Rudalarni boyitishga tayyorlash - Materialshunoslik - Referatlar

Rudalarni boyitishga tayyorlash

Yuklangan vaqt:

11.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

818.6015625 KB

Ko'chirib olish

Rudalarni boyitishga tayyorlash Reja: 1. Rudaning granulometrik tarkibi va uni aniqlash usullari 2. Elash jarayoni 3. Maydalash jarayoni 4. Yanchish jarayoni 5. Klassifikatsiya jarayoni 6. Klassifikatorlarning tuzilishi va ishlash prinsipi 7. Boyitish jarayonlarining texnologik ko’rsatkichlari

1. Rudaning granulometrik tarkibi va uni aniqlash usullari Foydali qazilma qazib olingandan yoki maydalangandan keyin millimetrning ulushidan tortib, to bir necha yuz millimetrgacha bo’lgan turli o’lchamdagi zarralar aralashmasidan iborat bo’ladi. Foydali qazilma tarkibiga kiruvchi turli o’lchamdagi zarralar massa miqdorining nisbati uning granulometrik tarkibi deyiladi. Mahsulotning yirikligiga qarab tahlil qilish natijalari boyitish mashinalarining ishlab chiqarish unumdorligini, elaklar, maydalagich, tegirmon va klassifikatorlarning ishlash samaradorligini, rudali va noruda minerallarining yuzasini to’liq ochish uchun qanday yiriklikda yanchish zarurligini va bir qator texnologik jarayonlarning muhim ko’rsatkichlarini aniqlashga imkon beradi. Granulometrik tarkibni aniqlash foydali qazilma namunasini ma’lum yiriklikdagi sinflarga ajratishdan iborat. Granulometrik tarkibni aniqlashning bir necha xil usullari mavjud: elash orqali, sedimentatsiya, mikrosko’pik usul yoki alohida zarralarning o’lchamini to’g’ridan-to’g’ri o’lchash va hokazo. Zarralar olchamini to’g’ridan-to’g’ri o’lchab, yiriklikni baholash o’lchami 150-200 mm dan ortiq mahsulotning granulometrik xarakteristikasini tuzish uchun qo’llaniladi. Foydali qazilma zarralari noto’g’ri shaklga ega va ularning yirikligi bir nechta o’lchamlar bilan ifodalanishi mumkin. Amaliy maqsadlar uchun zarrani bitta o’lcham, Ya’ni diametr orqali xarakterlash maqsadga muvofiq. Shakli shar yoki kubga yaqin zarraning diametrini aniqlash uchun ularni bir xil yo’nalishda o’lchash kifoya. Bunday zarralarning diametrini aniqlash uchun quyidagi formulalarning biridan foydalaniladi: D = b, (1) D = b , (2) D = b , (3) bunda: b - zarraning bir yo’nalishdagi o’lchami.

(1) formula sharga yaqin shakldagi, (2) va (3) formulalar esa kubga yaqin shakldagi zarralarning diametrini aniqlashda qo’llaniladi. Parallelopiped yoki plastinka shaklidagi zarraning diametrini aniqlash uchun ularni ikki yoki uch o’zaro perpendikular yo’nalishda o’lchash kerak. Hisoblashda quyidagi formulalardan foydalaniladi: d=(a+b) (4) d= , (5) d=(a+b+c) , (6) d= , (7) (4) va (5) formulalar kvadrat kesimli parallelopiped yoki plastinka shaklidagi zarralarning diametrini, (6) va (7) formulalar esa uchta o’zaro perpendikular yo’nalishdagi o’lchamga ega zarralarning diametrini aniqlashda qo’laniladi. Amalda ko’pincha aralashmadagi zarralarning o’rtacha diametrini aniqlashga to’g’ri keladi. Buning uchun quyidagi formulalardan foydalaniladi: (8) (9) bunda: va d 2 — aralashmadagi eng katta va eng kichik zarralarning diametri, mm. Elash orqali tahlil deb, mahsulot namunasining yirikligiga qarab bir qator sinflarga ajratishga aytiladi. Elash orqali tahlil foydali qazilma alohida sinflarining chiqishini aniqlash uchun o’tkaziladi. Shuningdek, qiziqilayotgan komponentlarning sinflardagi miqdori ham aniqlanadi. Namunani sinflarga ajratish uni ma’lum o’lchamli teshiklarga ega elaklar turkumi yordamida elash orqali amalga oshiriladi. Elash orqali tahlil o’lchami 150- 200 mm dan +0,074-0 (0,043) mm gacha mahsulotni tekshirish uchun qo’llaniladi. =

O’lchami 0,074 mm dan kichik mahsulotlarning granulometrik tarkibi sedimentatsiya usuli bilan aniqlanadi. Boyitish amaliyotida elash orqali tahlil qilish uchun sim yoki sintetik to’rdan kvadrat shakldagi teshikli qilib tayyorlangan nazorat elaklar ishlatiladi. To’plamdagi elak teshiklari o’lchamining nisbati doimiy va o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Odatda, rudani elash uchun ishlatiladigan elaklar turkumi quyidagi o’lchamdagi elaklarni o’z ichiga oladi. 60, 40, 30; 20; 10; 5; 2,5 va 1 mm. Ko’mirni elash uchun esa elaklar turkumi: 150; 100, 50, 25, 13, 6,3; 1; 0,5 mm. Ikkita qo’shni elak teshiklari o’lchamining bir-biriga nisbati modul deyiladi. Yirik mahsulotni elashda 2 ga teng modul ishlatiladi. Bu modulga ko’ra elaklar turkumi quyidagi o’lchamli elaklardan tashkil topadi.100; 50; 25; 12; 6; 3; 0. Mayda mahsulotni elash uchun esa 2 ga teng modul qo’llaniladi. Unga katta, asosiy elak deb o’lchami 200 mesh (0,074 mm) li elak olinadi (mesh-25,4 mm ga to’g’ri keladigan teshiklar soni). Elaklar turkumi quyidagicha tuziladi: 0,074 x 1,41 = 0,1 mm, 0,1 x 1,41 = 0,1 mm, 0,14 x 1,41 = 0,1974 mm va hokazo. Dastlabki mahsulotning massasi mahsulotning yirikligiga, namuna olish usuliga va elash orqali tahlilning aniqligiga bog’liq. Granulometrik tahlil uchun namunaning maksimal miqdori quyidagi formula orqali topiladi: M = 0,02d 2 + 0,5 d bunda: d — zarraning maksimal o’lchami, mm. Talab qilinadigan aniqlikka va mahsulotning namligiga qarab elash orqali tahlil quruq va jamlashgan usulda o’tkazilishi mumkin. Mahsulotning namligi uncha katta bo’lmaganda va 0 ta aniqlik talab qilinmaganda elashning quruq usuli qo’llaniladi. O’lchami 0-13 mm li mahsulotning namligi yuqori bo’lib, quruq usulda elashni qiyinlashtirsa, namuna dastlab quritiladi. Og’irlikdagi yo’qolish elash

natijasida olingan alohida sinflar chiqishlari orasida taqsimlanadi. Yirik o’lchamli sinflar quritilmaydi. Yirik mahsulotning tahlili laboratoriya elaklarida o’tkaziladi. O’lchami 6 mm gacha bo’lgan mayda mahsulotni elash mexanik silkitkichlarda amalga oshiriladi. Mahsulotni elash 10-30 daqiqa davom etadi. Elash vaqti mahsulotning namligi va yirikligiga bog’liq: mayda va nam mahsulot uzoq vaqt elanadi. Keyin silkitkichda yoki qoida Shu elaklarning o’zida elashning qanchalik to’liq bo’lganligi tekshiriladi. Agar qayta elashda 1 daqiqa davomida elakdan o’tgan mahsulot massasi elakda qolgan mahsulot massasidan 1 % ortmasa, yirik mahsulotni ham, mayda mahsulotni ham elash tamomlangan hisoblanadi. Mayin tuyilgan mahsulotni suvda yoki havoda cho’kish tezligiga qarab tahlil qilish sedimentatsiya tahlili deyiladi. Sedimentatsiya tahlilning eng sodda usuli tindirish hisoblanadi. Tahlil uchun 20—50g mahsulot balandligi 150 mm gacha bo’lgan stakanga solinadi. Stakan yuqori belgisigacha suv bilan to’ldiriladi. Tahlil uchun tayyorlangan bo’tana zarralarning erkin tushishini ta’minlash uchun suyuq (10:1) bo’lishi kerak. Bo’tana tingandan keyin ustki qismining diametri 6-10 mm li sifon trubka orqali C idishga tushirib olinadi. Tahlil quyidagicha bajariladi: A stakandagi bo’tana yaxshilab aralashtiriladi. 1.1- Sedementatsiya tahlili o’tkazish uchun asbob

Aralashtirish to’xtatilgandan so’ng sekundomer yoqiladi va ma’lum muddatga bo’tana eng mayda fraksiya (-10 mk)ni cho’kishi uchun tinch holda ushlab turiladi. Ma’lum vaqt o’tgandan keyin sifon trubkaning qisqichi ochiladi va cho’kma ustidagi suyuqlik quyib olinadi. Stakan yana suv bilan to’ldiriladi va bu operatsiyalar ajratib olinayotgan suyuqlik tiniq holga kelguncha takrorlanadi. «C»idishdagi hamma suyuqlik bitta qilib yig’iladi va tindiriladi, undan keyin suv to’kib olinadi, qoldiq quritiladi va tortiladi. Xuddi Shu tartibda boshqa sinflar (-20 mk) ham tindiriladi. Elaklar turkumi yordamida elab, ajratib olingan sinflar tortiladi va ularning umumiy chiqishi foizlarda aniqlanadi. 1 % dan ortiq yo’qolishga yo’l qo’yilmaydi. Namunalarini elash va alohida sintlar kimyoviy tahlilining natijalari 2-jadvalga kiritiladi. Jadval quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Elash orqali tahlil natijalari grafik tarzda «plus» bo’yicha (elakda qolgan mahsulotning umumiy qoldig’i) yoki «minus» bo’yicha (elakdan o’tgan mahsulotning umumiy qoldig’i) yiriklikning umumiy xarakteristikasi ko’rinishida ifodalanadi. Ordinata o’qiga sinflarning umumiy chiqishi foizlarda, absissa o’qiga esa elak teshiklarining o’lchami yoki zarraning diametri millimetrlarda qo’yiladi. 1-jadval Elash orqali tahlil natijalari Sinflarning O’lchami, mm Chiqish Umumiy chiqishi g % “Plus” bo’yicha “Minus” bo’yicha + 100 3,7 3,7 3,7 100,0 -100+50 10,71 10,71 14,41 96,30 -50+25 10,45 10,45 24,86 85,59 -25+12 12,70 12,70 37,56 75,14 -12+6 18,48 18,48 56,04 62,44 -6+3 12,99 12,99 69,03 43,96

-3+1,5 10,01 10,01 79,04 30,97 -1,5+0,75 11,00 11,00 90,04 20,96 -0,75+0 9,96 9,96 100,0 9,96 Dastlabki ruda 100 100 - - «Plus» bo’yicha yiriklik umumiy xarakteristikasining botiq ko’rinishi rudada mayda zarralarning ko’pligidan, qavariq ko’rinishi esa yirik zarralarning ustunligidan darak beradi. Oraliq sinflarning chiqishi egri chiziqni interpolatsiyalab topiladi. 2-rasm. Yiriklik xarakteristikalari. Bunday egri chiziqlarni tuzishda chiziqli shkalani ishlatilishi sinflarning soni oz bo’lganda va dastlabki mahsulotdagi zarralarning eng katta va eng kichik o’lchamlari orasidagi farq uncha katta bo’lmaganda qulay. 1.1. Elash jarayoni Elash foydali qazilmaning yirikligiga qarab, bir yoki bir necha elak orqali elab,sinflarga ajratish jarayonidir. Elashga tushayotgan mahsulot — dastlabki, elak ustida qolgan mahsulot elak usti, elakdan o’tgan mahsulot esa elak osti mahsuloti deyiladi. Elashda qabul qilingan elak ko’zlari o’lchamining kattadan kichikka tomon ketma-ket qatori elash shkalasi, ikkita ketma-ket kelgan elak ko’zlari o’lchamining bir-biriga nisbati shkala moduli deyiladi. Masalan:48, 24, 12, 6, 3 mm li shkala

uchun modul 2 ga teng. Mahsulotni n ta elakda elashdan so’ng n+ ta mahsulot olinadi. Elashning quyidagi turlari qo’llaniladi: yordamchi, tayyorlovchi, mustaqil hamda boyitish mahsulotlaridan suvni ajratish maqsadida ishlatiladigan elash operatsiyasi. 1. Yordamchi elash maydalash va yanchish sxemalarida ishlatilib, dastlabki mahsulot tarkibidagi tayyor (maydalanishi kerak bolmagan) mahsulotni ajratish yoki maydalangan mahsulot yirikligini nazorat qilish uchun ishlatiladi. Bunday elashning birinchi turi dastlabki, ikkinchisi esa nazoratlovchi elash deyiladi. 2. Tayyorlovchi elash dastlabki mahsulotni alohida-alohida boyitish maqsadida sinflarga ajratish uchun ishlatiladi. 3. Mustaqil elash - elash mahsulotlari iste’molchiga yuboriladigan tayyor mahsulot hisoblansa mustaqil elash deyiladi, elashning bu turi ko’pincha ko’mirni elashda ishlatiladi. Elash samaradorligi har xil kattalikdagi dastlabki zarralar aralashmasini elovchi yuzada qay darajada ajralishini xarakterlovchi kattalikdir. Umumiy holda, elash samaradorligi ma’lum sinfning elak osti mahsulotidagi miqdorini Shu sinfning dastlabki mahsulotdagi miqdoriga nisbatini ko’rsatadi: E = Q e.o. / Q d.m ·100,%. (10) 2-jadval Ruda bo’laklari Dastlabki mahsulotning yirikligi, mm Elak ko’zining o’lchami, mm Yirik -1200+0 300-100 O’rta -360+0 60-25 Mayda -75+0 25-6 Mayin -10+0 5-0,5 O’ta mayin -1+0 0,05gacha

