат қилиш ва конструкциянинг ҳолати тўғрисида асосланган маoлумот олиш имконини беради. Шу билан бирга натуравий синов ўтказишда ечиладиган масалалар текшириш билан чегараланиб қолмайди. Демак, завод лабораторияларида ўтказиладиган синовларнинг мақсади тайёрланаётган конструкцияларнинг асосий сифат кўрсаткичлари юк кўтарувчанлиги, устиворлиги, дарзбардошлиги ва деформацияланувчанлигини аниқлашдан иборатдир. Бу синовлар конструкция тўла бузилгунга кадар ўтказилади. Турли конструкцияларни синаш ўзига хос синов воситалари ва услубларини тақозо этади. 14.1–расмда темирбетон фермани статик юкламаларга синаш стенди намуналари кўрсатилган.

14.1–расм. Темирбетон фермани горизонтал ҳолатда синаш: а – инвентар пўлат тўсинга таянган ҳолда; б – кучлантирилган фермага таянган ҳолда; 1 – тортқилар; 2 – гидравлик домкрат; 3 – домкратга таглик; 4 – таянч тўсин; 5 – кучлантирилган ферма. Янги яратилган тузилмаларнинг натуравий синови илмий-тадқиқот институтларида ўтказилади. Улар меoморий ёки конструктив хоссаларини ўзгартириш ҳамда янги материаллар қўлланиши билан тавсифланади. Бу синовлар илмий изланишларнинг якуний босқичи ҳисобланади. Бундай синов натижалари илмий-техника ишларини замонавий қурилиш амалиётига тадбиқ қилишда катта аҳамият касб этади. Конструкцияларни лабораториялар шароитида уларни лойиҳавий ҳолатга келтирилган ҳолда ва иш шароитидаги юкламаларга мувофиқ йўналишлардаги юклар та o сирида синалади. Масалан, девор панеллари вертикал йўналишдаги хусусий оғирлик ва кўнгдаланг горизонтал йўналишда шамол юкламалари таъсирида бўлади. Шунинг учун улар вертикал ва горизонтал текис тақсимланган юкларга эвивалент юкламалар остида синалади (14.2 – расм).

14.2–расм. Девор панелларини вертикал ҳолатда синаш учун стенд: 1 – анкер болти; 2 – устун; 3 – таянч; 4 – панел; 5 – пўлат тасмалар; 6 – юк платформаси; 7 – пўлат арқон; 8 – чиғир; 9 – ригел. Янги конструкцияларнинг натуравий синови ҳисоб усулларини ривожлантиришда муҳим ўрин тутади. Натуравий конструкцияларда тажрибалар ўтказиш ҳисоб моделларининг тўғрилигини белгиловчи асосий мезонлардан ҳисобланади. Бундай синовлар давомида ҳисоб назариясига аниқлик, ҳамда ҳисоб формулаларига тўғриловчи коэффициентлар киритилади. Кўпгина ҳолларда ҳисобий формулалар фақатгина тажриба натижалари асосида олинади. Шуни таoкидлаб ўтиш керакки, янги конструкцияларнинг натуравий ва завод шароитида синовини ўтказиш учун муайян тайёргарлик ишларини амалга ошириш лозим. Тайёргарлик ишлари асосан қуйидагиларни ўз ичига олади: обoект ташқи кўринишини кўриб чиқиш, техник ҳужжатларини ўрганиш, геометрик ўлчамларини ўлчаш ва материалнинг физик-механик хоссаларини аниқлаш. Синашда конструкция бузишгача олиб борилади. Ваҳоланки шундай экан, биз ундан максимал самара олишимиз лозим. Барча материал сарфлари етарли тажриба маoлумотлари орқали қопланиши лозим. Бунинг учун эса обoектнинг синовгача бўлган ҳолати тўғрисида тўла маoлумотга эга бўлишимиз лозим.

