Qoliplarni tayyorlash - Materialshunoslik - Referatlar

Qoliplarni tayyorlash

Yuklangan vaqt:

22.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1975.3427734375 KB

Ko'chirib olish

Qoliplarni tayyorlash Reja: 1 Qoliplarni qo’lda tayyoralsh turlari 2 Mashinada qoliplash texnoligiyasi 3 Presslash usulida qoliplash 4 Silkitish usuli 5 Qum irg’itish usuli 6 Impuls mashinalari 7 Vakuum mashinalari

1 Qoliplarni qo’lda tayyoralsh turlari Qolipni qo’lda tayyorlashda turli asbob – uskunalar ishlatiladi (28rasm). Ishlab chiqarish jarayonlarining mexanizatsiyalangan va avtomatlashtirilgan bo’lishiga qaramasdan qoliplarni qo’lda tayyorlash donalab va ba’zan kam seriyada ishlab chiqarish sharoitlarida eng maqsadga muvofiq usul hisoblanadi. Hozirga vaqtda shu usulda quyilgan mahsulotlarning xissasi 20% tashkil etadi, qoliplashning ko’pgina texnologik usullari mavjud bo’lib, qoliplarni qismlarga ajraluvchi moslamalarda juft qolip yasovchi qolip-opokalarda tayyorlash eng keng tarqalgan usul hisoblanadi. Qismlariga ajraluvchi moslamani odatda, moslama tekis yuzaga ega bo’lmagan hollarda qo’llanadi. 29-rasmda vtulka quymasini texnologik jarayoni keltirilgan. Moslama taxtachasiga andozaning pastki qismini va pastki qolip yasovchi qolipning ishchi yuzasi bilan pastga qaratib o’rnatiladi. Moslamaga bir oz zichlashtirilgan, sirtni qoplash uchun ishlatiladigan aralashma qalinligi 40 - 100 mm bo’ladi. Keyin qolip yasovchi opokani aralashma bilan to’ldirib qul bilan, pnevmatik bosimda ishlaydigan bolg’a bilan zichlantiriladi. Qoliplash aralashmasining ortiqchasini opokaning qirrasi barobarida jazvar bilan kesiladi, nish urib teshiklar qilinib qolipning gaz o’tkazuvchanligi yaxshilanadi. Opokani unda qoliplashtirilgan moslamaning yarmi bilan birga 180 0 ga buriladi va yana moslama taxtachasiga o’rnatiladi. Moslamaning pastki qismiga uning yuqorigi qismi mahkamlanib tirgakning moslamalari va quyuv sistemalarining boshqa qismlari, xovurak o’rnatiladi. Qolipning bo’laklarga ajraladigan qismi yuzasiga ajratuvchi qum sepiladi va pastki opokaga yuqorigi opoka o’rnatiladi. Quymakorlik sistemasining qismlarining va moslamalarning sirtiga aralashma 40 - 100 mm qalinligda solinadi, opokani to’ldiruvchi aralashma bilan to’ldiriladi, aralashma shibbalab zichlantirilgandan so’ng uning ortiqchasi kesib tashlanadi, xavo almashtiruvchi teshiklar qilinadi, tirgak va xovurakning moslamasi chiqarib olinadi.

Yuqoridagi yarim qolipni ajratib olib 180 0 ga aylantiriladi va maxsus ko’targich yordamida quymakorlik moslamalarining va quyuv sistemalarining qolgan yarim qismlari chiqariladi, so’ngra ostdagi yarim qolipga shtirlar yordamida ustki yarim qolip o’rnatiladi. Opokalarni qistirib mahkamlangandan, yoki yuqlangandan so’ng qolip quyish uchun tayyor hisoblanadi. Ba’zan soxta qolipni tayyorlash paytida bo’laklarga ajratiladigan qismlarning bitta yuzasi moslamani ustki, qismini qolipdan chiqarib olishga imkon bermaydi. 28-rasm. Qolipni tayyorlab olishda ishlatiladigan asbob – uskunalar: 1 - kurakcha; 2 - zichlovchi uskuna (naboyka); 3 - ventilyatsiya ignalari (dushnik); 4 - qol shibbalagichi; 5 - cho’tka; 6 - elak; 7 - yog’och bolgka; 8 - ilmoq; 9 - lanset; 10 - modellarning ko'targichi; 11 - andava; 12 - qoshiqcha; 13,20 - choktka; 14,15,18 - pichoqlar; 16 - rifel; 17 - qisqich (opravka); 19 - gkovla (polozok); 21 - xokandoz; 22 - sidirg’ich; 23 - burchaklar; 24 - pnevmatik shibbalagich.