Elak osti mahsuloti deb, dastlabki mahsulotdagi elovchi yuza teshiklaridan o’tuvchi kichik o’lchamli mahsulotga aytiladi. Agar dastlabki mahsulotdagi elak osti mahsulotining umumiy miqdori (Q eo ) Shu mahsulot uchun granulometrik tarkib egri chizig’idan va uning og’irligi Q ma’lum bo’lsa, elash samaradorligi quyidagi formuladan aniqlanadi: E=10 4 Q e.o. /Q d.m. (11) Real sharoitda uzluksiz ishlaydigan boyitish fabrikalaridagi elak osti mahsulotining og’irligi (massasi)ni aniqlash qiyin, Shuning uchun elash samaradorligi elak usti mahsuloti tarkibidagi elak osti mahsulotining miqdori, Ya’ni elak osti mahsulotining dastlabki va elak usti mahsuloti Q ning miqdori bilan hisoblanadi. Bu holda elash samaradorligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: E= 10 4 (a - 9)/a(100 - 0), (12) bunda: a - dastlabki mahsulotdagi elak osti sinfining miqdori; 0 - elak usti mahsulotidagi elak osti mahsulotining miqdori. Shunday qilib, elashga tushayotgan mahsulot tarkibidagi ostki (quyi) sinf miqdorini bilgan holda, Shu sinfning elak usti mahsulotidagi miqdorini aniqlab, elash samaradorligini hisoblab topish mumkin. Elash samaradorligi elak ishining mexanik, texnologik parametrlariga va elanayotgan mahsulot xossasiga, elakning ish tartibiga, elash vaqtiga, elovchi yuzaning ko’rinishi va holatiga, elakning ishlab chiqarish quvvatiga, mahsulotning namligiga va hokazolarga bog’liq. Elaklar geometrik shakli, elovchi yuzaning xususiyati, uning gorizontal tekislikka nisbatan joylashishi bilan bir-biridan farq qiladi. Elovchi yuzaning shakliga qarab yassi, silindrik (barabanli) yoki yoysimon shakldagi elaklar mavjud. Elovchi yuzaning joylashishiga qarab gorizontal va qiya, ba’zi hollarda vertikal elaklarga bolinadi. Mahsulotning elovchi yuza bo’ylab harakatlanishi xususiyatiga qarab elaklar qo’zg’almas (ba’zi hollarda elovchi yuza ba’zi elementlarining harakatlanishi),

aylanma harakatli qo’zg’aluvchi va to’g’ri chiziqli harakatlanuvchi qo’zg’aluvchi elaklarga bo’linadi. Foydali qazilmalarni elashda ishlatiladigan elaklar quyidagi guruhlarga bo’linadi: qo’zg’almas panjaralar, valokli aylanuvchi barabanli, yassi tebranuvchi; yarim vibratsion; vibratsion aylanma vibratsiyali; vibratsion to’g’ri chiziqli vibratsiyali; yoysimon va hokazo. Hamma elaklar og’irligi jihatidan yengil, o’rta va og’ir turdagi elaklarga bo’linadi. Qo’zg’almas panjarali elaklar alohida orasi ochiq panjaralardan tashkil topib, gorizontga nisbatan 40-45° burchak ostida rudani elash uchun, 30-35° burchak ostida ko’mirni elash uchun o’rnatiladi (5- rasm). Mahsulot panjaraning yuqori qismiga berilib, o’z oqimi bilan harakatlanadi, bunda mayda mahsulot panjara orasidan o’tib, yirik mahsulot esa panjara ostidan ajratiladi. Bunday elaklar yirik mahsulotni elash uchun ishlatiladi. Ikkita panjara orasidagi masofa 50 mm va undan katta bo’lishi kerak. 3-rasm . Qo’zg’almas panjarali elaklar. 1—panjara; 2—siquvchi boltlar; 3—tirgak trubkalar. Elakning kengligi dastlabki mahsulotdagi eng katta bo’lak o’lchamida kamida 2-3 marta, uzunligi esa kengligidan 2 marta katta bo’lishi kerak. Elovchi panjaralarning panjaralari turli xil ko’rinishga (profil) ega bo’lishi mumkin: trapetsiya, dumaloq, kvadrat, «T» harfi (tavroviy) va hokazo. Panjara sifatida oddiy temir yo’l relslari ham ishlatilishi mumkin. Panjaralar bir-biridan ma’lum masofada parallel holda joylashtiriladi va bir-biri bilan boltlar orqali mahkamlanadi. Elovchi panjaralarda elash samaradorligi 60—70% ni tashkil qiladi.

Elovchi panjaralarning ishlab chiqarish quvvati elakning o’lchamiga, mahsulotning xossasiga va panjaralar orasidagi masofaga bog’liq. Elovchi panjaraning ishlab chiqarish quvvati quyidagi empirik formula bilan hisoblanadi: Q=2,4 · F · a, (13.) bunda: F - panjaraning yuzasi, m 2 ; a — panjaralar orasidagi masofa, mm. Boyitish fabrikalarida elovchi panjaralar, asosan, yirik va o’rta maydalash maydalagichlaridan oldin o’rnatiladi. Elovchi panjaralarning afzalligi: sodda tuzilishga egaligi va xizmat ko’rsatishning qulayligi; elektroenergiya sarflanmasligi, korxonada uni xilmaxil materiallar (eski rels, balka) dan tayyorlash mumkinligi,ularga mahsulotni avtomashina, temir yo’l vagonlari va hokazolardan bevosita tushirib olish mumkinligidan iborat. Biroq, elovchi panjaralar o’rnatish uchun binoning baland bo’lishi talab qilinadi va ularda elash samaradorligi past. Barabanli elaklarning ishchi maydoni silindr yoki kesik konus shaklida bo’lib, odatda, teshik-teshik listlardan yig’iladi. Silindr barabanining o’qi gorizontga nisbatan 4-7° burchak ostida qiya holda, konusli barabanning o’qi esa gorizontal o’rnatiladi. Dastlabki mahsulot baraban ichiga yuqori qismidan beriladi. Bunda baraban teshiklaridan kichik o’lchamdagi mahsulot o’tib ketadi, yirik mahsulotlar esa barabanning ichida pastga tomon harakatlanadi (4- rasm). Barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 25-50% ini tashkil etadi. Elak barabanining diametri 500 dan 3000 mm gacha, uzunligi 2000 dan 15000 mm gacha, teshiklarining o’lchami 3 dan 75 mm gacha bo’ladi. Barabanli elaklar, asosan, loyli moddalarni elash va yuvishda ishlatiladi.

Uzatish mexanizmi, qutisi va ramasi orasida qattiq bo’lmagan kinematik bog’lanishli tezyurar tebranuvchi elaklar, asosan, boyitish mahsulotlarini suvsizlantirishda ishlatiladi. 4-rasm. Barabanli elaklarning sxemasi Yassi tebranuvchi elaklar 2 ta ketma-ket gorizontal joylashgan qutidan iborat bo’lib, qiya holdagi sharnirli tayanchga tayanadi (har qaysi qutiga 4 tadan). Ekssentrik uzatma val va tayanchlar bir-biri bilan sharnirli bog’langan. Val tasmali uzatma orqali elektrodvigatel yordamida harakatga keltiriladi. Val rama bilan 2 ta amortizatsion prujinalar orqali bog’langan (5rasm). 5-rasm. Yassi tebranuvchi elaklar Harakat ikki juft shatunlar yordamida valdan qutichalarga uzatiladi. Qutilarning harakatlanuvchi massasini muvozanatlashtirish uchun ekssentrisitetlar bir-biridan 180°ga siljitilgan. Elak quyidagi texnik xarakteristikalarga ega: qutining 1 minutdagi tebranishlari soni 400-450; tebranish amplitudasi 14-26 mm;

2 ta to’rning maydoni 7,5 m 2 ; ko’mirli konsentratni suvsizlantirishdagi ishlab chiqarish unumdorligi 20-25 t/soat, ko’mirli shlamlar uchun 12-13 soat. Yarim vibratsion elaklar to’r o’rnatilgan qutini ekssentrik val yordamida vertikal tekislikda aylanma harakatlanishi bilan xarakterlanadi (6-rasm). 6-rasm. Yarim vibratsion elaklar: 1 rama, 2—tayanch; 3—quti; 4—ressor; 5—osilgich; 6—disk; 7— konyuktur; 8-val; 9-to’rlar; 10-qo’zg’aluvchi podshipniklar; 11-tub podshipniklar. Qo’zg’almas ramaga podshipniklarda gorizontal holda ekssentrik val o’rnatilgan. Elak qutisiga tebranuvchi podshipnik mahkamlangan. Quti unga tortilgan tor (2 ta yoki 3 ta ham bo’lishi mumkin) bilan gorizontga nisbatan 20- 30° burchak ostida o’rnatiladi va Shunday holatda amortizatorlar yordamida ushlab turiladi. Harakat valga ramaga o’rnatilgan elektrodvigateldan uzatma va shkiv orqali beriladi. Elak qutisi vertikal tekislikda kichik radiusli aylanma harakat qiladi. Qutining tebranishlar amplitudasi va harakat trayektoriyasi faqat o’rta qismi uchungina doimiydir. Qutining elliptik trayektoriya bo’yicha harakatlanuvchi chetki qismlari o’rta qismining tebranish amplitudasiga nisbatan erkinroq tebranish va amplitudaga ega. Quti chetlarining harakatlanish xarakteri amortizatorlarning qattiqligi bilan aniqlanadi.

3. Maydalash jarayoni Boyitish fabrikasiga rudalar har xil o’lchamdagi bo’laklar holida kelib tushadi. Rudaning yiriklik xarakteristikasi yoki uning granulometrik tarkibi konni qazib olish usuliga, rudaning qattiqligiga, konning sanoat quvvatiga va hokazolarga bog’liq. Rudani boyitishdan oldin foydali qazilma minerallari va puch tog’ jinslari ularni erkin va bir-biridan ajralgan holda ko’rsata olishi mumkin bo’lgan yiriklikka (o’lchamga) keltirilishi kerak. Rudani boyitishdan oldin tayyorlash uchun maydalash va yanchish jarayonlari qo’llaniladi. Fizikaviy mohiyati jihatidan bir xil jarayonlar hisoblanuvchi maydalash hamda yanchish bir-biridan bu operatsiyalarga tuShuvchi va ulardan chiquvchi mahsulotlaming o’lchamiga qarab shartli ravishda farq qiladi. Maydalash jarayoniga mahsulot 1500 mm gacha kattalikda tushib, maydalangan mahsulot 10— 15 mm o’lchamda bo’ladi. Rudaning o’lchamini 0,074 mm gacha kichraytirish yanchish jarayonida sodir bo’ladi. Rudaning boyitishdan oldingi eng so’nggi o’lchami qo’llaniladigan boyitish usuliga bog’liq bo’ladi. Bu o’lcham har qaysi foydali qazilma uchun uni boyitilishga tekshirish jarayonida tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Foydali mineral zarra yuzasi qancha to’liq ochilsa, boyitish Shuncha samaraliroq bo’ladi. Shu bilan bir vaqtda o’ta yanchilishga yo’l qo’ymaslik kerak, chunki bunda foydali komponent juda mayin shlamlar holiga o’tib, boyitish jarayonida boyitmaga ajralmaydi va chiqindilar tarkibida yo’qoladi. Bundan tashqari, o’ta yanchilish elektr energiyasining ortiqcha sarflanishiga, maydalagich va tegirmonlarning tez ishdan chiqishiga, ularning ishlab chiqarish unumdorligini pasayishiga va boyitish ko’rsatkichlarining yomonlaShuviga olib keladi. Maydalash va yanchish jarayonlari juda qimmat turadigan jarayonlar hisoblanadi. Bu jarayonlarda rudani boyitish uchun ketadigan xarajatlarning 60 % dan ortig’i sarflanadi. Shuning uchun maydalashda “hech narsa ortiqcha

maydalanmasin” degan prinsipga amal qilinadi. Shu maqsadda maydalash bosqichli tarzda amalga oshiriladi. Maydalash va yanchish jarayonlari ko’mirni chang holda yoquvchi stansiyalarda, sement zavodlarida ko’mirni kokslash uchun tayyorlashda koks kimyoviy zavodlarida, ohak, dolomit va boshqa mahsulotlarni maydalashda metallurgik zavodlarda, yo’l qurilish sanoatida, qum-shag’al tayyorlashda va hokazolarda ham qo’llaniladi. Bu hollarda maydalash va yanchish mahsulotlarining yirikligi keying tanlangan texnologiyaning talablari asosida o’rnatiladi. Tog’ jinslari o’zining qattiqligiga qarab 4 ta guruhga bo’linadi: yumshoq, o’rtacha, qattiq va o’ta qattiq. Yumshoq rudalarga M.M.Prototyakonov shkalasiga ko’ra 5 dan 10 gacha qattiqlik koeffitsientga ega tog’ jinslari; o’rtacha qattiqlikka ega tog’ jinslarga 10 dan 15 gacha koeffitsientga, qattiq tog’ jinslariga 15 dan 16 gacha koeffitsientga ega va o’ta qattiq jinslarga 18 dan 20 gacha qattiqlik koeffitsientiga ega jinslar kiradi. Foydali qazilmalarning qattiqligi, Shuningdek, Mosning qattiqlik shkalasi bo’yicha (tirnash usuli) ham aniqlanishi mumkin. Unga ko’ra, qattiq tog’ jinslariga (masalan, kvars, korund va hokazo) mos bo’yicha qattiqligi 610; o’rtacha (ko’mir, ohak) 2-5; yumshoq (talk, gips) 1-2 Mos bo’yicha qattiqlikka ega rudalar kiradi. Maydalash deb, ruda bo’laklarining o’lchamini tashqi kuch ta’sirida kichraytirishga aytiladi. maydalash jarayoni maydalash darajsi bilan xarakterlanadi. Maydalash darajasi deb, maydalash natijasida ruda bo’laklarining o’lchami necha marta kichrayishini ko’rsatuvchi kattalikka aytiladi: i= , (14) bunda: D max — dastlabki ruda tarkibidagi eng katta bo’lakning o’lchami, mm; d max -maydalangan mahsulot tarkibidagi eng katta bo’lakning o’lchami, mm.