Услубий нуқтаи назардан натуравий синовлар учта кўриниш бўйича фарқланади:  ташқи таъсир тавсифи;  синов объекти схемаси;  синов олдига қўйилган мақсад. Ташқи таoсир тавсифига кўра синовлар статик ва динамик синовларга бўлинади. Статик синовда конструкция вақт бўйича ўзгармас, маoлум бир тартибда ўсиб борувчи юклама билан юкланади. Динамик синовлар эса мураккаб қонун асосида вақт бўйича ўзгарувчи юклама билан ўтказилади. Конструкциялар деформацияланиш схемасига кўра натуравий синов обoектлари чизиқли, текис ва фазовий бўлиши мумкин. Натуравий синовларни турларга ажратиш билан бирга синовлар ўтказиш асосини белгиловчи асосий вазифаларини айтиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади:  конструкциянинг ҳақиқий ҳисоб моделини ўрнатиш;  контрукция ишига унда мавжуд нуқсонлар таoсирини ўрганиш;  конструкциянинг юк кўтарувчанлиги, деформацияланиши ва дарзбардошлигини аниқлаш Натуравий синов билан боғлиқ бўлган ва текширувдан сўнг бажариладиган ишлар қуйидагилардан иборат:  техник топшириқ тузиш;  техник ҳужжатлар тайёрлаш;  синаладиган конструкция, ускуна ва асбобларни тайёрлаш;  синов ўтказиш;  синов натижаларини қайта ишлаш. Натурада синашга оид техник ҳужжатлар, хавфсизлик техникаси бўйича тадбирлар Техник ҳужжатлар таркибига синов ишчи дастури, синов лойиҳаси ва синов тузилмаси ҳисоби киради. Ишчи дастур натуравий синовнинг асосий услубий ҳужжати ҳисобланади. Ишчи дастурда синов мақсади, вазифаси, синов ишчи схемаси, синов юкламаси миқдори, юкламани қўйиш схемалари,

асбобларнинг жойлашиши, ўлчов асбоблари ва аппарутуралари тури, синов натижаларини қайта ишлаш услуби, техника хавфсизлиги чора тадбирлари киради. Дастурнинг асосий қисми синов обoекти тўғрисидаги маoлумотдан иборат бўлади. Дастурни тузишдан асосий мақсад лойиҳа маoлумотлари билан таққослаш учун яроқли бўлган ишончли синов натижаларига эришиш, ҳамда ҳар хил вақтларда ўтказилган синов натижалари билан солиштириш имкониятига эга бўлишдан иборат. Синов лойиҳасида конструкцияни юклаш ва маҳкамлаш учун лозим бўлган барча тузилмаларнинг ишчи чизмаси, конструкцияни тўла бузилишдан сақловчи ва синов иштирокчиларини нг хавфсизлигини таoминловчи тузилмалар чизмаси келтирилади. Бундан ташқари синов лойиҳасида синов жараёнида конструкцияни кўздан кечириш, асбоблардан саноқ олиш учун мўлжалланган тузилмалар, ҳамда конструкция ва асбобларни эксплуатацион юклама таoсиридан ҳимояловчи ускуналар чизмаси келтирилади. Синалаётган конструкция ҳисоби дастлабки текширув натижалари асосида материалдаги нуқсонларни, ўлчамлардаги четланишларни ҳисобга олган ҳолда бажарилади. Ҳисоб асосида асбоблар ўрнатилган жойдаги деформация, кучланиш ва кўчиш аниқланади. Сўнгра назарий ва экспериментал қийматлар солиштирилади. Текшириш мақсадида ўтказилаётган натуравий синовлардан асосий кўзланган мақсад юклама остида конструкция элементларидаги ҳақиқий кўчиш, деформация ва кучланишни аниқлашдан иборатдир. Натуравий синов ҳисобий схемасини танлаш синовлар учун муҳимдир. Синовда қўлланиладиган статик синов схемаси ҳисобий схема дейилади. Текширилаётган конструкция натуравий синов ҳисобий схемасини танлаш юкланиш вариантлари билан боғлиқ. Синов давомида қўйиладиган юклама тузилмага реал ҳолда таoсир қилаётган юкламани тўла акс эттирмаса ҳам, унинг таoсирида вужудга келадиган ички зўриқишларни ҳосил қилиши