Bu hollarda uch yoki undan ortiq opokolar qo’llanadi, ya’ni qolip ikki yoki undan ortiq ajratiladigan qismlarga ega bo’ladi. Bir qator hollarda qo’shimcha ajratiladigan qism o’rniga yechib olinadigan qismlar qilinadi va tashqi o’zaklar o’rnatiladi. Murakkab bo’lmagan quymalar uchun qoliplar qismlarga ajratilmaydigan moslama bo’yicha tayyorlanish mumkin, bu esa uni qolipdan moslamani buzmasdan chiqarib olishga imkon beradi. Qismlarga ajratilmaydigan murakkab shaklga ega bo’lgan moslamalarni maxsus usullar ko’ndalang kesish – (podrezka) soxta opoka va boshqalardan foydalanilganda qam qo’llash mumkin. Bunday qollarda aynan qolip tayyorlashda bajariladigan vazifalarning ketma- ketligi yuqorida bayon qilingan tartibda amalga oshiriladi. Qo’lda qoliplash turlari. 1. Opokalarning miqdoriga qarab: bitta, ikkita, uchta opokalarda. 2. Moslama asbob-uskunlarining konstruksiyasiga qarab: qismlarga kiritilmaydigan moslama bo’yicha, qismlarga ajratilmaydigan moslama bo’yicha, shartli (shablon) moslama bo’yicha, qobirg’ali moslamalar bo’yicha. 3. Texnologik usullarga qarab: ‒ oddiy; ‒ qum qolipi bilan; ‒ metall sirtini ko’ndalar kesish – (podrezka) usuli bilan; ‒ soxta yechib olinadigan qismlari bilan; ‒ osma qolip bilan; ‒ qumli sterjenini qo’llash yo’li bilan; ‒ yechib olinadigan bo’laklarni qo’llash orqali; ‒ o’zaklarda qoliplash orqali. Asosiy vazifalar. 1. Moslama jihozlarini tayyorlash. 2. Opokalarni qorishma bilan to’ldirish va uni zichlantirish. 3. Bo’rtib chiqqan qismlarni mustahkamlash. 4. Qoliplarni shamollatish. 5. Moslamana chiqarib olish.

6. Qoliplarga ishlov berish. 7. Qoliplarni mustahkamlash. 8. Qoliplarni yig’ish va quyishga tayyorlash. Ikkita opokada ajralmas moslama yordamida qolipni ishlab chiqarish. Kichkina qopqoqni ajralmaydigan yog’ochdan yasalgan moslama yordamida tayyorlab olish (29, a -rasm). Plitaga moslama va pastki opoka o’rnatiladi (29, b -rasm), va qolip aralashmasi bunkerdan tushurilib zichlashtiriladi. Undan keyin yarm qolip plita bilan birga 180 0 aylantiriladi va tepa qismi opokasi quyish tizimi bilan o’rnatilinadi. (29, d -rasm). Tepa opokaga xam qolip aralashmasi tushurildi va zichlashtiriladi. Keying operatsiya bu tepa yarm qolipni ko’tarib 180 0 aylantirish va moslamani qolipni ichidan chiqarish. Qolip (29, e -rasm) yig’iladi va unga suyuq metall quyiladi. (29,f-rasm) quyma detal quyish tizimi bilan keltirilgan. 29-rasm. Sohta opokada ko’plab qoliplash. Quymaning sirtini ko’nadalang kesim (podrezka) qoliplash jaryoni ko’p mehnat talab qilganligi tufayli (oz miqdordagi quymalarni tayyorlash) sohta qoplash usuli qo’llanadi (30-rasm).