Boyitish fabrikalarida rudalarni maydalash, odatda, bir necha bosqichda amalga oshiriladi, chunki bitta maydalagichda kerakli maydalash darajasiga erishish mumkin emas. Shuning uchun maydalash bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Masalan, rangli va qora metallar rudalarining ko’pchiligi uchun 3 bosqichda maydalash ishlatiladi. 1- bosqich. Yirik maydalash 1500 - 1000 mm dan 300 mm gacha. 2- bosqich. O’rtacha maydalash 300 mm dan 75 mm gacha. 3- bosqich. Mayda maydalash 75 mm dan 10-15 mm gacha. Umumiy maydalash darajasi alohida bosqichlarda olingan maydalash darajalarining ko’paytmasiga teng: (15) Masalan, agar yirik maydalash uchun: i - 1500/300 = 5; o’rtacha maydalash uchun: / = 300/75 = 4; mayda maydalash uchun: i mayda = 75/15 = 5 bo’lsa; umumiy maydalash darajasi: i um = 5 • 4 • 5 = 100 bo’ladi. Har qaysi maydalash bosqichidan oldin dastlabki rudaning tarkibidan elash orqali o’lchami Shu bosqichdagi maydalangan mahsulot o’lchamiga teng mayda sinf ajratib olinadi. Mayda mahsulotni ajratib olish hisobiga maydalagichga beriladigan yuk qisqaradi, uning ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, elektr energiya sarfi kamayadi, Shuningdek, rudaning o’ta yanchilishining oldi olinadi. Yumshoq rudalar ikki bosqichda, o’rtacha qattiqlikdagi rudalar 3 bosqichda, qattiq rudalar esa 4 bosqichda maydalanadi. Ruda qancha qattiq va mustahkam bo’lsa, ichki tortilish kuchlarini yengish uchun Shuncha ko’p kuch talab qilinadi (7- rasm). Maydalashda mineral zarra yuzasining ochilishi ruda bo’laklarining tashqi kuch ta’sirida parchalanishi natijasida sodir bo’ladi. Ruda bo’laklarini parchalash uchun alohida kristallar orasidagi va kristallar ichidagi tortishish kuchini yengish kerak. Bu moddaning mustahkamligini belgilaydi. Bundan tashqari, rudaning mustahkamligi uning tuzilishidagi ichki nuqsonlar (darz, begona narsalar) ga ham bog’liq. = · ·

Rudaning xossasi (mustahkamlik, mo’rtlik, qovushqoqlik va boshqalar) ga qarab parchalanishning quyidagi usullari qo’llanilishi mumkin: Ezilish- ikkita maydalovchi yuza orasida m da bo’laklarining siqilishi natijasida parchalanish. Yorilish - ruda bo c laklarini maydalovchi jismning uchlari (tig’lari) orasida uzilib bo ’ linishi. Zarba-ruda bo’laklarini qisqa ta’sir etuvchi dinamik yuk ta’sirida Ishqalanish-ruda bo’laklarini bir-biriga qarama-qarshi harakatlanuvchi maydalovchi yuza orasida parchalanishi. 7-rasm. Jismni kerakli o’lchamgacha maydalash: a-ezilish; b-uzilish; d-kesish; e-ishqalanish; f-siqiq zarba; g-erkin zarba. Maydalash jarayoni ko’pgina omillarga bog’liq. Ularga quyidagilarga qarab 4 ta toifaga bo’lish mumkin: rudalarning mustahkamligi, mahsulotning qovushqoqligi, shakli o’lchami, namligi, maydalanuvchi bo’laklarning o’zaro joylaShuvi uning zichligi va hokazo. Barcha tog’ jinslarini ularning qattiqligiga qarab, 4 ta toifaga bo’lish mumkin: 1) yumshoq rudalar, ularning maydalanishga ko ’ rsatadigan qarshilik kuchi < 100 kg/sm 2 ; 2) o’rtacha qattiqlikka ega rudalar 100-500 kg/sm 2 ; 3) qattiq rudalar 500-1000 kg/sm 2 ;

4) o’ta qattiq rudalar, ularning maydalanishga qarshilik kuchi >1000 kg/sm 2 . Maydalash vaqtida ruda bo’laklari kuchsiz kesimlar bo’ylab parchalanadi. Bo’laklarning kattaligi kichraygan sari ularning mustahkamligi ortib boradi. Maydalashga sarflanadigan ish qisman maydalanayotgan bo’laklarning deformatsiyasiga sarflanadi va atrofga issiqlik tarzida tarqaladi; qisman esa qattiq jismning erkin (>oiza) energiyasiga aylanib, yangi yuzalarning hosil bo’lishiga sarflanadi: A=A d + A yu = k AV + 5AS (Rebinder formulasi) (16) bunda: A -maydalash ishi; A d — deformatsiya ishi; A yu - yangi yuzalarning hosil bo’lish ishi; AV- deformatsiyalangan hajm; AS ~ yangidan hosil bo’lgan yuzalarning kattaligi; k va 5 - proporsionallik koeffltsiyentlari. Maydalanayotganda maydalash darajasi kichik bo’lganda yangi yuzalarning hosil bo’lish ishi deformatsiya ishiga nisbatan juda kichik bo’lganligi uchun uni hisobga olmasa ham bo’ladi. Bu holda Rebinder tenglamasidan Kirpichevning xususiy maydalash qonuni hosil bo’ladi - maydalash ishi maydalanayotgan jismning hajmiga yoki og’irligiga to’g’ri proporsional bo’ladi: A = k AV= kd 2 (Kirpichev formulasi). (17) Ko’pincha maydalash o’rtacha maydalash darajasida olib boriladi, Shuning uchun maydalash ishini aniqlashda Rebinder tenglamasida deformatsiya ishini ham, yangi yuzalarning hosil bo’lishini ham hisobga olish kerak, Ya’ni maydalash ishi ham hajmga, ham maydalanuvchi jismning yuziga to’g’ri proporsional. Rittenger, Kirpichev-Kik qonunlari asosida S/E - E/V koordinatalarida tuzilgan egri chiziqlarni taqqoslash Shuni ko’rsatadiki, Rittenger qonuni zarralarning o’lchamidan qat’iy nazar, energiyaning solishtirma sarfi yuqori

bo’lganda, Kirpichev-Kik qonunini esa energiyaning solishtirma sarfi kam bo’lganda qo’llash mumkin. Rudalarni maydalashni amalga oshiradigan apparatlar maydalagichlar deyiladi. Bu apparatlar bo’linish ta’sirini hosil qiluvchi mexanizmning tuzilishi va mineral agregatiga ta’sir qilish usuli: qisqa ta’sir qiluvchi dinamik yukzarba, asta- sekin kuch qo’yish — ezish va parchalash, abraziv bo’linish - ishqalanish va boshqalar bilan bir- biridan farq qiladi. Bo’linish (uzilish)ni quyidagi mexanizmlar sodir etadi: katta konus ichida aylanadigan ikkinchi konus; tekis yuzali yoki tishli valok; qaytarmailgarilanma harakatlanuvchi plitalar; bolg’achalar; ruda bo’laklarini irg’ituvchi va ularni qaytaruvchi plitalarga urib aylanuvchi rotorlar va hokazolar. Rudaning mustahkamligi, qovushqoqligi, bo’laklarning kattaligi va boshqa xususiyatlarga qarab maydalash uchun tashqi ta’sirning biron- bir samaraliroq usuli tanlanadi. Maydalagichlar 4 ta asosiy guruhga bo’linadi: 1) jag’li maydalagichlar - mahsulotni maydalash davriy ravishda qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas, tekis yoki botiq chiziqli yuza orasida sodir bo’ladi; 2) konusli maydalagichlar - mahsulot uzluksiz ravishda ikkita (birining ichida ikkinchisi aylanuvchi) konus yordamida maydalaniladi; 3) valokli maydalagichlar — mahsulot ikkita bir-biriga qarama- qarshi harakatlanuvchi silliq yoki tishli silindrik valoklar orasida ezilib maydalaniladi; 4) zarbli maydalagichlar — ruda bo’laklari katta tezlik bilan harakatlanuvchi maxsus detallar, masalan, bolg’achalar zarbi ta’sirida maydalanadi. Masalan, agar ruda mustahkam bo’lsa, uni maydalashning eng qulay usuli ezish yoki zarba hisoblanadi. Ruda bo’laklarida ko’p darzlar bo’lib, u mo’rt bo’lsa uni zarba ostida maydalash afzalroq, biroq rudaning qovushqoqligi yuqori bo’lsa, zarba ta’sirida maydalashning samarasi keskin kamayadi.

Odatda, maydalashning quruq usuli qo’llaniladi. Agar rudaning tarkibida loy bo’lsa, (masalan, marganesli, qo’ng’ir temir toshli ruda) ho’l usulda maydalanadi. Maydalash usulini tanlash rudaning qiymati va maydalangan mahsulot sifatiga qo’yiladigan talablarga ham bog’liq. Masalan, agar ruda mo’rt bo’lsa va o’zida qimmatbaho foydali minerallarni saqlasa, uni maydalash vaqtida iloji boricha o’ta yanchiluvchanlikka va shlamlanishga olib keluvchi ishqalanishning oldini olish kerak. Rangli va qora metallarning rudalarini yirik, o’rta va mayda maydalashda yuqori mehnat unumdorligi bilan ajralib turuvchi konusli maydalagichlar ishlatiladi. Qattiq va o’rtacha qattiqlikka ega bo’lgan jinslarni yirik, o’rtacha va mayda maydalashni ezish prinsipi bo’yicha ishlovchi (yuzli, konusli va tekis valokli) maydalagichlarda maydalash maqsadga muvofiqdir. Yumshoq va mo’rt jinslarni yirik maydalash parchalash prinsipi bo’yicha ishlovchi (masalan, tishli valokli) maydalagichlarda, ularni o’rta va mayda maydalashni zarba ta’sirida ishlovchi (masalan, bolg’achali) maydalagichlarda maydalash tavsiya qilinadi. Jag’li maydalagichlar ruda va qurilish mahsulotlarini yirik hamda o’rta maydalash uchun ishlatiladi. Jag’li maydalagichlarda rudani maydalash qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas yuza (plita)lar orasidagi bo’shliqda ezilish, qisman parchalanish va sinish natijasida sodir bo’ladi. Ruda yuqori tarafdan plitalar orasidagi bo’shliqqa beriladi va ularning yaqinlashishi vaqtida maydalanadi, maydalangan mahsulot esa qo’zg’aluvchi yuza har safar qo’zg’almas yuzadan uzoqlashganda bo’shatish tuynugi orqali tushirib olinadi. Sanoatda jag’li maydalagichlar oddiy va murakkab harakatlanuvchi yuzali qilib ishlab chiqariladi. Bu yuza shamirli o’q yoki ekssentrik valga osilgan bo’lib, qo ’ zg’almas yuzaga goh yaqinlashib, goh undan uzoqlashib tebranishlar hosil qiladi. Birinchi turdagi maydalagichlar sanoatda keng ishlatilib, ikkinchi turdagisi esa faqat laboratoriya va yarim sanoat tadqiqotlari uchun tayyorlanadi. Yuza tebranuvchi harakatni uzatuvchi mexanizm orqali ekssentrik valdan oladi. Murakkab harakatlanuvchi qo’zg’aluvchi yuzali maydalagichlarda bu yuza uzatuvchi ekssentrik valga shamir

orqali osilgan bo’lib, uning pastki qismi esa tirgakli plita orqali shamirga ulangan. Jag’li maydalagichlarda maydalangan mahsulotning yirikligi, bo’shatish tuynugining kengligi (yuzalar orasidagi minimal masofa) bilan aniqlanadi (8- rasm). Boyitish fabrikalari, ochiq kon va shaxtalarda ruda hamda boshqa mahsulotlarni yirik maydalashda yuqorida osilgan va sodda harakatlanuvchi qo’zgaluvchi yuzali maydalagichlar keng ishlatiladi. Bu yuqori quvvatli maydalagichlar sodda tuzilishga va uncha katta bo’lmagan balandlikka ega bo’lib, ular juda ishonchli hisoblanadi. 8-rasm. Jag’li maydalagich: 1-old korpus; 2-almashtiruvchi plitalar; 3qo’zg’aluvchi yuza; 4-o’q; 5-maxovik; 6-val; 7—shatun; 8-orqa devor;9elektrodvigatel; 10-prujina; 11-tirgak; 12, 15—tirgakli plitalar; 14- vkladish; 13-tyaga. Yuqorida osilgan va sodda harakatlanuvchi jag’li maydalagichning korpusi (qutisi) old (1), orqa (8) va ikkita yonbosh (16) devorlardan iborat. Oldingi devor qo’zg’almas yuza vazifasini bajaradi. Qo’zg’aluvchi yuza ikkita podshipnikka tayangan o’qga osilgan. Maydalagich ichki sathini hosil qiluvchi korpusning oldi va yonbosh devorlarining ichki yuzasi marganesli po’lat yoki toblangan cho’yandan yasalgan almashinuvchi plitalar (2) bilan qoplangan. Podshipniklarga mahkamlangan ekssentrik val (6) ga vertikal yo’nalishda qaytarma-ilgarilanma harakat qiluvchi shatun (7) ning boshi o’rnatilgan. Shatunning teshiklarida vkladishlar (14) bo’lib,