лозим. Эквивалент юклама қўйилиш шакли ва схемасига кўра содда ва назорат қилиниши осон бўлиши керак. Синов ўтказишда юклаш тузилмалари ва уларни қайта қўйиш сони иложи борича кам бўлиши лозим. Синов пайтида устиворликни таoминлашга алоҳида эoтибор бериш лозим. Чунки конструкция устиворлигини йўқотиши натижасида конструктив элементни лойиҳа бўйича ишлашини таoминлаш қийин бўлади ва синов натижаларини нг ишончлилиги камаяди. Синовда тузилма таянчи сифатида идеаллаштирилган схема қўлланилади. Асосан бир томондан қўзғалувчан, иккинчи томондан қўзғалмас таянч ўрнатилади. Синов ўтказилишидан олдин синов юкламасининг қиймати ва унинг қўйилиш жойи аниқланиши лозим. Синов юкламаси миқдори ички зўриқишлар миқдорига эквивалент бўлиши лозим. Синов вазифаси ва конструкция турига кўра синов юкламаси қиймати қуйидагича танланиши мумкин:  меoёрий юкламанинг бир қисми (юк кўтарувчи элементнинг ҳисобий моделига аниқлик киритилганда);  тўла вақтинчалик юклама (I ва III дарзбардошлик тоифасига мансуб элементларни синашда, иккинчи чегаравий ҳолат бошланиш шартини текшириш учун);  меoёрий вақтинчалик юклама ва бино тузилмаган қисми оғирлиги йиғиндиси (бинони қурилиш жараёнида синалганда);  ҳисобий вақтинчалик юклама (махсус биноларни қабул қилишда); ҳисобий юкламадан кўпроқ (босим остида ишлатиладиган тузилмаларни қабул қилишда резервуар, газголpдер)  бузувчи куч (завод шароитидаги синовда) Статик синовда асбобларни рационал жойлаштириш лозим. Щлчов асбоблари бузилиши кутилган жойларга, энг катта кўчиш ва деформация рўй берадиган жойларга ўрнатилади. Щрнатиладиган асбоблар сони уларнинг аниқлигига ва тажриба олдига қўйилган мақсадга боғлиқ белгиланади.

Статик ва динамик синовларда ишлатиладиган замонавий ўлчов воситалари ҳақидаги ма o лумотлар 1- ва 2-иловаларда келтирилган. Статик ва динамик синаш натижалари бўйича илмий-техник ҳисобот (хулоса) тузиш Синов якунлангандан сўнг асбоблар кўрсаткичлари қайта ишланади. Бундан асосий мақсад юклама остида конструкциянинг деформацияланиш тавсифи тўғрисида маoлумот олиш. Бунинг учун конструкцияга ўрнатилган барча асбобларнинг кўрсаткичлари жадвал ёки график кўринишда тасвирланади. Ёриқларнинг барча босқичлардаги кўриниши картада ифодаланади. Конструкцияларнинг бузилиш ҳолатига келишини қуйидагилар орқали аниқлаш мумкин:  охирги босқичдаги деформация миқдори охирги бешта босқичдаги деформация йиғиндисидан ошиб кетади;  эгилувчи тузилма салқилиги равоқнинг1/50 қисмидан ошиб кетади;  темирбетон элементларда хавфли кесимлардаги ёриқлар очилиш кенглиги 1,5 мм дан ортиб кетади;  чўзилувчи арматуралардан бирининг узилиши;  сиқилувчи зонада бетоннинг кўчиши:  олдиндан зўриқтирилган арматуранинг суғурилиши;  элементда маҳаллий устиворлик йўқолиши. Синов натижалари асосида ҳисобот ёзилиб, унда синов мақсади, конструкцияни синовдан олдинги ва кейинги ҳолати, ўлчаш натижалари ва хулоса келтирилади. Тажриба услуби ва уни олдига қўйилган вазифага кўра динамик юкламага синовни учта гуруҳга бўлиш мумкин:  эксплуатация қилинаётган иншоот тузилмаларини синаш;  серияли тайёрланиладиган қурилиш деталларини синаш;  илмий тадқиқот ишларида динамик юкламага синаш.

Текширилаётган иншоот тузилмаларини динамик юкламага синаш икки йўналиш бўйича бажарилади. Биринчиси: тузилмани динамик таoсирга реакциясини аниқлаш. Иккинчиси: тузилма ишчи ҳолатини ва ҳақиқий ишчи схемасини баҳолаш. Cерияли тайёрланган қурилиш деталларини динамик синов ёрдамида тайёр маҳсулот сифатини бузмасдан назорат қилинади. Илмий тажрибаларда динамик юкламаларни ҳосил қилиш ва синов олдига қўйиладиган мақсад жуда хилма-хил. Улар асосан тўртта асосий масалани ечишга келтирилади. 1. Қурилиш материалларининг мустаҳкамлиги ва деформация тафсилотига динамик юкламанинг таoсирини ўрганиш; 2. Тузилмаларни динамик юкламаларга ҳисоблашнинг янги усулларини тажриба орқали баҳолаш. 3. Динамик таoсирнинг статистик параметрларини текшириш. 4. Динамик синов усулини ривожлантириш. Вибрация юкламаларига динамик синовда тузилма нуқталарини кўчиши ва деформацияси вақт бўйича, гармоник қонун бўйича ўзгаради. Синов хусусий ва мажбурий тебраниш режимида ўтказилади. Хусусий тебраниш режимида синов ўтказиш анчагина соддароқ бўлади ва бунда 1 ёки 2 хусусий тебраниш шаклини ўрганиш мумкин холос. Мажбурий тебраниш режимида ўтказиладиган синовлар мураккаб, лекин уларда олинадиган натижалар аниқлиги юқори бўлади. Мажбурий тебранишлар резонанс олди режимида ўтказилади. Вибрация синовида қуйидагилар аниқланади:  динамик тавсифлари аниқ бўлган таoсир учун динамик коэффициентни аниқлаш;  иншоот кўтарувчи тузилмалари ҳолатини аниқлаш;  қурилиш материалларининг эластик, динамик тавсифларини аниқлаш;  қурилиш маҳсулотлари сифатини заводда бузмасдан назорат қилиш;  даврий юкланиш таoсирини тузилма ва материал мустаҳкамлигини камайгунча ўрганиш.