Soxta qolip gips va yog’ochdan tayyorlangan har bir qolipda kesish (podrezka) ni amalga oshirmaslikning imkonini beradigan o’ziga xos moslama taxtachasi hisoblanadi. Ko’ndalang kesish orqali qoliplash qismlarga ajratilmaydigan moslamalar bo’yicha qoliplar tayyorlashda yoki moslama taxtachasida joylashtirish uchun zarur yetiq yuzaga ega bo’lmagan murakkab shakldagi detal namunasiga bevosita muvofiq ravishda tayyorlashda qo’llanadi. Opokalarning o’lchamlariga qarab qo’l va kran opokalari, shakliga qarab esa to’g’ri burchakli, to’rt burchakli va doirasimon opokalarda ajratiladi. Opokalarni cho’yandan, po’latdan, alyumin qotishmalardan, ba’zida esa yo’g’ochdan tayyorlanadi. Shtirlar – ikkita yoki bir nechta opokalarda tayyorlangan, qolip qismlarini aniq birlashtirish uchun zarur bo’lgan, yaxshilab ishlov berilgan metall sterjenlar. Mashinada qoliplashda opokalarni birlashtirish va ularni qattiq mahkamlash uchun andoza taxtachasiga nazorat shtirlari o’rnatiladi. Opoka osti taxtachalari – qoliplarni quyish joyiga tashishda o’rnatiladigan silliq metall yoki yog’och taxtachalar. 30-rasm. Soxta opoka bilan qoliplash. 1-soxta opoka; 2-moslama.

Po’lat ilmoqlar – qolipning bo’rtib chiqqan yoki osilib qolgan qismlarini mahkamlashda qo’llanadi. Yo’g’och qoziqchalar – xom qoliplash yoki yuzaki quritiladigan qoliplarni yoki yuzasi quritiladigan qoliplarni tayyorlashda qolipning bo’rtib chiqqan joylarini mustahkamlashda qo’llanadi. Qovurg’a – sterjenlarni qoliplashda uchun ishlatiladigan simdan yasalgan, quyma yoki payvandlangan romlar. Jerebeykalar – turli o’lchamdagi metall uloqlar, qolipdagi sterjenlarni kerakli holatda tutib turishga xizmat qiladi. Quymakorlik to ’ g ’ nog ’ ichlari. Valiklari – qoliplarning alohida qismini mustahkamlash uchun qo’llanadi, ulardan ba’zida qorishmalarning issiqlik o’tkazuvchanligini oshirish va quymaning asosiy qismini sovutishda foydalaniladi. Sovutgichlar – ular turli shakl va o’lchamlarda bo’lib quymalarning katta hajmli qismini sovutishga xizmat qiladi. Sovutgichlarning ichki tashqi sovutuvchi xillari qo’llanadi. Quymakorlik sexdagi ish andozacha miqdordagi yuk, materiallar, quymakorlik qoliplari, sterjenlar va boshqalarni joydan-joyga ko’chirish bilan bog’liq. Buning uchun ko’taruvchi – tashuvchi vositalar (tasmali transporterlar, rolgandlar, konveyerlar, elektr telferlari, elektr kranlari va boshqalar)dan foydalaniladi. 2 Mashinada qoliplash texnoligiyasi Mashinada qoliplash asosan, ko’p miqdor (seriyali) va yalpi ishlab chiqarishda qo’llanadi. Oz miqdorda va donalab ishlab chiqarishda tez almashtiriluvchi moslama uskunlaridan foydanilganda ham mashinada qoliplash usulini qo’llash mumkin. 31-rasmda podshipnik qopqog’ini qo’lda va mashinada qoliplash jarayoni ko’rsatilgan. Mashinada qoliplash qo’lda qoliplashga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: yuqori unumdorlik, quymalarning yuqori darajadagi aniqligi bilan tayyorlanishi,