ular tirgakli plitalarning uchlari (12) va plitalarning ikkinchi uchlari (15) vkladishga o’rnatilgan. Shatun yuqoriga harakatlanganda plitalar orasidagi burchak kattalashadi va qo’zg’aluvchi yuza qo’zg’almas yuzaga yaqinlashadi. Bunda mahsulot ezilish, qisman esa siljish va bukilish hisobiga maydalanadi. Deformatsiyaning siljish va bukilish kabi turlari qoplovchi plitalar yuzasining qirraligi bilan tuShuntiriladi. Maydalagich korpusining yon devorlari silliq plitalar bilan qoplanadi. Shatun pastga harakatlanganda qo’zg’aluvchi yuza og’irlik kuchi va tyaga (13) orqali buferli prujina (10) ta sirida qo’zg’almas yuzadan uzoqlashadi. Bunda maydalangan mahsulot to’kiladi. Bo’shatish tuynugining kengligini o’zgartirish boshqaruvchi ponalar yordamida yoki tirgakli plitalarni almashtirish orqali amalga oshiriladi. Val (6) ga ikkita maxovik (g’ildirak) (5) o’rnatilgan. Maxoviklardan biri shkiv rolini bajaradi. Jag’li maydalagichlar elektrodvigatel (9) dan ponasimon tasmali uzatma orqali harakatga keltiriladi. Asosiy podshipnik va shatun kallagining podshipniklari suyuq moy bilan, qo’zg’aluvchi yuzaning podshipniklari va tirgakli plita vkladishlari konsistent moy bilan moylanadi. Suyuq moy podshipnikka avtomat ravishda ishlaydigan stansiyadan tushadi. Bu stansiya bakdan, yog’ nasosi, elektrodvigatel, filtrsovutkich va kontrol-o’lchov apparatlari (termometr-rele, bosim relesi, monometr va hokazo) dan iborat. Konsistent moy quvurlar orqali yoki qoida moy stansiyalaridan beriladi. Keyingi yillarda murakkab harakatlanuvchi jag’li maydalagichlar ishlatila boshlandi (9-rasm). Qo’zg’almas yuza (1) maydalagich staninasining bir qismi hisoblanadi. Qo’zg’aluvchi yuza (13) qo’zg’aluvchi podshipnik yordamida (soat strelkasi bo’yicha aylanuvchi) ekssentrik valga (2) osilgan. Tirgakli plita bir uchi bilan qo’zg’aluvchi yuzning vkladishi (12) ga, ikkinchi uchi bilan tayanch (8) ning vkladishi (9) ga suyanadi. Maydalagichning bu tayanchi va staninasi o’rtasida gaykalar bilan ikkita vint (5) da mahkamlangan

pona (7) joylashgan. Bu ponaning holatini vertikal yuzada o’zgartirib, maydalagich bo’shatish tuynugining kengligi idora qilinadi. 9-rasm. Yuzasi murakkab harakatlanuvchi jag’li maydalagich: 1-qo’zg’almas yuza; 2-ekssentrik; 3-podshipnik; 4-shkiv; 5,6-vint; 7—pona; 8—tayanch; 9,12—vkladish; 10—tyaga; 11 13—qo’zg’aluvchi yuza; 14,15—almashtiruvchi plitalar. Qo’zg’aluvchi yuza va tirgakli plita orasidagi kerakli bog’lanish prujinali tyaga (10) orqali amalga oshiriladi. Korpusning asosiy podshipniki (3) ga o’rnatilgan ekssentrik val (2) ponasimon-tasmali uzatma va shkiv (4) orqali harakatga keltiriladi. Ishchi holatda qo’zg’aluvchi yuza qo’zg’almas yuzaga goh yaqinlashadi, goh undan uzoqlashadi. Shu bilan birga u qo’zg’almas yuza bo’ylab harakat qiladi. Shuning uchun bunday maydalagichlarda mahsulot ezilish va ishqalanish hisobiga bo’linadi. Maydalangan mahsulotni bo’shatish tuynugidan majburan chiqarish hisobiga (ishqalanish kuchi pastga yo’nalgan) murakkab tebranuvchi jag’li maydalagichlar oddiy tebranuvchi jag’li maydalagichlarga nisbatan yuqori mehnat

unumdorligiga ega. Maydalagichning ichki ishchi yuzasi almashtiruvchi plita (14) va (15) bilan qoplangan. 10-rasm. Yuzalar siqib qolgan maydalanuvchi bo’laklarning muvozanati. Qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas yuzalar orasidagi burchak qamrash burchagi deyiladi. Uning chegaraviy (eng katta) ma’nosi itaruvchi kuchlarning ishqalanish kuchlari bilan to’liq muvozanatlashgandagi holat bilan aniqlanadi, bu bilan mahsulotning maydalagichdan otilib chiqib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. Qamrash burchagining chegaraviy ma’nosini maydallagich yuzalari qisib qolgan mahsulot bo’lagining muvozanat shartidan aniqlash mumkin (10rasm). = R 1 , sin a/2 + P sin a/2 - f P cos a/2 - f P 1 cos a/2 = 0. R 1 = P bo’lganiligi uchun 2 sin a/2 = 2 f - cos a/2yoki tg a/2 = f, bunda: f- mahsulot va yuza orasidagi sirg’anishnimg ishqalanish koeffitsiyenti. f ni tg orqali ifodalansa a = 24 hosil bo’ladi. Shunday qilib, qamrash burchagining eng katta qiymati ishqalanish burchagining 2 martasidan kichik bo’lishi kerak. Amalda a< 24°. Tajribalar asosida qamrash burchagi 24° dan kichikroq olinsa, a = 24 ga nisbatan maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligini ortishi aniqlangan.

Jag’li maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligi empirik formulalar asosida mashinasozlik zavodlari kataloglari yoki tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Jag’li maydalagichning hisoblab aniqlanadigan to’liq ishlab chiqarish unumdorligi quyidagi empirik formuladan aniqlanadi: Q = 50+750 V)Le8 s (19) bunda. k y k n — maydalanayotgan mahsulotning yirikligi, namligi va qattiqligini hisobga oluvchi koeffitsiyent; (150+750 V) - solishtirma tajribaviy ishlab chiqarish unumdorligi, m 3 /(m 2 . soat); V~ qabul qilish tuynugining uzunligi; e — bo’shatish tuynugining kengligi; m, 8 — sochma zichlik, m/m 3 , L - qabul qilish tuynugining uzunligi, m. Dvigatelning quvvati quyidagi empirik formuladan aniqlanadi; N=SLV (20) bunda:S -qabul qilish tuynugining kengligiga bog’liq koeffitsiyent. Konusli maydalagichning maydalovchi qismi qo’zg’almas konus ichiga joylashtirilgan qo’zg’aluvchi konus hisoblanadi (11-rasm). Mahsulotni maydalash ikkita ekssentrik joylashgan kesik konusning qo’zg’aluvchi va qo’zg’almas konus orasidagi halqasimon ishchi maydonda bajariladi. Qo’zg’aluvchi konus pastki uchi ekssentrik valga erkin kira oluvchi valga zich o’rnatilgan. Ekssentrik val vertikal podshipnikda aylanadi. Ekssentrik val maydalagichning o’qi bo’ylab harakatlanganda konus valining uchi ekssentrik val teshigi chizuvchi aylana bo’ylab harakatlanadi, OB valning o’qi esa konusli yuza chizadi. Valning bunday harakatlanishi natijasida valga zich o’rnatilgan qo’zg’aluvchi konus qo’zg’almas konus ichida tebranadi va qo’zg’almas konus uning devoriga maksimal yaqinlashadi hamda qarama-qarshi devordan uzoqlashadi. Yarim aylanishdan so’ng maydalovchi konusning holati qaramaqarshi tomonga o’zgaradi: chap devorga maksimal yaqinlashadi va o’ng devordan uzoqlashadi. Qo’zg’aluvchi konusning qo’zg’almas konusga yaqinlaShuvida mahsulot maydalanadi. Jag’li maydalagichdan farqli o’laroq konusli maydalagichlar uzluksiz ishlaydi, chunki konus yuzasining qaysidir qismi xohlagan vaqtda

yaqinlashib mahsulotni maydalaydi. Uzluksiz ishlash maydalagich mexanizmlarini va elektrodvigatel uzatmalarini zo’riqtirmaydi. Jag’li maydalagichlarga nisbatan konusli maydalagichlar yuqori mehnat unumdorligi, tinch ishlashi, maxovikning yo’qligi, ancha yuqori maydalanish darajasi, maydalangan mahsulot yirikligining bir tekisligi kabi bir qator afzalliklarga ega. O’rtacha maydalash darajasi 3—4 ga teng. Ularning kamchiligiga tuzilishining murakkabligi, bo’yining balandligi kirib, ular maydalagich tayyorlashni va ta’mirlashni qimmatlashtiradi. Yana bir kamchiligi yopishqoq va loyli mahsulotlarni maydalashga yaramaydi. Belgilangan vazifasi va maydalash jarayonining xususiyatiga qarab ikki turdagi konusli maydalagichlar mavjud: osilma valli va tikka maydalovchi konusli (yirik maydalash uchun); konsol valli va qiya maydalovchi konusli (o’rtacha va mayda maydalash). 11-rasm. Osilma valli yirik maydalovchi konusli maydalagichning sxemasi va ishlash prinsipi: 1-staminaning yuqori qismi (qo’zg’almas konussimon kosacha); 2-maydalovchi konus; J-val; 4-ekssentrik stakan; 5-staminaning pastki qismi; 6-konusli uzatma; 7-uzatma vali; 5-shkiv tomonga o’zgaradi: chap devorga maksimal yaqinlashadi va o’ng devordan uzoqlashadi. O’rtacha va mayda maydalash uchun ishlatiladigan maydalagich- larning xarakterli xususiyati ularda maydalovchi konusning qiya shaklda bo’lishidir. Agar

yirik maydalovchi maydalagichlarda maydalagich konus o’qining og’ish burchagi 20-30° bo’lsa, o’rtacha va yirik maydalagichlar uchun 80—100° ni tashkil qiladi. O’rtacha va mayda maydalovchi maydalagichlar yirik maydalovchi maydalagichlardan tez yurarligi bilan farq qiladi. Maydalagichning o’lchamiga qarab o’rtacha va mayda maydalovchi maydalagichlarning maydalovchi konuslarining tebranishlar chastotasi 215-350 min 1 , yirik maydalovchi maydalagichlarda esa atigi 80-170 min ‘.ni tashkil qiladi. Yirik maydalovchi konusli maydalagichlar yuklovchi va bo’shatuvchi tuynuklarining kengligi bilan xarakterlanadi. Masalan, maydalagich yuklovchi tuynugining kengligi 1200 mm, bo’shatish tuynugining kengligi 150 mm bo’lsa, u yirik maydalovchi maydalagich KK Д -1200/150 deb yuritiladi. Yirik maydalovchi maydalagichlarning ishlab chiqarish unumdorligi jag’li maydalagichlarga o’xshab, birinchi navbatda ularning o’lchamiga va iste’mol qiladigan quvvatiga bog’liq. o’lchamlari bir xil maydalagichlarda ishlab chiqarish unumdorligi konusning tebranish chastotasi va maydalangan mahsulotning yirikligiga bog’liq. Maydalagichga bir xil yiriklikka ega bo’lgan mahsulotlar solinib, maydalangan mahsulot qancha mayda bo’lsa, uning ishlab chiqarish unumdorligi Shuncha kam bo’ladi. 4. Yanchish jarayoni Yanchish-qattiq zarrachalar o’lchamini 10-30 mm dan 0,1-0,04 mm gacha kichraytirishdir. Yanchish jarayoni barabanli tegirmonlarda amalga oshiriladi. Bunday tegirmonlarni ishlatish yuqori kapital va ekspluatatsion xarajatlar bilan bog’liq. Shuning uchun keyingi paytlarda o’z-o’zini yanchuvchi barabanli va boshqa tegirmonlarga katta qiziqish uyg’onmoqda. Ko’p turdagi rudalar uchun o’zida-o’zini yanchishda minerallarning yuzasi yaxshiroq ochiladi, boyitishning sifat-miqdor ko’rsatkichlari ortadi, 1 ton. kontsentrat olish uchun ketadigan po’latning sarfi kamayadi.

Barabanli tegirmon yonbosh tarafdan yopiladigan qopqoqli va ichi g’ovak sapfali (bo’yinli) silindrik barabandan iborat. Baraban aylanganda yanchuvchi vosita (sharlar, sterjenlar, ruda bo’laklari va boshqalar) va yanchiluvchi ruda ishqalanish hisobiga qandaydir masofaga ko’tariladi, keyin sirg’anadi, dumalaydi va pastga qulaydi. Yanchilish pastga tushayotgan yanchuvchi vositaning urilishi, ezilishi va tegirmon ichida sirg’anuvchi qatlamlar orasidagi ishqalanish hisobiga sodir bo’ladi. (rasm) 12-rasm. Barabanli tegirmon. 1 – b а r а b а n; 2, 3 – q о pq о q; 4, 5 – sapfa. Mahsulotning baraban o’qi bo’ylab harakati dastlabki mahsulotni berish va bo’shatish sathlaridagi farqqa hamda dastlabki mahsulotni uzluksiz berilishidagi bosim ostida sodir bo’ladi. Ho’l usulda yanchishda mahsulotni tegirmondan chiqarish suv yordamida, quruq usulda yanchishda esa havo oqimi yordamida sodir bo’ladi. Barabanli tegirmonlar bir-biridan yanchuvchi vositaning turi, barabanning formasi, yanchish usuli va yanchilgan mahsulotni bo’shatib olish usuli bilan farq qiladi. Boyitish fabrikalarida bo’shatuvchi panjarali sharli, markaziy bo’shatiluvchi sharli, markaziy bo’shatiluvchi sterjenli,"kaskad" turidagi ho’l va "Aerofol" turidagi o’z-o’zini yanchuvchi tegirmonlar va h.k. qo’llaniladi. Bo’shatuvchi panjarali tegirmonlarda yanchuvchi vosita sifatida po’lat sharlar ishlatilib, yanchilgan mahsulot panjaraning teshiklaridan o’tadi, keyin

lifterlar orqali tegirmonning bo’shatuvchi sapfasi markaziga ko’tariladi. Yuklovchi va bo’shatuvchi tomonlari orasidagi bo’tana satxining balandligi h sezilarli darajada. Shuning uchun mahsulotning tegirmon bo’ylab harakatlanish tezligi nisbatan yuqori, bu esa mahsulotni markaziy bo’shatiluvchi tegirmonlardagiga nisbatan dag’alroq yanchilishiga sabab bo’ladi. Markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmonlarda yuklovchi va bo’shatuvchi tomonlardagi bo’tana satxining balandligidagi farq h sezilarsiz, mahsulot tegirmon bo’ylab nisbatan sekin harakatlanadi va mayin tuyulgan mahsulot olinadi. Sterjenli tegirmonlarda yanchuvchi vosita sifatida po’lat sterjenlar ishlatiladi va ularda mahsulot yuklanadigan va bo’shatib olinadigan tomonlarda bo’tananing satxidagi farq markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmonlardagiga nisbatan katta. Bu hol bo’shatiluvchi tsapfa diametrining kattalashtirilgani hisobiga sodir bo’ladi. Ho’l rudali o’z-o’zini yanchishda yanchuvchi vosita sifatida rudaning yirik bo’laklari ishlatilib, tegirmon klassifikatsiyalovchi apparat (elak, gidrotsiklon yoki spiralli klassifikator) bilan yopiq tsiklda ishlaydi. Quruq rudali o’z-o’zini yanchishda tegirmon pnevmatik klassifikator bilan yopiq siklda ishlaydi. Barabanli tegirmonlarning asosiy o’lchamlari bo’lib barabanning ichki diametri D va uning uzunligi L hisoblanadi. Yanchish jarayoni quruq va xo’l usulda olib borilishi mumkin. Boyitishdan oldin ho’l yanchish qo’llangani afzal, chunki boyitishning aksari usullari suv yordamida amalga oshiriladi. Yanchishning asosiy ko’rsatkichi bo’lib yanchish darajasi hisoblanadi. Bu kattalik xuddi maydalash darajasi kabi qattiq zarrachaning yanchishgacha bo’lgan kattaligining yanchishdan keyingi kattaligiga nisbatidan topiladi. Dastlabki rudaning yanchiluvchanligi deganda uning yanchish natijasida etarli yiriklikdagi mahsulotga aylanish qobiliyatiga aytiladi. Yanchiluvchanlikni aniqlashning bir necha usullari mavjud: ularning ichida eng ko’p tarqalgani Mexanobr usuli hisoblanadi. -4,7+0 mm yiriklikda tayyorlangan namuna elab, mayda:

