Konstruktor materiallari - Materialshunoslik - Referatlar

Konstruktor materiallari

Yuklangan vaqt:

12.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

18.765625 KB

Ko'chirib olish

Konstruktor materiallari Reja: 1.Konstruksion materiallar. 2.Po’lat ishlab chiqarish. 3.Cho’yan ishlab chiqarish. 4.Konstruksion materiallarning xalq xo’jaligi va sanoatda foydalanishi.

Konstruksion materiallar — kuch qabul qiladigan, nagruzka tushadigan, konstruksiya detallari tayyorlanadigan, fizik, mexanik va kimyoviy xossalari yaxshi bo’ladigan materiallar. Metall, metallmas va kompozitsion, hammabop xillari bor. Metall konstruksion materiallar ichida po’lat eng keng tarqalgan: bulardan tashqari cho’yan, alyuminiy qotishmalari, berilliy qotishmalari, volfram qotishmalari, magniy qotishmalari, titan qotishmalari, xrom qotishmalari va boshqa konstruksion materiallarga taalluqli. Texnologik alomatlari bo’yicha, deformatsiyalab (prokatlab, presslab, shtamplab) olinadigan, quyib, payvandlab, pishirib, yelimlab tayyorlanadigan materiallarga ishlatilish sharoitiga ko’ra, normal, past va yuqori temperaturalarda ishlatiladigan (olovbardosh qotishmalar, olovbardosh beton) materiallarga; strukturasiga ko’ra, ferritli, austenitli po’latlar; mustahkamlash turiga ko’ra, toblanadigan, yaxshilanadigan, dispersli-mustahkamlanadigan (qiyin eriydigan dispers zarrali), eskirtiriladigan, mustahkamlik ko’rsatkichi bo’yicha (mustahkamligi yuqori po’lat va cho’yanlar) turlarga bo’linadi. Konstruksion materiallarning mexanik xossalari (konstruksiyasi mustahkamligi, o’tga chidamliligi, qovushoqligi, olovbardoshligi, korroziyaga chidamliligi va boshqalar) ularning sifat ko’rsatkichlarini belgilaydi. Metall konstruksion materiallarga termik ishlov berib, ularning plastikligi oshiriladi. Katta nagruzkada ishlaydigan detallar qayta eritilgan po’latlardan tayyorlanadi. Mashinasozlikda tirsakli val, tishli g’ildiraklar va 1200° gacha temperaturada ishlovchi detallar tayyorlashda cho’yan keng qo’llaniladi. Nikelli va kobaltli qotishmalar 1000— 1100° gacha temperaturada mustahkamligini saqlaydi; ular aviatsiya va raketa dvigatellari tayyorlashda, alyuminiy qotishmalari (mustahkamligi 550—750 Mn/m2) samolyot, vertolyot, raketa korpuslarini tayyorlashda qo’llaniladi. Titan qotishmalarining mustahkamligi 1600 Mn/m2 dan ortiq bo’lib, kompressor, aviatsiya dvigatellari, tibbiyot asboblari yasashda ishlatiladi. Metallmas konstruksion materiallarga beton, o’tga chidamli materiallar, plastmassalar, shisha, sopol, rezina va yog’och materiallar kiradi.

Ular samolyotsozlik, raketasozlik, mashinasozlik, radiotexnika va kemasozlikda qo’llaniladi. Po’lat — temirning uglerod (2%) va boshqa elementlar bilan qotishmasi. Odatdagi texnik po’latning tarkibi — 0,05—1,5% uglerod, 0,4% gacha kremniy, 0,1 — 1% marganets, 0,08% gacha oltingugurt, 0,1% gacha fosfor va 96,92—99,27% temirdan iborat. Sanoatda ishlab chiqariladigan po’latlar tarkibida doimiy qo’shilmalar: kremniy Si, marganets Mn, oltingugurt S va fosfor R bo’ladi. Po’latning cho’yandan farqi shuki, cho’yan tarkibida uglerod 2% dan ortiq, doimiy qo’shilmalar ham ko’proq bo’ladi. Po’lat toblanganda uning fizik- mexanik xossalari keskin o’zgaradi, qattiqligi va mustahkamligi ortadi, bolg’alanuvchan bo’lib qoladi. Kimyoviy tarkibidagi uglerod va legirlovchi elementlar miqdoriga qarab, po’lat uglerodli va legirlangan xillarga bo’linadi. Uglerodli po’latga (tarkibida ugleroddan tashqari 0,7% gacha marganets, 0,37% gacha kremniy, 0,04% gacha oltingugurt va 0,035% gacha fosfor bo’ladi) qurilish va mashinasozlik po’lati; asbobsozlik po’lati kiradi. Legirlangan po’lat jumlasiga kam (legirlovchi elementlar 2,5% gacha), o’rtacha (legirlovchi elementlar 2,5—10% gacha), yuqori legirlangan (legirlovchi elementlar 10% dan ortiq) po’latlar kiradi. Ishlatilishiga qarab, qurilish (prokat) va mashinasozlik (konstruksion), asbobsozlik, alohida xossali xillarga bo’linadi. Alohida xossali po’lat zanglamaydigan va kislota-bardosh, issiqbardosh, yeyilish va yemirilishga chidamli, magnit xususiyatli va boshqa sifatlarga ega bo’ladi. Po’lat suyuq, plastik va qattiq holatda ishlab chiqarilishi mumkin, lekin asosan, suyuq holatda ishlab chiqariladi. Suyuq po’lat konverter, marten pechi, elektr pechi, tigel va boshqa pechlarda oli-nadi. Qattiq holatdagi po’lat temir rudasini baraban shaklidagi pechlarda qaytarib yoki elektroliz qilib olinadi. Xom ashyo sifatida domna cho’yani va temir-tersaklar ishlatiladi. Ular pechda qizdiriladi. Kimyoviy reaksiya natijasida cho’yan va temir-tersaklar tarkibidagi S, Si, Mn, R va S oksidlanib temirning qaytarilishi natijasida po’lat hosil bo’ladi. Lozim bo’lsa (legirlangan po’lat olishda), po’lat tarkibiga zarur kimyoviy elementlar qo’shiladi. Fosfor va oltingugurt po’latning xossalariga salbiy