ishlov berish uchun ozroq joy talab qilinishi, ko’p mehnat talab qiladigan jarayonlarning mexanizatsiyalashganligi, opokalarning yaxshi markazlashtirilishi. Quymakorlik – qoliplarini mashinalarda tayyorlashning texnologik jarayoni quyidagi vazifalardan tashkil topadi. Asosiy vazifalar: ‒ qolip aralashmasini opokada zichlantirish; ‒ moslamani qolipdan ajratish. Ko’makchi va tashish bilan bog’liq ishlar – opokani mashinaga o’rnatish, moslama taxtachasini puflash (obduvka), qolip aralashmasini opokaga tushirish, tashish, qolipni yig’ish mashina mexanizmlari tarafidan bajariladi. Asosiy va ko’makchi jarayonlarning qisqa muddatlarda kechishi yuqori mexnat unumdorligini ta'minlaydi. Zamonaviy quymakorlik sexlarida barcha ishlab chiqarish jarayonlari insoning bevosita ishtiroksiz amalag oshiriladigan avtomat yoki avtomatlashtirilgan liniyalar qo’llanadi. Mashinada qoliplash uchta tipga bo’linadi: opokasiz qoliplash (yechib olinadigan opokalarda qoliplash); qadaxli (qavatli) qoliplash, juft opokalarda qoliplash. Opokasiz qoliplash – opokani qolipdan zichlantirilgandan so’ng yechib olinadi, quyma quyish oldidan qolipni shikastlanishdan saqlash uchun unga maxsus nimchalar kiyg’iziladi. Afzalliklari: foydalanilayotgan opokalarning miqdornni tejash va qoliplash jarayonini yengillantirish.

31-rasm. Podshipnik qopqog ’ ini qo’lda ( a ) va mashinada tayyorlash ( b ) sxemasi Qavatli (kadaxli) qoliplash – asosiy afzalligi; qoliplash maydonchasidan tejamkorlik bilan foydalanish. Nuqsonlari: ‒ qadaxlarni yig’ishga ortiqcha vaqt sarflanishi; ‒ ortiqcha mehnat sarflash;

‒ havo almashtirish moslamasini o’rnatishning mushkulligi; ‒ zichlantirish (presslash) ning mushkulligi. Alohida quyiladigan bosqichli va pog’onali qoliplash turlari mavjud. Qoliplashning bu turi asosan quyuv ishlarga qo’llaniladi. Juft opokalarda qoliplash: qismlarga ajratiladi andozalarda; qismlarda ajralmaydigan andozalarda. Sig’imli qoliplar va ularning turlari. Qoliplar bajaradigan vazifasi va tayyorlangan materialiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: ‒ har bir quyma PGSdan alohida tayyorlanadigan va bir marta foydalaniladigan bir martalik qoliplar; ‒ olovga o’ta bardoshliligi qorishmadan tayyorlangan va har bir quyilgandan so’ng yengil ta’minlanib quyuv ishlarida ko’p marta qo’llanadigan yarim doimiy qoliplar; ‒ qo’l miqdordagi quyuvlarga shikastsiz bardosh bera oluvchi legirlangan po’latdan yasalgan doimiy qoliplar. Qolip hajmi mahsulotni tayyorlash uchun moslama hisoblanadi. 3 Presslash usulida qoliplash Qoliplanadigan tuproqni jarayonlar yordamida zichlantirsh ikki xil usulda-ustki va ostki presslash usullarida amalga oshiriladi (32-rasm). Ustki presslash usulida aralashmani zichlantirish, moslamaga qarama-qarshi tarafdan amalga oshiriladi. Moslama taxtachasi (4) ni mahkamlangan moslama bilan birgalikda qoliplash mashinasining stoliga qo’yiladi; moslama taxtachasiga opoka (5) ni, uning ustiga to’ldiruvchi rom (6) o’rnatiladi. Opoka va to’ldiruvchi rom to’latilgandan so’ng presslash amalga oshiriladi; qoliplash mashinasining stoli ko’tarib harakatsiz traversaga (8) va traversaga mahkamlangan kolodka (7) ga taqaladi. Kolodka romning ichiga kirib tuproqni zichlantiradi [15].