-4,7+2,4; - 2,4 + 1; -1+ 0,5; -0,5 + 0 mm li sinflarga ajratilib, ulardan 8-10 ta namuna tortib olinadi. Bu namunalarni yanchiluvchanlikka tekshirish D x L = 300 x 215 mm li sharli tegirmonda amalga oshiriladi. Tegirmonning xajmi V = 15 dm, aylanish chastotasi n = 64,7 min -1 , diametri 25 va 40 mm li sharlarning har qaysisi 14,5 kg dan (tegirmonning to ‘ldirish darajasi 47 %). Namunaning og’irligini quyidagi formuladan aniqlaymiz: Pn = 0,12 V δ c bu yerda: 0,12 - tegirmonni ruda bilan to’ldirish koeffitsienti (tegirmon xajmidan 12 % xajm miqdorida). V - tegirmonning xajmi, dm 3 . δ c - rudaning sochma zichligi, kg/dm 3 (ruda zichligining 2/3 qismiga teng) Tayyorlangan namunalar har xil vaqt oralig’ida yanchiladi. Masalan, birinchi namuna 5 min., ikkinchi namuna 15 min. va h.k. Har qaysi tajribadan keyin yanchilgan mahsulot elab, to’liq tahlil qilinadi. Elab tahlil qilish asosida kontrol elakda qolgan qoldiqlar yig ‘indisining yanchish vaqtiga bog’liqlik grafigi tuziladi. Grafikdan ushbu tegirmonning absolyut solishtirma ishlab chiqarish unumdorligi aniqlanadi va u etalon rudani yanchishda olingan ishlab chiqarish unumdorligi bilan taqqoslanadi. Tegirmonning solishtirma ishlab chiqarish unumdorligini (kg/dm 2 soat) quyidagi formuladan hisoblanadi: q = 60 P n /(t V) bu yerda: t - yanchish, vaqti min. Tegirmon P n - namunaning og’irligi, kg yopiq tsiklda ishlanganda rudaning yanchiluvchanligi uzluksiz tegirmon va klassifikator (gidrotsiklon) dan iborat moslamada yoki tegirmon va unga ketma-ket ulangan elakda davriy ravishda aniqlanishi mumkin. Chet ellarda sanoatda ishlatiladigan tegirmonlarning o’lchamini aniqlash rudani yanchishning laboratoriya tajribalari natijalari asosida amalga oshiriladi. Yanchish ma’lum yiriklikka ega zarrachalar olish, yanchilgan

mahsulotning berilgan solishtirma yuzasiga erishish, rudali va noruda minerallar yuzasini ochish, mahsulotni fizik va kimyoviy o’zgartirish maqsadida qo’llaniladi. Yanchish texnologiyasini foydali qazilmani qayta ishlash texnologiyasining shartlarini hisobga olgan holda tanlanadi. Boyitish fabrikalarida ruda va boshqa foydali qazilmalarni barabanli tegirmonlarda yanchish bir, ikki va uch bosqichli sxemalar orqali amalga oshiriladi. Bir bosqichli yanchish sxemalari uncha katta bo’lmagan quvvatga ega (200 t/sutka gacha), Shunigdek katta quvvatga ega bo’lgan fabrikalarda nisbatan dag’al (0,2 mm gacha) yanchishda qo’llaniladi. Barabanli sharli, sterjenli va ruda-galkali tegirmonlar yopiq siklda va kamdan-kam hollarda ochiq va qisman ochiq sikllarda ishlaydi. Ochiq siklda yanchilgan mahsulot tegirmondan faqat bir marta o’tadi va tegirmondan tayyor yanchilgan mahsulot olinadi. Ochiq siklda yanchish sterjenli tegirmonlar uchun quruq va ho’l yanchishda, sharli tegirmonlar uchun esa faqat quruq yanchishda ishlatiladi. Yopiq siklda tegirmon spiralli klassifikator, gidrosiklon yoki elak bilan birgalikda o’rnatiladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari o’rtacha va katta quvvatdagi boyitish fabrikalarida rudani ancha mayin (0,15 mm gacha) tuyushda qo’llaniladi. Ikki bosqichli yanchish sxemalari mahsulotni birinchi bosqichdan ikkinchi bosqichga uzatish: quyulma yoki qum bo’yicha uzatish usuli bilan bir-biridan farq qiladi. Birinchi holda birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar to’liq yopiq siklda, ikkinchi holda esa birinchi bosqich tegirmonlari ochiq yoki qisman ochiq siklda, ikkinchi bosqichdagisi esa yopiq siklda ishlaydi. Birinchi va ikkinchi bosqichdagi tegirmonlar ketma-ket o’rnatiladi. Yachishning yopiq siklida yanchuvchi mahsulot tegirmondan klassifikatorga tushib, ikkita mahsulot-quyulma va qumga ajraladi. Quyulma boyitishga yuborilsa, qum esa to talab qilinadigan kattalikgacha yanchilmaguncha qayta-qayta tegirmonga qaytariladi. Yopiq sikl tartibida qumning massasi doimiyga aylanib, u tegirmon ichida aylanuvchi yuk deb ataladi.

Tegirmonga tushadigan rudaning miqdori, o’lchami, qattiqligi, suvning berilishi, nasoslarning va gidrosiklonlarning ishlash tartibi o’zgarg а nda tegirmon ichida aylanadigan yukda o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tegirmon yopiq siklda ishlaganda tegirmonning ruda bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligining ortishi bilan uning ichida aylanadigan yuk ortadi. Uncha katta bo’lmagan (400 % gacha) aylanuvchi yuk tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini sezilarli darajada oshiradi.Tegirmon ichida aylanuvchi yukning miqdorini ortishi mahsulotni tegirmon ichidan o’tish tezligini oshiradi, bu esa mahsulotning o’ta yanchilishining oldini olib, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini oshiradi. Bu yukning keragidan ortishi tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini pasayishiga olib keladi. Sharli, rudali va ruda-galkali tegirmonlar asosan yopiq siklda ishlaydi. Odatda tegirmon ichida aylanuvchi yuk foizlarda ifodalanadi: С = S / Q bu erda: S - qumning og’irligi; Q - dastlabki mahsulotning og’irligi. Tegirmonga tushadigan umumiy mahsulotning og’irligi: Qum = Q + S = Q + С Q = Q (1 + С ) Aylanuvchi yuk dastlabki mahsulotning og’irligiga qarab 50 dan 700 % gacha chegarada o’zgarishi mumkin. Tegirmonning dastlabki mahsulot bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi ortsa yoki quyulmaning mayinligi ortsa aylanuvchi yuk ortadi. Xaddan ortiq aylanuvchi yukda yanchish sharoiti yomonlashadi. Yachish sxemalarini tanlashda rudaning moddiy tarkibi va fizikaviy xossalari, yanchishning talab qilinadigan o’lchami, minerallar yuzasining ochilish darajasi, kapital va eksplotatsiya xarajatlari va h.k. ni hisobga olish kerak. Rudani sharli yanchishda uning tarkibida 15 % tayyor mahsulot bo’lganda yanchishning birinchi bosqichidan oldin dastlabki klassifikasiya ishlatiladi. To’liq yopiq siklda tekshiruvchi klassifikasiya yanchilgan mahsulot yirikligini nazorat

qilish, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini oshirish va mahsulotning shlamlanishini kamaytirish uchun qo ‘llaniladi. Rudali o’z-o’zini yanchishda ikki bosqichli yanchish sxemasi ishlatiladi. Birinchi bosqich "Kaskad" yoki "Aerofol" turdagi tegirmonlarda spiralli klassifikator, elak, pnevmatik klassifikator kabilar bilan yopiq siklda, ikkinchi bosqich esa gidrosiklonlar bilan yopiq siklda ishlovchi ruda-galkali tegirmonlarda amalga oshiriladi. Yachish sxemasini tanlash turli xildagi sxemalarni sanoat yoki yarim sanoat sharoitida tajriba yo’li bilan tekshirish orqali amalga oshiriladi. Bunday ma’lumotlar yo’q bo’lsa yanchish sxemasi dastlabki va oxirgi mahsulotning o’lchami, boyitish fabrikasining quvvati, qum va quyulmani alohida boyitish kerakligi, rudaning fizik xossalari va h.k. asosida tanlanadi. O’z-o’zini yanchishni nam va loyli rudaga qo’llash afzal. Tegirmonning o’lchamini va iste’mol qiladigan quvvatini tanlash yiriklashgan sinov natijalari asosida tanlanadi. Agar tegirmonga tushayotgan mahsulot ichida yirik bo’laklar etarli miqdorda bo’lmasa, ruda-galkali yanchish qo’llanilishi mumkin. Bu usul o’z- o’zini yanchishdan qimmatroq, lekin sharli va sterjenli tegirmonlarda yanchishdan arzonroq. Shunday qilib, yanchish usuli rudaning qattiqligini, moddiy va granulometrik tarkibini, tekstura tuzilishini hisobga olgan holda ularni texnik- iqtisodiy taqqoslash asosida tanlanadi. Bo’shatuvchi panjarali sharli tegirmon yonbosh tomondan yopiladigan qopqoqli barabandan va podshipniklarga tayanuvchi yuklovchi va bo’shatuvchi tsapfadan iborat. Baraban elektrodvigateldan uzatuvchi valga o’rnatilgan kichik shesternya va barabanga mahkamlangan tishli jag’ orqali aylanadi. Katta o’lchamli tegirmonlarda sekin harakatlanuvchi elektrodvigatel uzatuvchi valga elastik mufta yordamida, kichk o’lchamdagi tegirmonlarda esa reduktor orqali bog’lanadi. Dastlabki mahsulot tegirmonga markaziy tuynuk orqali ta’minlagichdan, klassifikator qumi esa chig’anoqsimon cho’mich yordamida yuklanadi. Baraban va yonbosh qopqoqlar ishdan chiqmasligi uchun boltlar yordamida mahkamlanuvchi

plitalar bilan, g’ovak tsapfalarning ichi esa almashtiriladigan voronkalar bilan qoplanadi. Tegirmonning bo’shatilish tomonida panjara o’rnatilgan, bu panjara va yonbosh qopqoq orasidagi bo’shliq radial to’siqlar - lifterlar yordamida sektorli kameralarga bo’lingan bo’lib, ular tsapfaga ochiladi. Panjara va sektorlik kamera yanchilgan mahsulotni tegirmondan majburiy chiqarishga va bo’tana sathini past ushlab turishga imkon beradi. Tegirmon aylanganda lifterlar bo’tanani bo’shatish tsapfasining sathigacha ko’tarib beradi va tegirmondan chiqarib olinadi. Tegirmonga uning xajmining taxminan yarmisigacha turli o’lchamdagi (40 mm dan to 150 mm gacha) po’lat yoki chuyan sharlar solinadi. Baraban aylanayotgan vaqtda sharlar dumalab, sirg’anib, bir-biriga urilib foydali qazilma zarrachalarini yanchiydi. Edirilgan sharlarni chiqarib olishga, tegirmonning ichiga qoplamani kiritish va uni kuzatib turish uchun lyuk xizmat qiladi. Bushatuvchi tsapfaning bo’yni kattaroq diametrga ega, Shu tufayli bo’tananing bo’shatish tomonga harakatlanishi sodir bo’ladi. Tegirmonning naminal o’lchamlari barabanning ichki diametri D va qoplama qalinligini hisobga olmagan holda uning uzunligi L bilan aniqlanadi. Panjarali bo’shatuvchi tegirmon qisqacha MShR-DxL deb belgilanadi. Bu tegirmonlarning texnik xarakteristikasi ilovada keltirilgan. Tegirmon barabani po’lat patnosdan payvandlab tayyorlanadi, yonbosh qopqoqlar esa cho’yandan yoki po’latdan quyiladi. Ular bir-biri bilan boltlar yordamida ulanadi. Qoplamaning qalinligi h D ga bog’liq holda qabul qilinadi: D ,m m 9 00 12 00-2100 27 00- 36 00 40 00-4500 h, m m 7 0 10 0 12 0 14 0