Тузилмада вибрация даражасини камайтириш икки хил вариантда амалга оширилади. Бу тузилмага тушаётган динамик юклама ва тузилманинг параметрларини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади. Биринчи вариантни амалга ошириш учун қуйидаги усуллар мавжуд:  динамик юклама частотасини ўзгартириш;  агрегат лойиҳавий жойлашишини ўзгартириш.(вертикал йўналишда таянч яқинига, горизонтал йўналишда балка бўйлаб);  механизм айланувчи қисмини динамик балансировка қилиш. Иккинчи вариант тузилма параметрларини ўзгартириш билан боғлиқ бўлиб тузилма эркин тебраниш частотасига таoсир қилади.  конструктив схемани ўзгартириш, яoни (боғловчилар киритиш, қўшимча таянч киритиб пролетни кичрайтириш);  тузилма бикрлигини ўзгартириш;  агрегат остига пойдевор ўрнатиш. Тузилма эркин тебраниш частоталарининг камайиши унда салқилик ва кучланиш ортишига олиб келади, шунинг учун вибрацияни камайтирувчи конструктив ечимни ишлаб чиқишда буни ҳисобга олган ҳолда статик ҳисоб қилиш лозим. Динамик кўчиш ва деформациялар катта бўлиб, ҳамда текширув пайтида юк кўтарувчи элементларда бузилишлар аниқланса ва технологик режим билан боғлиқ бўлган вибрация даражаси чегараланмаган бўлса, текшириш ишлари қийинлашади, чунки конструкцияларнинг мустаҳкамлик тавсифлари чарчоқ тавсифда бўлади. Даврий такрорланувчи юкламалар таoсирида бузилишларнинг тўпланиши ҳар хил материаллар учун ҳар хил бўлади:  металл конструкцияларда якка чарчоқ ёриқларнинг ривожланиши;  темир-бетон конструкцияларда микро ва макро ёриқларнинг ҳосил бўлиши. Конструкцияларнинг мустаҳкамлик кўрсаткичларини баҳолаш учун қўшимча текшириш ишлари олиб борилади. Конструкцияларнинг доимий ишлашини (аниқлаш) белгилаш тажриба орқали аниқланади.

Металл конструкцияларда бундай кўрсаткичлар:  эксплуатация юкламаси билан юкланганда кучланишлар тўпланган жойдаги деформация;  чарчоқ ёриқлар параметрлари;  материал мустаҳкамлик параметрлари.

А дабиётлар: 1. А.Г.Сергеев, В.В.Крохин. Метрология. Учебное пособие. М.: Логос, 2001. - 408 с.: ил. 2. В.П.Коротков. Основ метрологии и теории точности измерителнх устройств. М.: Изд. Стандартов, 1978. - 352 с. 3. Б.Э.Мухамедов. Метрология, технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: Уқитувчи. 1991. – 320 б. 4. Р.Ж. Тожиев, А. Йўлдошев, Ш.Д. Султонов. Аҳмад ал-Фарғоний ҳаёти ва ижоди. Т.: Фан. 1998. 5. А.Абдураҳмонов. Улуғбек академияси. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1993. 6. А.Иброҳимов, Х.Султонов, Н.Жўраев. Ватан туйғуси. Т.: Узбекистон, 1996. –396 б. 7. Абу Наср Фараби. Философские трактат. Алма – Ата, 1970. - 110 с. 8. П.Ш.Зоҳидов. Меъмор олами. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. - 240 б.

O'xshashlar

Бино ва иншоотларни текшириш ва синаш асослари

Қурилишда синашлар

Улчаш усуллари ва воситалари

Пахта момиғидан намуналар олиш ва синаш

Иншоотлар ва қурилиш конструкицияларини моделлаштириш