Ikki- usul: mashina harakatsiz holda, traversa va kolodka esa pastga tushadi 33-rasm. Ostki presslash: mashinaning (1) stoli (3) unga mahkamlangan moslama taxtasi (4) va moslama bilan birgalikda to’ldiruvchi romning ichidagi harakatsiz rom (5) ning o’rtasida harakatlana oladilar. Qoliplash aralashmasining zichlik darajasini o’zgarish ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Romning balandligi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi: bu yerda: H – opokaning balandligi; V - moslamaning hajmi; F - opokaning rejadagi maydoni; δ - yer tuproqi zichlantirishga qadar hajmi; δ 0 - tuproqning zichlantrishgandan keyingi hajmi. M.A.Aksenovaning empirik formulasiga ko’ra: bu yerda: C – qorishmaning zichlik koeffitsiyenti; &#55349;&#57100; = 1 kg/sm 2 bo’lganda; koef. C = δ = 1 o’lcham C = 0,4...0,6. C – o’lchami 0,4-0,6 ko’rsatgichlarda qabul qilinadi

32-rasm. Yuqoridan presslash mashinani ishlash sxemasi a - opokaga aralashmani tushirish; b - Zichlashtirish; d - mashina stolini dastlabgi holiga qaytarish. 1 - silindr; 2 - porshen; 3) stol; 4 - moslama plitasi; 5 - opoka; 6 - to’ldiruvchi rama; 7 - presslash kolodkasi; 8 - ; statsionar traversa. Presslash mashinalari yuqoridan yoki ostidan zichlashi mumkin. Yuqoridan zichlanganida 32 a –rasm model 1 va model plitasi 4 stol 3 ga mahkamlanib o’rnatiladi. Opoka 5 to’ldiruvchi qolip 6 bilan model ustiga o’rnatilib, qolip ashyosi solinadi. Opokali stol yuqori ko’tarilib, zichlash kolodkasi 7 to’ldiruvchi qolip 6 ichiga kiradi va aralashma zichlanadi. To’ldiruvchi ramkadagi barcha aralashma opoka ichiga joylashganidan so’ng zichlash to’xtatiladi. Shuning uchun opoka balandligi N bilan to’ldiruvchi ramka balandligi h aniq hisoblanishi lozim. Zichlash kolodkasi bilan to’ldiruvchi kolodka balandligi esa teng qilinadi. Yuqoridan zichlangan aralashmaning opoka balandligi bo’yicha zichligi bir xil bo’lmaydi [15].

33-rasm. Pastdan presslash mashinani ishlash sxemasi; aralashmani qolipga tushirish; b - zichlashtirish; d - moslamani yarimqolipdan chiqarish; silindr; 2 - porshen; 3 - stol; 4 - moslama plitasi; 5 - rama; 6 - opoka; 7 - statsionar traversa. Kolodka yuzasidan uzoqlashgan sari aralashmaning zichlanishi kamayib boradi va yana modelga yaqin qismida bir muncha ortadi. Bu qattiq modelning aralashma harakatiga nisbatan ko’rsatadigan qarshiligi tufaylidir. Opoka balandligining ortib borishi bilan undagi aralashmaning zichlanish farqi ortib boradi, shuning uchun opoka balandligi 250mm dan ortmasligi kerak. Ostidan zichlash mashinalarda (33- rasm) to’ldiruvchi ramka 5 vazifasini qo’zg’almas stol 3 ga qilingan chuqurcha bajaradi. 4 Silkitish usuli Zichlantirishning bu usuli quydagicha amalga oshiriladi (34-rasm) ustiga moslama va oxirigicha to’latilgan opoka 1 o’rnatilgan moslama taxtasi 2 ni qoliplovchi mashina (4) ning stoliga quyiladi 3 (I holat), mashinalaning stoli. Silindr (6) da harakatlanadigan porshen (4) yordamida ma’lum balandlikka (30- 100 mm) ko’tariladi (II holat) va opoka bilan birgalikda to’siqga urilib yiqiladi,