Yanchuvchi vositaning xarakterli hususiyati (ko’tarilish balandligi, qoplamaning sirg’anish koeffitsienti), tegirmon barabanining ishchi hajmi, qoplamaning emirilishi, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligi, elektrenergiyasining sarfi, va h.k.lar baraban qoplama plitalarining qalinligi va profili (yon tomondan ko ‘rinishi) ga bog’liq. Diametri 100-125 mm li sharlar solinuvchi yanchishning I bosqichidagi sharli tegirmon uchun qirrali profilga ega (Norilsk-III)-qoplama yaxshi hisoblanadi, u sharlarni qoplama bilan mustahkam bog’lanishini, sharlarni yuqori balandlikka ko’tarilishini, sharlarning sirg’anishini yo’qotishini, plitalarning bir tekis va sekinroq edirilishini, metalning va elektrenergiya sarfining kamayishini, tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligini oshirishni ta’minlaydi. Yanchishning II bosqichida sharli tegirmonlar uchun yaxshi qoplama qirraliNorilsk IV qoplama hisoblanadi. Bu qoplamalar po’latdan tayyorlanadi. Sterjenli tegirmonlar uchun to’lqinsimon ko’rinishli qoplama ishlatilib, u sharli tegirmonlar uchun tavsiya etilmaydi (sharlarning sezilarli darajada sirg’anishi uchun). Boyitish fabrikalarida barabanli tegirmon qoplamasining quyidagi turlari ishlatiladi 13-rasm. Qoplovchi plitalarning profili. a – “Norilsk-III” qirrali turdagi, b – Shuning o’zi “Norilsk-IV” uchun, v- to’lqinsimon turdagi H, g- “Skega” turdagi rezinali

Yanchishning II bosqichida sharli tegirmonlar uchun rezinali qoplamalar ishlatiladi. Rezinali qoplamaning asosiy elementlari bo’lib lifterlar, plitalar va panjara sektorlari hisoblanadi. Tegirmon barabanining yuklovchi qopqog’iga radius bo’ylab qalinligi 60 mm bo’lgan plitalar o’rnatilib, ular kesimi 100x110 mm lifterlar bilan qisib qo’yiladi. Barabanga qalinligi 55 mm li plitalar va lifterlar (140-125 mm) joylashgan. Qalinligi 54 mm li panjaraning rezina sektorlari lifterlar (100-110 mm) bilan siqiladi. Bir komplekt qoplama plita va panjara sektorlari uchun ikki komplekt lifterlar bo’lishi talab qilinadi. Rezinali qoplama po’lat qoplamaga nisbatan yupqa bo’lgani uchun tegirmonning hajmi 5-6 % ga oshadi. Rezinali va po’lat qoplamalarning xizmat muddati yo bir xil, yo birinchisi ikkinchisiga nisbatan 15-20% ortiqroq xizmat qiladi. Rezinali qoplamaga ega tegirmonlarda sharlarning solishtirma sarfi po’lat qoplamali tegirmonlarnikiga nisbatan kichik rezinali qoplamali tegirmonlarning ishlab chiqarish unumdorligi po’lat qoplamali tegirmonlarnikiga nisbatan kam emas (ko’pincha ortiq ham). Montaj ishlarining osonligi zich yopilishi, shovqinning nisbatan pastligi rezinali qoplamalarning afzalligiga kiradi. Tsapfalarning qoplamasi tekis yoki spiralsimon. Yuklovchi tsapfa spiralining yo’nalishi tegirmonda dastlabki mahsulotning surilishini, bo’shatuvchi tsapfada esa sharlar va yirik mahsulotni tegirmonga qaytarilishini ta’minlashi kerak. Odatda qoplama bir tekis edirilmaydi. Marganetsli po’lat (markasi 110 G 13 L) dan tayyorlangan qoplama plitalarning edirilish tezligi sutkasiga millimetrning bir necha ulushini tashkil etadi. Barabanning yoki satxiga ko’tarilgan dastlabki mahsulotni tegirmonga yuklash uchun barabanli ta’minlagich o’rnatiladi.

14-rasm. Ta’minlagichlar. а - barabanli b- jamlashgan U konus shakliga o’tuvchi silindrik kameralar, qopqoq, sektorlar teshikka ega diafragmadan iborat. Ta’minlagich boltlar yordamida tegirmonning yuklovchi tsapfasiga o’rnatiladi. Mahsulot qopqoqning teshigi, diafragmaning sektorli teshigi orqali o’tib yuklovchi tsapfa qoplamasining spiraliga tushadi. Dastlabki mahsulotni va klassifikator qumini bir vaqtda tegirmonga yuklash uchun jamlashgan ta’minlagichlardan foydalaniladi. Jamlashgan ta’minlagich barabanli va chig’anoqli ta’minlagichlarning birlashmasidan iborat. Silindrik barabanga oxirgi uchiga almashtiriladigan soyabon o’rnatilgan cho’mich mahkamlangan. Ta’minlagich bo’ltlar yordamida tegirmonning yuklovchi tsapfasiga o’rnatilgan. Dastlabki mahsulot qopqoqdagi teshik orqali, qumlar esa baraban o’qidan quyi sathda joylashgan yuklovchi qutidan cho’michlar yordamida tortib olinadi va ta’minlagich barabanining ichiga tushadi. Markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmon tuzilish jihatdan panjara orqali bo’shatiluvchi tegirmon MShR ga o’xshaydi. U yonbosh tomondan qopqoqli, ichi bo’sh tsapfaga ega tsilindrik barabandan iborat bo’lib, Shu tsapfalar orqali baraban podshipnik larga tayanadi. Barabanning va qopqoqlarning ichki devori qoplama plitalar bilan qoplangan. Barabanning aylanishi elektrodvigateldan barabanga mahkamlangan valga o’rnatilgan etakchi shesternya orqali amalga oshiriladi. Yuklovchi ichi g’ovak tsapfaga jamlashgan ta’minlagich o’rnatilgan. Ichi g’ovak tsapfalar almashtiriluvchi yuklovchi va bo’shatuvchi voronkalar bilan ta’minlangan.

Uncha katta bo’lmagan o’lchamdagi tegirmonlar barabanning ichiga qoplamani kiritish uchun lyuklarga ega. Katta o’lchamdagi tegirmonlarda bu operatsiya bo’shatuvchi tsapfa orqali bajariladi. Barabanga po’lat yoki chuyan sharlar solinadi. Bo’shatuvchi tsapfa biroz kattaroq diametrga ega, buning natijasida tegirmonda bo’tananing nishabi hosil qilinadi. 15-rasm. Markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmon. Dastlabki mahsulot tegirmonga ta’minlagich orqali yuklovchi tsapfadan beriladi, yanchilgan mahsulot bo’shatuvchi tsapfa orqali tuShuriladi. Markaziy bo’shatiluvchi tegirmonlar qisqacha MShSdeb belgilanadi. Markaziy bo’shatiluvchi tegirmonlarning texnik xarakteristikasi ilovada berilgan. MShS tegirmonlar barabandagi bo’tana sathining balandligi bilan xarakterlanadi, bu bo’ylama yo’nalishidagi harakat tezligining kichik bo’lishini va mahsulotning nisbatan mayin tuyo’lishini belgilaydi. Bo’shatuvchi bo’g’iz unga tasodifan tushib qolgan sharlarni tegirmonga qaytaruvchi spiralga ega. Sharli tegirmonlar ruda va boshqa mahsulotlarni yanchishda keng qo’llaniladi. Panjara orqali bo’shatiluvchi sharli tegirmonlarning ishlab chiqarish unumdorligi yuqoriroq (10-15 % ga) va ularda yanchilgan mahsulot markaziy bo’shatiluvchi tegirmonlarda yanchilgan mahsulotga nisbatan shlami kamroq

mahsulot beradi, lekin tuzilishi ancha murakkab. Markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmonlar oraliq mahsulotni qaytadan tuyush uchun ishlatiladi. Odatda MShR tegirmonlar yanchishning birinchi bosqichida, MShR esa mahsulotni mayin tuyush uchun yanchishning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida ishlatiladi. Sterjenli tegirmonlar tuzilish jihatidan markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmonlarga o’xshaydi. U gorizontal holdagi tsilindrik barabandan, jamlashgan ta’minlagich ko’rinishidagi yuklovchi moslamadan, va uzatish mexanizmidan iborat. Mahsulotni sterjenli tegirmondan o’tish tezligini oshirish uchun uning yuklovchi va bo’shatuvchi tsapfalarining diametrini Shunday diametrga ega sharli tegirmonlar tsapfalarinikiga nisbatan kattaroq qilib tayyorlanadi. Sterjenli tegirmonlarda yon tomondan to’lqinsimon yoki pog’onali ko’rinishga ega qoplamalar o’rnatiladi. 16- rasm. Markaziy bo’shatiluvchi sharli tegirmon Mahsulotni sterjenli tegirmondan o’tish tezligini oshirish uchun uning yuklovchi va bo’shatuvchi tsapfalarining diametrini Shunday diametrga ega sharli tegirmonlar tsapfalarinikiga nisbatan kattaroq qilib tayyorlanadi. Sterjenli tegirmonlarda yon tomondan to’lqinsimon yoki pog’onali ko’rinishga ega qoplamalar o’rnatiladi. Sterjenli tegirmonlar qisqacha MShS deb belgilanadi Sterjenli tegirmonlar sharli tegirmonlardan oldin mahsulotni dag’al tuyush uchun, Shuningdek rudani gravitatsiya va magnit usullarida boyitish uchun tayyorlashda ishlatiladi. Sterjenli tegirmonlarning texnik xarakteristikasi ilovada keltirilgan.

Yangi barabanli tegirmonlarni tanlashda, Shuningdek, ularni ishlatishda bir qator muammolar hosil bo’ladi. Ularga barabanning nisbiy aylanish chastotasini tanlash, yanchuvchi vositaning o’lchamlarini aniqlash, barabanni yanchuvchi vosita bilan to’ldirish darajasini aniqlash, dastlabki mahsulotning yanchiluvchanligini, yanchilgan mahsulot yirikligini belgilash, tegirmonning o’lchami va tuzilishini aniqlash, Shu bilan bir qatorda tegirmonning ishlab chiqarish unumdorligi va iste’mol qiladigan quvvatiga ta’sir qiluvchi boshqa parametrlarni aniqlash kiradi. Tegirmon ishining ham texnologik, ham iqtisodiy samaradorligi bu masalalarning to’g’ri hal qilinishiga bog’liq. Barabanli tegirmon mexanik ish tartibini belgilovchi asosiy parametrlarga quyidagilar kiradi: tegirmon barabanining aylanish chastotasi, %; tegirmon barabanining to’ldirish darajasi, %; Barabanli tegirmonning aylanish chastotasiga qarab yanchuvchi vosita harakatlanishining quyidagi tartiblari mavjud: pog’onali, sharsharali, aralash va kritikdan ortiq tezlikli. Pog’onali tartib barabanning kichik aylanish tezligida yanchuvchi vositaning uchib tushmasdan dumalashi vositasida sodir bo’ladi. Yanchuvchi vositaning bari aylanish tomoniga qarab, ma’lum balandlikka ko’tariladi va keyin parallel qatlamlar bo’ylab pastga dumalaydi. Yanchuvchi vositaning markazi kam harakatlanuvchi zona (yadro) ga ega. Rudani yanchish tegirmonning pog’onali harakatlanishi natijasida ezilish va ishqalanish hisobiga sodir bo’ladi. Barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 50-60 % ini tashkil qiladi. Sharshara tartibida yanchuvchi vosita aylanma traektoriya bo’ylab kattaroq balandlikka ko’tariladi va parabolik traektoriya bo’ylab tushib, aylanma traektoriyada joylashgan rudaga zarba beradi.

17-rasm. Barabanli tegirmonning pog’onali ish tartibi. Rudani yanchish asosiy yanchuvchi jismning zarbasi natijasida, qisman esa ishqalanish va ezilish hisobiga sodir bo’ladi. Bu tartib barabanning hamma yoki ko’pchilik yanchuvchi vosita aylanma traektoriyadan parabolik traektoriyaga o’tishdagi aylanish chastotasida kuzatiladi. Bu tartibda ishlaganda barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 78 - 86 % ni tashkil qiladi. 18-rasm.Barabanli tegirmonning sharshara ish tartibi. Aralash tartib sof pog’onali tartibdan sharshara tartibga asta-sekin o’tish bilan xarakterlanadi. Bunda yanchuvchi vositaning tashqi qatlamlari tsiklon bo’ylab pastga dumalovchi mahsulotning ichki qatlamlariga tushadi. Bunday tartib baraban aylanish chastotasining oraliq qiymatlarida sodir bo’ladi. Barabanning aylanish tezligi kritik aylanish tezligining 60-76 % ini tashkil qiladi. Kritikdan yuqori tartib barabanning aylanish chastotasi kritikdan yuqori bo’lganda yuzaga keladi. Baraban aylanganda yanchuvchi vosita (shar yoki sterjen) ishqalanish va markazdan qochuvchi kuchlar ta’sirida silindrning ichki devoriga yopishib qoladi va ma’lum bir balandlikka ko’tarilib, og’irlik kuchi ta’sirida pastga tushadi va yoki devor bo’ylab sirg ‘aladi. Aylanish tezligi oshganda Shunday holat yuzaga kelishi