taʼsir etgani sababli po’lat ulardan tozalanadi (rafina-siyalanadi). Bunda asos harakterli flyusdan foydalaniladi. Po’latni qaytarish, yaʼni uning tarkibidagi kislorod miqdorini kamaytirish uchun suyuq po’latga qaytaruvchilar (tarkibida Mn, Si, Al, Ca bo’lgan qotishmalar) qo’shiladi. Ular temir oksidi tarkibidagi kislorod bilan birikib, uni tozalaydi. Qaytarish diffuziya yordamida ham bajarilishi mumkin. Bu usulda kukun holida maydalanib toshqol (shlak) ustiga solingan qaytaruvchilar toshqolda erib, tarkibidagi temirni qaytaradi. Bu esa, taqsimlanish qonuniga binoan, po’lat tarkibidagi temirning ham qaytarilishiga sabab bo’ladi. Po’lat ishlab chiqarish tayyor go’latni kovshlar yordamida maxsus metall qoliplarga kuyish bilan yakunlanadi. Dunyo miqyosida po’lat ishlab chiqarish barcha metallar umumiy miqdorining 20—25 foizini tashkil etadi. Po’lat qurilish, mashinasozlik, asbobsozlik va boshqa sohalarda qo’llaniladigan asosiy material hisoblanadi. Po’lat ishlab chiqarish. Po’lat (pols. stal, nem. Stahl) — temir va uglerod (va boshqa unsurlar) deformatsiyalanuvchan (bolg’alanuvchan) qotishmasi, tarkibidagi uglerod miqdori 2,14 % dan oshmaydi va 0,02 % dan kam emas. Uglerod temir qotishmalarida mustahkamlik va qattiqlik xususiyatlarini oshirib, plastiklik va yopishqoqlik xususiyatlarini pasaytiradi. Po’lat — mashinasozlik, transport, qurilish va boshqa ko’p sohalarda muhim material hisoblanadi. Asbobsozlik po’latlari o’zining oson kesiluvchanligi bilan ajralib turadi. Po’lat asosiy konstruksion material bo’lib, u cho’yanga nisbatan puxta, plastik, qoniqarli oquvchanlikka ega bo’lib, qoliplarni ravon to’ldiradi. Po’lat olish texnologiyasi asoslari. Po’lat ishlab chiqarish. Po’lat ishlab chiqarishning mohiyati shundan iboratki, cho'yan tarkibidagi uglerod bilan qo'shimcha elementlar miqdori oksidlantirib kamaytiriladi, shlak va gazga aylantiriladi. Po’lat eritish jarayoni bir necha bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich - shixtani eritish va suyuq metall vannasini qizdirish.Bu bosqichda metal harorati yuqori emas; temirni oksidlanishi jadal boradi; temir oksidi liosil bo'lishi va qo'shimchalar Si, P, Mn larni oksidlanishi. Bu jarayonning muhim vazifasi fosforni (po’latni zararli qo’shimchalardan biri.