tuproqdagi jonli kuchi stolning urilish paytida sinadi va shu lahzada tuproqning zichlanishi sodir bo’ladi. Zichlantiruvchi kuchlarning ta’sir ko’rsatuvchi vaqti sonining mingdan bir ulushlar bilan o’lchanadi. Kerakli darajadagi zichlikni hosil qilish uchun zarblar soni talab qilinganiga qarab 10...80 martaning oralig’ida bo’lishi kerak. Zarblar soni ortgan sari darajasi o’sib boradi. Zarblar soni ma’lum darajaga yetgandan so’ng zichlik barqarorlashib opokaning yiqimish paytidagi zarblar hosil qilgan quvvat bilan zichlik darajasi o’rtasida muvozanat yuzaga keladi. Zichlikning egri chiziqli jadvalida gorizontal chiziq paydo bo’ladi. Muayyan balandlikda hosil qilingan zichlik yetarli darajada bo’lmasa, unda zarblar sonini ko’paytirish o’rniga (ko’p silkitish natijasida materialning yirik donachalari yuqorida, mayda donachalari hajmli donachalar mavjud bo’lgan qatlamlarning zichlik darajasi past bo’ladi, mashina stolining ko’tarish balandligini oshirish zarur. Stolning “n” zarblari orqali qorishmaga ta’sir o’tkazuvchi solishtirma qolip qorishmasiga zichlantiruvchi ta'sir ko’rsatishning yaqinlashtirilgan mezoni hisoblanadi:opokaning 1 sm 2 maydoniga bu yerda: Q – opokadagi qorishmaning og’irligi – kg; F- opokaning maydoni – sm 2 ; h - silkitish stolining ko’tarilish balandligi – sm;  - mashinalarning tushayotgan qismlarining jonli kuchini yo’qotish koeffitsiyenti, uning nisbati 0,3...0,7 oraliqida tebranadi. Zichllikning o’rtacha darajasining silkitishning solishtirma ishi bilan aloqasi (Aksyonov N.P. bo’yicha) quyidagi empirik tenglama bilan aniqlanadi: &#55349;&#57087; = (1 + &#55349;&#56382;&#55349;&#56398; 0,3 ) · 10 3

bunda: K – zichlantirishgan qolipning koeffitsiyenti. K=0,35-0,55 a -silkitishni solishtirma ko’rsatgichi Opokaning ustki qatlamlari yetarli darajada zichlanmaydi, katta opokalarni qo’shimcha ravishda zichlashtirish qo’lda va pnevmatik usulda shibbalash, yengil presslash – dinamik (usuli) ravishda cho’yan yuk-taxtaga orqali yengil presslash (yuk-taxtaganing o’lchamlari opokaning o’lchamlariga nisbatan kichikroq). Silkituvchi qoliplovchi mashinalar unchalik katta bo’lmagan opokalarni ham “n” 2500 mm dan yuqori bo’lgan, stolning ko’tarma kuchi 100 kg dan 40 t gacha bo’lgan eng yiriq opokalarni zichlantirish uchun ham qo’llanadi. Silkituvchi mashinalar. Silkituvchi mashinalar. Mashinaning stoli (3) ga modelli plita (2) o’rnatilib, uning ustiga opoka (1) qo’yiladi va qolip aralashmasi solinadi (34-rasm). Havo bosimi ta'sirida stol 30-80 mm ga ko’tariladi. Porshen (4) tirqish (5) ga yetib kelishi bilanoq, undagi havo chiqib ketadi va stol zarb bilan to’siqqa tushib uriladi. Zichlanish aralashmaning og’irlik kuchi tufayli amalga oshadi. Stolning to’siqqa urilish soni daqiqasiga 30-50 marta bo’ladi. Silkitishda aralashmaning modelga yaqin qismi yaxshiroq zichlanadi. Plitadan uzoqlashgan sari aralashma og’irligi kamayib boradi va zichlanish ham kamayadi. Shuning uchun eng yuqori qatlam deyarli zichlanmaydi. Silkitishdagi aralashmaning xususiyati, 34 b- rasmdagi 1-grafikda ko’rsatilgan. Aralashmaning yuqori qismi qo’shimcha zichlash bilan amalga oshiriladi. Shu sababli mashinalarga maxsus qurilma o’rnatiladi. Silkitib zichlash bilan qo'shimcha zichlash natijasidagi aralashmaning opoka balandligi bo’yicha zichligi 34- b rasmdagi b -grafikda ko’rsatilgan. 5 Qum irg ’ itish usuli