mumkinki, unda markazdan qochuvchi kuch og’irlik kuchiga tenglashadi, bunda yanchuvchi vosita tsilindrning devoriga yopishib, u bilan birga aylanadi (devordan uzilmaydi). Bunday tezlik barabanning kritik aylanish tezligi deyiladi. Barabanning kritik aylanish tezligida yanchish deyarli sodir bo’lmaydi. Barabanning kritik aylanish tezligi quyidagi formuladan topiladi: bu yerda: D - tegirmon barabanining diametri, m Amalda yuqoridagi birinchi uchta tezlik tartibi ishlatiladi. Dag’al yanchishni sharshara va aralash tartibda amalga oshirgani maqsadga muvofiq, chunki unda yanchilish asosan ishqalanish va ezilish hisobiga sodir bo’ladi. Har qanday tartibda yanchuvchi vosita tegirmonning qoplamasi va unga yopishgan jismlar, Shuningdek jismlarning o’zlari orasida hosil bo’ladigan ishqalanish kuchi ta’sirida aylanma traektoriya bo’ylab xarakatlanadi. Ishkalanish kuchining qiymati mahsulotning (sharlar va ruda) barabanning ichki yuzasiga ko’rsatadigan bosimiga va ishqalanish koeffitsientiga bog’liq. Ishqalanish koeffitsienti rudaning xossasiga, qoplamaning yuzasiga, butananing zichligi va qovushqoqligiga bog ‘liq. Baraban aylanishining kichik chastotasida va tegirmon yanchuvchi vosita bilan kamroq (30%) to’ldirilganda aylanma traektoriya bo’ylab harakatlanishda yanchuvchi vositaning sirg’anishi kuzatilishi mumkin (qoplama yuzasi va baraban ichi). Barabanning yanchuvchi sita bilan to’ldirilishi 40-50%, va silliqmas qoplamada sharlarning tashqi qatlami sirg’anmaydi, ichki qatlamlarning nisbiy siljishi esa hamma vaqt kuzatiladi. Real sharoitda yanchuvchi vosita aylanma traektoriya bo’ylab alohida harakatlanmasdan, boshqa jismlar bilan birgalikda xarakatlanadi. Sharli tegirmonning hamma tartiblarida yanchuvchi mahsulotning qatlamlari, sharlar va qoplama orasida o’zaro bir-biriga kirib olish kuzatilishi mumkin. Yanchish jarayonini o’z-o’zini yanchuvchi tegirmonlarda quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Rudaning yirikroq (150-450 mm) bo’laklari pog’onali tartibda xarakatlanadi va barabanning yuqoriga ko’tariluvchi tomoni bo ‘ylab

ko’tariladi va dumaloq shaklga kiradi. O’rtacha yiriklikdagi bo’laklar (50-150 mm) sharshara tartibida joylashadi. Parabolik traektoriya bo’ylab tushganda ular maydaroq bo’laklarni zarba ta’sirida yanchiydi va asta-sekin o’zlari ham yirik rudaning dumalovchi bo’laklari orasida zarba, ishkalanish va ezilish natijasida parchalanadi. Gravitatsion va markazdan qochuvchi kuchlar ta’sirida, Shuningdek lifterlar yordamida ruda bo’laklari tog’irlik kuchi markazdan qochuvchi kuchdan ortguncha yuqoriga ko’tariladi. Yirik bo’laklar yanchish zonasiga mayda bo’laklardan oldin tushadi va qisqa vaqt oralig’ida mayda bo’laklar kattaroq balandlikka ko’tariladi va sharshara zonasiga tushadi. Tegirmon xajmining 8 % i atrofida po’lat sharlarni qo’shish yanchish jarayonini tezlashtiradi. Ruda massasini kerakli balandlikka ko’tarish uchun o’z-o’zini yanchuvchi tegirmonlar lifterlar bilan ta’minlangan. Baraban aylanganda lifterlar ruda bo’laklarini ushlab olib, lifterlarsiz tegirmondagiga nisbatan kattaroq balandlikka ko’taradi. Barabanning aylanish chastotasi va uning to’ldirilish darajasiga qarab faqat iste’mol qilinadigan quvvat emas, balki zarba va ishqalanish orqali yanchishga sarflanadigan foydali quvvat orasidagi nisbat ham o’zgaradi. Sharshara tartibida yanchish asosan rudali jismning erkin tushishida zarba ta’sirida, Shuningdek ishqalanish ta’sirida sodir bo’ladi. Dag’al yanchilgan mahsulot aylanish chastotasi katta bo’lganda (aralash va sharshara tartibi); mayin yanchilgan mahsulot aylanish chastotasi kichik bo’lganda ishqalanish natijasi (pog’onali tartib) da olinadi. O’z-o’zini yanchishda rudaning hamma bo’laklari bir vaqtning o’zida ham yanchiluvchi, ham yanchuvchi hisoblanib, bu jarayonning samaradorligini sezilarli ravishda oshiradi. Pog’onali, aralash va sharshara tartiblari bir-biri bilan bog’langan va yanchilish sharoiti (to’ldirish darajasi, qoplamaning edirilishi, aylanishlar

chastotasi, yanchiluvchi mahsulotning fizik-mexanik xossasi, bo’tananing zichligi va h.k) o’zgarishi bilan biridan-ikkinchisiga o’tishi mumkin. Yanchuvchi muhitning mexanikasi o’rganilganda uzilib parabolik traektoriyaga o’tgandagi holatga ishqalanish kuchining ta’siri hisobga olinmaydi. Shuning uchun sharli tegirmonlarning amaldagi Shu tartibi yuqorida ko ‘rilgan nazariy tartibdagidan farq qiladi. Tegirmonning ishlash jarayonida sharlar asta-sekin emiriladi. Shuning uchun tegirmonning normal ishlashi uchun sharlar yoki sterjenlar massasini doimiy ushlab turish kerak. Shu maqsadda tegirmonga yangi shar yoki sterjenlar qo’shib turiladi. Shuni hisobga olish kerakki, sharlarning o’lchami bir xil emas. Ular ma’lum qoida asosida tanlanadi: 160, 120, 80, 40, va h.k. Juda mayda sharlarni yirik sharlar bilan ishlatish maqsadga muvofiq emas, chunki ular yirik sharlar orasidagi bo ‘shliqni egallab, o’ziga zarba va edirilishni oladi. 5. Klassifikatsiya jarayoni Mineral zarrachalarning suvda va havoda tushish tezligiga qarab sinflarga ajratishga klassifikatsiya deyiladi. Klassifikatsiya suvda olib borilsa gidravlik klassifikatsiya, havoda olib borilsa pnevmatik klassifikatsiya deyiladi. Gidravlik klassifikatsiyadan maqsad xuddi elash kabi ma’lum yiriklikka ega zarrachalar sinfini ajratish. Biroq elashdan tubdan farq qilib, klassifikatsiya jarayonida sinflar yirikligiga qarab emas, balki "teng tuShuvchi" sinflarga ajratiladi. Gidravlik klassifikatsiya natijasida olinayotgan har qaysi sinf bir vaqtning o’zida suvda bir xil tushish tezligiga ega engil minerallarning yirik zarrachalarini va og’ir minerallarning mayda zarrachalarini saqlashi mumkin. Gidravlik klassifikatsiya mustaqil, tayyorlovchi va yordamchi jarayon bo’lishi mumkin. Mustaqil jarayon sifatida gidravlik klassifikatsiya marganetsli, volframli va h.k. rudalarni dezintegratsiyalangandan keyin donali mahsulotdan loy va balchiqlarni yuvish uchun ishlatiladi.

Tayyorlash klassifikatsiyasi mahsulotlarni alohida-alohida sinflarga ajratib, alohida boyitish uchun (masalan, gravitatsion usulda) qo’llaniladi. Klassifikatsiya yordamchi jarayon sifatida yanchish sxemalarida hali yanchilib ulgurilmagan mahsulotni ajratib olish uchun qo’llaniladi. Gidravlik klassifikatsiyaga kelib tuShuvchi mahsulotning yirikligi 3-4 mm dan oshmasligi kerak. Mineral zarrachalarning suvda tushish qonunlari Bo’shliqdan farq qilib, istalgan muhit (suv, havo va h.k.) o’zida tushayotgan jismga qarshilik ko’rsatadi. Zarrachaning muhitda tushish tezligi uning o’lchamiga, shakliga, zichligiga va muhitning zichligiga bog’liq. Yuqori zichlikka ega yirik zarrachalar zichligi kichik mayda zarrachalarga nisbatan tezroq tushadi. Biroq katta zichlikka ega yirik zarrachaning shakli yassi bo’lsa, zarrachaning tushish tezligi kamayadi, chunki bunda muhitning qarshiligi ortadi. Muhit qarshiligi 2 turga bo’linadi: dinamik qarshilik va qovushqoqliq. Gidravlik klassifikatsiyada tushish tezligiga ikkala qarshilik ham ta’sir qiladi, lekin ularning ta’sir darajasi turli xil zarrachalar uchun bir xil emas. Yirik zarrachalar katta tezlik bilan tushayotganda suvning turbulent oqimiga xos dinamik qarshilik ustunlik qiladi. Bu holda zarrachaning past bosimli zonasi hosil bo’ladi va uyurma oqim hosil bo ‘lishiga olib keladi. Dastlabki vaqtda mineral zarrachalar gravitatsion kuch ta’sirida muxitda tezlanish bilan tushadi. Tezlik ortib borishi bilan muhitning qarshiligi ortadi va juda qisqa vaqt ichida xarakatdagi gravitatsion kuchga tenglashadi. Shu paytdan boshlab, zarracha doimiy tezlik bilan harakatlanadi va bu tezlik berilgan zarrachaning oxirgi tushish tezligi deyiladi. Nazariy jihatdan amaldagi sharoitda zarrachaning oxirgi tushish tezligini aniklash qiyin, chunki tushishda juda ko’p sonli zarrachalar ishtirok etib, ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini hisoblash mumkin emas. Amalda zarrachaning oxirgi tushish tezligiga erishish vaqti juda kam (masalan,1mm diametrga ega shar shaklidagi zarrachaning tushish vaqti 0,01-0,2 sek) bo’lgani uchun gidravlik

klasifikatsiyada mineral zarrachaning sinflarga ajralishi ularning oxirgi tushish tezligidagi farqqa qarab amalga oshiriladi. Gidravlik klassifikatsiya amalga oshiriladigan real sharoit uchun zarrachalarning oxirga tushish tezligini nazariy jixatdan aniqlash qiyin, chunki jarayonda juda ko’p sonli zarrachalar ishtirok etadi, va ularning bir-biriga o’zaro ta’sirini (ishqalanish, urilish va h.k) aniqlash mumkin emas. Shuning uchun zarrachalarning oxirgi tushishi tezligi «erkin» tushish sharoitida, Ya’ni boshqa zarrachalarning ishtirokisiz va idish devoridan etarli darajadagi masofada uzoqlashgan shar shaklidagi zarrachalar uchun aniqlangan. 1 mm dan yirikroq o’lchamdagi zarrachalarning suvda tushishining oxirgi tezligi. Rittenger formulasidan topiladi: V 0 = R d ( &#55349;&#57102; - 1000 ) bu yerda: R-son koeffitsienti/suv uchun R=0,16; havo uchun R=4,6); - sharsimon zarrachaning diametri, m; δ - zarrachaning zichligi, kg/m 3 . 0,1 mm dan kichik o’lchamli zarrachalarning oxirgi tushish tezligi Stoks formulasidan aniqlanadi: V 0 = Sd 2 ( δ - 1000) bu yerda: S - son koeffitsienti (suv uchun S = 545, havo uchun S = 30278) Oraliq o’lchamdagi (0,1 - 1 mm) zarrachalar uchun zarrachalarning oxirgi tushish tezligi Allen formulasidan topiladi: V 0 = A d 3 ( δ - 100) 2 bu yerda: A - son koeffitsienti (suv uchun A = 1,146, havo uchun A=40,6) (1), (2) va (3) formulalar bo’yicha hisoblangan sharsimon shakldagi zarrachalarning suvda oxirgi tushish tezligi amaldagi bilan bir xil chiqmaydi, chunki yanchishdan keyin gidravlik klassifikatsiyaga Shuncha zarrachalar boshqa yassi, burchakli, dumaloqlangan, cho’zinchoq va h.k. shaklga ega bo’lgan. Shuning uchun bunday zarrachalarning tushish tezligi nazariydan ancha kichik bo ‘ladi.

Biroq tajriba natijalari asosida aniqlanishicha, noto’g’ri shakldagi zarrachalarning tushish tezligini aniqlash uchun (1)-(3) formulalarga tegishli tuzatish koeffitsientlari kiritilsa, shar shaklidagi zarrachalar tushish qonunlaridan foydalanish mumkin. Gidravlik klassifikatsiya natijasida olinadigan sinflar teng tuShuvchi, Ya’ni har xil zichlikka va o’lchamga ega, lekin bir xil tezlikda tuShuvchi zarrachalardan iborat. Bir xil tezlikda tuShuvchi har xil zarrachalar diametrlarining nisbati teng tushish koeffitsienti deyiladi. V 0 orqali diametri d c va zichligi δ bo’lgan yengil mineral yirik zarrachasining oxirgi tushish tezligini; V 0 orqali esa diametri d va zichligi bo’lgan og’ir mineral mayda zarrachasining oxirgi tushish tezligini belgilaymiz. (1)-(3) formulalar asosida V 1 0 = V 11 bo ‘lganda va koeffitsientlarning son qiymati teng bo’lganda suvda teng tushish koeffitsienti yirik zarrachalar uchun e = d e /d 0 = ( δ 0 - 1000)/( δ e - 100) mayda zarrachalar uchun e = de/d 0 = ( δ 0 - 1000)/( δ e - 1000) oraliq o’lchamdagi zarrachalar uchun e = de/d 0 =[( δ 0 - 1000)/( δ e - 1000)] 2 Teng tushish koeffitsienti bir xil tushish tezligiga ega yengil minerallarning zarrachasi og’ir mineral zarrachasidan necha marta kattaligini ko ‘rsatadi. Yuqorida ko’rib o’tilgan alohida olingan mineral zarrachaning erkin tushish sharoitidagi qonuniyatlari mineral zarrachaning xarakatlanishi chegaralangan bo’shliqda sodir bo’luvchi gidravlik klassifikatsiyani to’liq xarakterlab bera olmaydi. Bunday harakatlanishda har qaysi zarracha boshqa xarakatdagi zarrachalarning ta’siriga uchraydi. Undan tashqari, muxitning o’ziga har qaysi zarracha va hamma zarrachalarning massasi umumiy holda dinamik ta’sir etadi. Zarrachalarning bunday sharoitda tushishi siqilib tushish deyiladi. Zarrachalarning sikilib tushish tezligi hamma vaqt erkin tushish tezligidan kichik

va u muhitning qovushqoqligiga bog’liq bo’lib, qattiq zarrachalarning miqdori ortishi bilan ortadi. Zarrachalarning siqilib tushishida sodir bo’ladigan xodisalarning murakkabligi tufayli uning tezligini empirik formulalardan aniqlanadi. 6. Klassifikatorlarning tuzilishi va ishlash prinsipi Boyitish fabrikalarida ishlatiladigan gidravlik klassifikatorlarni shartli ravishda 2 guruhga bo’lish mumkin: 1. Ajralish gravitatsion va muhitning qarshilik kuchi asosida amalga oshadigan klassifikatorlar (kamerali, konusli, spiralli, piramida shaklidagi klassifikatorlar). 2.Yuqoridagi kuchlardan tashqari markazdan qochuvchi kuch ta’sir qiladigan klassifikatorlar. Kamerali gidravlik klassifikatorlar Bu klassifikatorlar mahsulotni gravitatsion usulda boyitishdan oldin tayyorlash klassifikatsiyasi uchun ishlatiladi. Klassifikatorlar 2,4,6, yoki 8 ta kameradan iborat bo’lib, kameralar soni markadan keyin ko’rsatiladi (KG-2, KG- 4, KG-6, KG-8). Kameralarning kengligi mahsulot berilishi tomonidan mahsulot quyilishi tomonga ortib boradi. Kamerali gidravlik klassifikator o’lchamlari ketma-ket kattalashib boruvchi va yuqori qismida bitta bo’tana oqimi bo’ylab kengayib boruvchi umumiy tarnovchaga ega bir qator piramida shaklidagi kameralardan iborat. Dastlabki bo’tana tarnovchaning tor qismiga berilib, u klassifikator kameralarini to’ldiradi va tarnovchaning keng qismidan oqib tushadi. Mineral zarrachalar o’zlarining suvda tushish tezliklariga qarab, ma’lum yiriklikdagi sinflarni hosil qilib har xil kameralarda cho’kadi. Eng mayda fraksiya quyulma bilan chiqib ketadi. Har qaysi piragidal kameraga silindr va konusli nasadka ulanadi. Cho’kkan mahsulot davriy ravishda ochiladigan klapn orqali konusli uchlikdan chiqarib olinadi.