Qum irg’ituvchi qurilmaning asosiy ishchi qismi kallagidir. Uning qobig’i ichida (1) yoki 3 kurakli rotor (3) katta tezlikda aylanadi (35-a rasm). Rotorning aylanish tezligi 1500 ay/daq. Qobiqdagi tirqish (4) orqali kurakcha (3) aralashma (5) ni irg’itadi. Og’irlik kuchi ta’sirida, transportyor 2 orqali tushgan aralashma zichlashadi. Kollek qo’zg’aluvchi konsol orqali qum irg’ituvchi qurilmaga o’rnatiladi. Shuning uchun qolip va o’zaklarni ikki xil usulda tayyorlash mumkin: qum irg’ituvchi qurilmani qo’zg’almas opoka yoki o’zak yashigiga nisbatan siljitib yoki qo’zg’almas qum irg’ituvchi qurilmaga nisbatan opoka yoki o’zak yashigini siljitib. Bunday usulda olingan qoliplarning opoka balandligi bo’yicha zichligi bir me’yorda bo’ladi 35- b rasm. 34-rasm. Silkitish qoliplash mashinasining ishlashi va opokaning balandligiga qarab zichligining taqsimlanishi: 1 – opoka; 2 – model plitasi; 3 – stol; 4 – porshen; 5 – tirqish; 6 – silindr;

a) 35-rasm. Qumotar kallagi yordamida qolipni zichlash va opokaning balandligiga qarab zichligining o ’ zgarishi: 1 – kurakcha; 2 – qobiq; 3 – rotor; 4 – tirqish; 5 – aralashma; 6 Impuls mashinalari Aralashmaning zichlanishi havo yoki gaz to'lqinlarining zarbi tufayli amalga oshiriladi. Model plitasi (5) ga o’rnatilgan opoka (3) ichidagi aralashma bilan impuls kallagiga suriladi (36 rasm). Qolipning texnologik parametrlari yaxshilanishi hisobiga quymalarning geometrik o’lcham aniqligi ortadi, nobop quymalar soni kamayadi, ishning sanitariya-gigiyena sharoiti yaxshilanadi (shovqin va vibratsiyaning yo’qligi tufayli).

36-rasm. Impuls yordamida aralashmani zichlash: 1 – havo ajratuvchi jihoz; 2 – qolip aralashmasi; 3 – opoka; 4 – vint; 5 – model plitasi; 6 – yuqori qism plitasi. Impulsli qoliplash opokaning o’lchamlari 3000 · 2000 · 2500 mm gacha bo’lgan hollarda qo’llaniladi. 7 Vakuum mashinalari Qolip tayyorlash qolipga ta’sir etayotgan tashqi (atmosfera) va ichki bosimlarning farqlari hisobiga amalga oshiriladi. Vent (3) orqali kamera (6) bilan bog’langan model (4) va model plitasi termoplastik plyonka (2) bilan biriktiriladi. Plyonka elektr isitgich (1) yordamida yumshoq holatga kelgunga qadar qizdiriladi (37- rasm). Model plyonka bilan biriktirilgandan so’ng kamera (6) da vakuum hosil qilinadi. Vakuum ta’sirida plyonka model va plitaga yopishadi (37- b rasm). Uning ustiga opoka (7) o’rnatilib (37- d rasm) kvars qumi yoki boshqa issiqbardosh ashyo solinadi (37- e rasm). Vibratsiya usulida qum zichlanadi.

37-rasm. Vakuum yordamida qoliplash chizmasi: 1 – elektr isitgich; 2 – termoplastik plyonka; 3 – venta; 4 – model; 5 – plita; 6 – kamera; 7 – opoka. a – termoplastik plyonkani qizdirish va moslamaga sepish; b – plyonka sepilgan moslama; d – opokani joylashtirish; e – opokani qum bilan to’ldirish; f – yarim qolipni plyonka bilan yopish va qolipning ichidan havo tortib olish; g – moslamaning tagida bosim hosil qilish va moslamani qolipdan chiqarish; h – metall bilan to’ldirilgan qolip va quymaning qotishi; i – qolipdan quymani chiqarish.

Zichlanganidan keyin opokaning usti plyonka bilan o’raladi (37-f rasm) va opokada vakuum hosil qilinadi. Shu vakuumni saqlagan holda tayyorlangan yarim qolipda (kamera (6) ichida kichik bosim hosil qilinadi va model olib quyiladi (37- g rasm). Xuddi shunday yo’sinda ikkinchi yarim qolip tayyorlanadi. O’zak o’rnatilganida, qolip yig’ilganida, unga metall quyilganida va quymaning qotish davrida yarim qoliplardagi vakuum saqlab turiladi ( 37 - h rasm). Quyish jarayonida qolip bo’shlig’ini hosil qilib turgan plyonka yonib ketadi. Ustki plyonka esa qoladi. Quyma soviganidan keyin vakuum olib tashlanadi va opokadan yengil chiqariladi (37 i rasm). Qum ko’p marotaba ishlatiladi. Vakuum usulida qoliplash bir qancha afzalliklarga ega: bog’lovchi ashyolarga ehtiyoj qolmaydi, modelning xizmat muddati uzayadi (chunki plyonka tufayli model qum bilan muloqotda bo’lmaydi), gaz g’ovaklar tufayli bo’ladigan nobopliklar kamayadi, quyma geometrik o’lchamlarning aniqligi ortadi, yuza sifati ortadi, ishning sanitariya – gigiyena holati yaxshilanadi. Maxsus mashinalar. Bunday mashinalarga quvurlarni qoliplaydigan va aralashmani opokada mexanik usulda yoki shnek yordamida zichlovchilarni misol qilsa bo’ladi. Ular nisbatan kam qo’llaniladi. Modellarni qolipdan ajratib olish usuliga ko’ra mashinalar quyidagi turlarga bo’linadi: ‒ opokani shtiftli ko’tarish; ‒ modleni tortish; ‒ aylanuvchi plitali; ‒ ag’daruvchi stolli. Hulosa Qum-gilli qoliplar arzonligi va qulayligi uchun hali ko’p yillar quymakorlikda qoliplarni tayyorlab olish usuli bo’lib qoladi. Bugungi kunda asosan silkitish, presslash usullari va qumotar, impulsli vakuumli qoliplash mashinalari qo’llaniladi.

Nazorat savollari: 1. Qoliplarni qo’lda qoliplash turlari. 2. Mashinada qoliplashni qanaqa turlari bor? 3. Silkitish usulida qolipash. 4. Presslash usulida qoliplash. 5. Qumotar qanaqa usulda qolipni zichlashtiradi? 6. Qumpuflash va qumotar usullarda o’zaklarni va qoliplarni tayyorlab olish. 7. Boshqa usullarda qoliplarni zichlashtirish usullari.

Adabiyotlar 1. Производство сталных отливок, под ред. Я.Я.Козлова, Москва, МИСИС, 2003, 347. 2. А.Муйнов. Получение отливок вакуумно-пленочным методом, Бухоро, 1972, 46. 3. Специальные способы литья, под ред. Б.Б.Гуляева, Машиностроение, 1971, 255. 4. Н.Н.Рубцов, В.В.Балабин, М.Н.Воробев. Литейные формы, Машгиз, 1959 5. S.A. Rasulov, N.D. Turaxodjayev. Metallurgiyada quyish texnologiyasi, Toshkent, Cho’lpon, 2007, 209. 6. Технология литейного производства, литье в песчаные формы, учебник, под ред. А.П.Трухова, Академа, 2005, 525. 7. С.С.Жуковский, А.М.Лясс, Формы и стержнииз холоднотвердеющих смесей, М, Маш., 1978, 221. 8. Mahi Sahoo and Sudhari Sahu Principles of metall casting, 3-rd edition, 2014, 765p, New York. 9. М.Н.Сосненко, Современные литейные формы, М., Маш., 1987, 263. 10. A.M.Липнинкий, Справочная книга рабочего литейщика, Лениздат, 1981, 240. 11. Литейное производство, под ред. А.М.Михайлова, М., Маш., 1971, 311. 12. Литейное производства, под ред. И.Б.Куманина, М., Маш., 1971, 311. Peter Beeley Foundry Technology, London, England, Wip9hl, 2001,

O'xshashlar

O’zaklarni tayyorlash

Rudalarni boyitishga tayyorlash

Quymani tayyorlab olish texnologiyasini loyihalash asoslari

Aniq quymalar olish texnologiyasi

Quymakorlik nuqsonlari va quymani aniqligi