Klasifikatorning silindr qismiga kameraning piramida qismida yuqoriga ko’tariluvchi aylana oqim hosil qiladigan tarzda urinma bo’yicha bosim ostida suv beriladi. Yuqoriga xarakatlanuvchi suv oqimi cho’kkan mahsulotdan mayda zarrachalarni yuvib yuqoriga olib chiqadi. Kameraning pastki toraygan sharoitida sodir bo’ladi. Kameraning pastki qismiga cho’kkan fraksiya 1,5 aylana (min tezlikda xarakatlanuvchi aralashtirgich yordamida g’ovaklantiriladi. Kamerali klassifikatorlarning uzunligi 3,7 dan 7,4 m gacha, balandligi - 2,8 dan 4,2 m gacha, ishlab chiqarish unumdorligi 2 mm li mahsulotda 15 dan 25 t/soat, bunda suv sarfi 30-160 l/min. Gidravlik klassifikatorlarning afzalligi-cho’kkan mahsulotni avtomatik bo’shatish va klassifikatsiyani boshqarish mumkinligi. Spiralli klassifikatorlar Bu klassifikator qumni mexanik bo’shatuvchi klassifikatorlar turiga kiradi. Ularda tashuvchi moslama bo’lib korpus tubiga parallel joylashtirilgan, sekin aylanuvchi spiral (shpek) xizmat qiladi. 37-r а sm. Spiralli klasifikatorlari 1 – uz а tm а , 2 – yarim silindrik t о g ‘ о r а , 3 – spir а l, 4 – ichi bo’sh v а l, 5 – spir а lni ko’t а ruvchi m е h а nizm, 6 – quyo’lish о st о n а si, 7 – t а yanch r а m а si, 8 – bo’sh а tish tuynigi. Spiralli klassifikatorlar bir va ikki spiralli qilib tayyorlanadi. Ular gorizontga 12-18 0 burchak ostida o’rnatiladi. Spirallar bir, ikki va uch zaxodli bo’lib, uning qadami spiral diametrining 0,5 - 0,6 siga teng.

Spiralli klassifikatorlar botgan spiralli va botmagan spiralli klassifikatorlarga bo’linadi. Botmagan spiralli klassifikatorlarda qo’zg’olish ostonasi valdan yuqorida, yuqori qismi esa bo’tananing ustida joylashadi. Botgan spiralli klassifikatorlarda esa quyo’lish ostonasi bo’tanaga to’liq botgan bo’ladi va bu bilan cho’kishning katta zonasiga erishiladi va mahsulotning klasifikatsiyasi tinchroq muxitda o’tadi. Shuning uchun botgan spiralli klasifikatorlar o’lchami <0,15 mm dan kichik mayin, tuyulgan mahsulotni ajratish uchun qo’laniladi. Bu klassifikatorlarning quyulma bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi botmagan spiralli klassifikatorlarga nisbatan 1,5 barobar katta. Spiralli klassifikatorlarning diametri 0,3-3 m gacha, uzunligi 2,9-15,1 m. Spiralli klassifikatorlar sodda tuzilishga egaligi, ishlashning qulayligi, yuqori ishlab chiqarish unumdorligiga egaligi bilan harakalanadi. Spirallarning bir tekis va tinch aylanishi mahsulotni klassifikatsiyalash uchun yaxshi sharoit yaratadi va katta zichlikka ega toza mahsulot beradi. Spiralli klassifikatorlarda klassifikatsiyalashni quyidagi parametrlarni o’zgartirib boshqarish mumkin: aylanish chastotasi, quyo’lish ostonasining balandligi, butananing zichligi. 3-jadval Spiralli klassifikatorlarlarning texnik xarakteristikasi Parametrlar KSN-12 KSN-30 Spiralni diametri, mm 1200 2000 Vannaning uzunligi,mm 6500 12500 Qiyalik burchagi gradus α 18 18 Spirallar soni 1 1 Spiralning aylanish chastotasi min -1 2,9; 5,8. 1,5; 3 Quvvati kVт 6 19; 28. Gabarit o’lchamlari, mm: uzunligi kengligi balandligi 8500 1700 3000 15000 3750 6000

Klassifikator og’irligi, t 6.4 40.3 Mayin quyulma olish uchun spirallarning aylanish tezligini kamaytirish kerak va bunig aksincha dag’al qumlar olish uchun spiralning aylanish chastotasini oshirish kerak. Spirallarning aylanish tezligi 1-25 min -1 . Quyo’lish ostonasining balandligini o’zgartirib, zarrachalarning cho’kish zonasini oshirish mumkin, bu bilan klassifikatorlarni ishlab chiqarish unumdorligi ortadi. Bo’tananing zichligi klassifikatorlarda zarrachalarni cho’kish tezligiga ta’sir qiladi. Butananing zichligi ortishi bilan zarrachalarning cho’kishi sekinlashadi va quyulmaga nisbatan yirikroq zarrachalar o’tib ketadi. Spiralli klassifkatorlarning ishlab chiqarish unumdorligi ikkita mahsulot: quyulma va qum bo’yicha aniqlanadi:- quyulma bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi (T /sutka) quyidagi empirik formulalardan aniqlanishi mumkin: Botmagan spiralli klassifikatorlar uchun Q=mR 1 R 2 , (94D 2 - 16D); Botgan spiralli klassifikatorlar uchun: Q = m R 1 R 2 (75 2 - 10D); bu yerda: m-klassifikator spirallari soni; R 1 - quyulmaning yirikligiga bog’liq koeffitsient (botmagan spiralli klassifikatorlarda R 1 =0,46 ch 1,95 botgan spiralli klassifikatorlarda R 1 = 0,36 ch 2,9) R 2 - quyulma zichligiga bog’liq koeffitsient (R 2 = 1,9 ch 1); D-spiralning diametri, m. Qum bo’yicha ishlab chiqarish unumdorligi (T/sutka) quyidagi formuladan aniqlanadi. Q = 135 m R 2 D 3 n bu yerda: n-spiralning aylanish chastotasi, min. -1 . 7. Boyitishning texnologik ko’rsatkichlari Boyitishning asosiy texnologik ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi: komponentning dastlabki ruda va boyitish mahsulotlaridagi miqdori, boyitish

darajasi, boyitish mahsulotlarining chiqishi, komponentlarni boyitish mahsulotlariga ajralishi. Komponentning miqdori deb mahsulotdagi komponent og’irligini mahsulot og’irligiga nisbatiga aytiladi. Boyitish natijasida erishiladigan boyitish darajasi deb boyitmadagi qimmatbaho komponent miqdorini uning dastlabki rudadagi miqdoriga nisbatiga aytiladi. Boyitish darajasi boyitma dastlabki mahsulotga nisbatan qancha boyligini ko’rsatadi. Boyitish mahsulotlarining chiqishi deb boyitish natijasida olingan mahsulot og’irligini dastlabki mahsulot og’irligiga bo’lgan nisbatiga aytiladi. Chiqishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Birlik ulushlarda ifodalangan chiqishga teskari o’lcham boyitish natijasida bir tonna mahsulot olish uchun dastlabki mahsulotning tonnalari sonini ko’rsatadi. Boyitish mahsulotlariga foydali komponentning ajralishi deb mahsulotdagi komponent og’irligini Shu komponentning dastlabki rudadagi og’irligiga nisbatiga aytiladi. Ajralishni foizlarda yoki birlik ulushlarida ifodalash qabul qilingan. Foydali komponentning boyitmaga ajralishi boyitishda Shu komponentning qancha qismi dastlabki mahsulotdan boyitmaga o’tganini ko’rsatadi. Boyitish mahsulotlari va dastlabki mahsulotdagi qimmatbaho komponentning miqdori bo’yicha chiqish va ajralishni hisoblash uchun formulalar chiqaramiz. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: Q, C va T – tegishli ravishda dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindining og’irligi, t/soat yoki t/ sutka; α , &#55349;&#57102; va ν – dastlabki mahsulot, boyitma va chiqindidagi komponentning miqdori, %; γ - mahsulotning chiqishi, % yoki birlik ulushida; ε – ajralish, % yoki birlik ulushida. Chiqishni aniqlaymiz: boyitmaning chiqishi ý б = С · 100,%

Q chiqindining chiqishi ý ч = Т · 100,% Q Boyitish oxirgi mahsulotlari chiqishlarining yig’indisi 100 % deb qabul qilinadigan dastlabki mahsulotning chiqishiga teng. Balans tuzamiz: mahsulot bo’yicha Q=C+T komponent bo’yicha Mahsulot balansi tenglamasidan T = Q - C C = Q – T T va S larning qiymatini komponentning balansi tenglamasiga qo’ysak va bundan holda chiqishlarni hisoblash uchun hisoblash formulasini olamiz.

Komponentning ajralishini aniqlaymiz boyitmaga chiqindiga Komponentni boyitishning oxirgi mahsulotlariga ajralishi yig’indisi uni 100 % deb qabul qilingan dastlabki mahsulot ajralishiga teng. C ва T larning yuqorida topilgan qiymatlarini ϵ b, ϵ ch ga qo’yib Q Q ajralishni hisoblash uchun formulani olamiz. Texnologik ko’rsatgichlar boyitish fabrikalaridagi boyitish jarayonlarini baxolash uchun xizmat qiladi.

Nazorat savollari: 1- Maydalash deb nimaga aytiladi? 2- Tog‘ jinslarining mexanik xossalariga qaysi xossalar kiradi? 3- Tog’ jinslari qattiqligiga qarab qanday kategoriyalarga bolinadi? 4- Maydalash qaysi usullar bilan amalga oshiriladi? 5- Maydalash darajasi yuqori bo’lganda maydalashning qaysi qonunidan foydalaniladi? 6- Maydalash darajasi kichik bo’lganda maydalashning qaysi qonunidan foydalaniladi? 7- Jagli va konusli maydalagichlaming afzalligi va kamchiliklari nimadan iborat? 8- Boyitish mahsulotlariga foydali komponentning ajralishi deb nimaga aytiladi?

Аsоsiy vа qo’shimchа аdаbiyotlаr 1. Mirziyoyеv Sh.M. Erkin vа fаrоvоn, dеmоkrаtik O zbеkistоn dаvlаtini birgаlikdа bаrpо etаmiz. Ozbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining lаvоzimigа kirishish tаntаnаli mаrоsimigа bаgishlаngаn Оliy Mаjlis pаlаtаlаrining qoshmа mаjlisidаgi nutqi. –T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2016. – 56 b. 2. Mirziyoyеv Sh.M. Qоnun ustuvоrligi vа insоn mаnfааtlаrini tа’minlаsh – yurt tаrаqqiyoti vа хаlq fаrоvоnligining gаrоvi. Ozbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasi qаbul qilingаnligining 24 yilligigа bаgishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi mа’ruzа 2016 yil 7 dеkаbr. – T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2016. – 48 b. 3. Mirziyoyеv Sh.M. Buyuk kеlаjаgimizni mаrd vа оliyjаnоb хаlqimiz bilаn birgа qurаmiz. - T.: “Ozbеkistоn” NMIU, 2017. – 488 b. 4. МасленицкийИ.Н., Чугаев Л. В. Металлургия благородных металлов. - М.: Металлургия, 1997. 5. АбрамовА. А.Технология обогащения руд цветных металлов. -М.: МГГУ, 2017. 6. Авдохин И. А. Технология обогащения руд благородных металлов. -М.: МГГУ, 2006. 7. Peuker U.A., Kwade A., Teipel U., Jeckel G., Mütze T. Mineral processing. Mineral, renewable and secondary raw material processing-current engineering challenges. Dechema. Germany, 2012. 280 p. 8. Авдохин В. М. Технология обогащения полезных ископаемых. Учебник в 2-х томах. -М.: МГГУ, 2017.

O'xshashlar

Qoliplarni tayyorlash

O’zaklarni tayyorlash

Gravitatsiya usulida boyitish

Zichlab suyuqlikda eritish - sian аmаliyoti. sianlаsh usullаri

Zichlab suyuqlikda eritish - sian аmаliyoti. sianlаsh usullаri