Ikkinchi bosqich - metall vannaning “qaynashi” qaynash vannaning birinchi bosqichga nisbatan yuqori qizdirilganda boshlanadi. Vannaning qaynashi po’lat eritish jarayonining asosi hisoblanadi. Bu davrda metal tarkibidan oltingugurtni (zararli) chiqarib olishga sharoit yaratiladi. Harorat qancha yuqori bo’lsa, shuncha ko’p miqdorda FeS shlakda eriydi; demak, shuncha ko’p oltingugurt metalldan shlakka o’tadi. Uchinchi vosqich (Yakunlovchi) - polatni qaytarilishi - temirni oksidlardan qaytarish. Qo’shimchalami oksidlash uchun kislorodni ko’paytirish kerak. Lekin, tayyor po’lat tarkibidagi kislorod zararli, chunki po’latlik xossalarini pasaytiradi(ayniqsa, yuqori haroratda). Po’lat ikki usul bilan qaytariladi: - cho’ktirish; - diffuziyalash. Cho’ktirish bilan qaytarishda suyuq po’latga unda eriydigan qaytargichlar (ferromarganets, ferrosilitsiy, alyuminiy) qo’shiladi. Natijada temir tiklanadi, hosil bo’lgan marganets, kremniy va alyuminiy oksidlari shlakga o’tadi. Diffuzion qaytarish shlakni qaytarish bilan amalga oshiriladi. Ferromarganets, ferrosilitsiy va boshqa qaytargichlar maydalangan holda shlak yuzasiga tashlanadi. Qaytarilganlik darajasiga qarab po’latlar uch xil boladi: finch, qaynayotgan, yarimtinch. Tinch po’lat pech va qovshdi qaytarish to’la o’tganda olinadi. Qaynayotgan po’latda pechdagi qaytarish to’la o’tmaydi. Tuzlar pufakchalar ko'rinishda chiqadi, uni qaynashga olib keladi. Qaynayotgan po’latda nometall qo'shimchalar yo’q(qaytarish mahsulotlari yo’q). Shuning uchun bu poriatning plastikligi yaxshi. Yarim tinch po'latlar tinch va qaynayotgan po’latlar oralig’ida bo’ladi. Po’latni legirlash ferraqotishmalarni va toza metallarni kerak miqdorda eritishga qo’shib amalga oshiriladi. Yarimtinch po'latlar tinch va qaynayotgan po’latlar oralig’ida bo’ladi. Po’latlarni legirlash ferraqotishmalarni va toza metallarni kerak miqdorda eritishga qo’shib amalga oshiriladi. Legirlovchi elementlarni (Ni, Co, Mo,Cu) kislorodga yaqinligi temirnikiga nisbatan kam, eritish va quyish davrida amalda oksidlanmaydi; shuning uchun eritish davrida pechkaga xohlagan vaqtda(odatda boshqa shixta bilan birga)tanlash mumkin. Temirga nisbatan kislorodga yaqin

legirlovchi elementlar (Si, Mn; Al; Cr; V; Ti va h.) pechga qaytarilib bo’lgandan so’ng tashlanadi. Bazan to’g’ridan-to’gri kovushga tashlanadi. Cho'yan - mo'rt, temir qotishmasidir. Domnada suyuqlantirilgan cho'yan tarkibida 93% atrofida temir, 4,5% gacha uglerod, kremniy 0,5-2%, marganes 1- 3%, fosfor 0,02-2,5% va oltingugurt 0,005-0,08% bo'ladi. Cho'yan ikki xil: kulrang va oq bo'ladi. Kulrang cho'yan tarkibida uglerod grafit holida bo'ladi va sindirilganida kulrang tusli bo'ladi. Texnikada u quyish (mashinalarning og'ir qismlarini, maxoviklar va hokazolarni quyish) uchun ishlatiladi. Oq cho'yan tarkibida uglerod asosan sementit Fe3C holida bo'ladi. Cho'yan - temir rudasini domna pechlarida eritib olinadigan boshlang'ich mahsulot. Cho'yan ishlatilishi va kimyoviy tarkibiga ko'ra po'lat quyishda qaytadan eritib po'lat olinadigan (domna pechlarida olinadigan mahsulotning 80% dan ko'prog'i), shakldor mahsulotlar olinadigan quyma cho'yan, tarkibidagi kremniy va marganes miqdori oshirilgan maxsus cho'yanlarga bo'linadi. Domna Cho’yan — har xil buyumlar (kozon, santexnika qurilmalari, meʼmorlik bezaklari, panjaralar va boshqalar) quyish uchun ishlatiladigan mo’rt material; temir bilan uglerod qotishmasi. Oddiy (legirlanmagan) Ch. tarkibida 2,0% dan ortiq uglerod va oz miqsorda doimiy qo’shilmalar — kremniy, marganets, fosfor va oltingugurt bo’ladi. Tarkibida legirlovchi elementlar — xrom, nikel, molibden, mis, alyuminiy va boshqa, shuningdek, 2% dan ortiq marganets hamda 4% dan ortiq kremniy bo’lgan Ch. legirlangan (maxsus) Ch. deyiladi. O’zbekistonda metallurgiya sanoati Bekobodda joylashgan bo’lib, u qora metallurgiya mahsulotlaridan cho’yan va po’lat ishlab chiqarishga asoslangan. cho'yan, tarkibidagi kremniy va marganes miqdori oshirilgan maxsus cho'yanlarga bo'linadi. Domna ferroqotishmalari (domna ferrosilitsiy, ferromarganes, silikomarganes, ko'zgu cho'yan) deb ataluvchi maxsus cho'yanlar juda cheklangan miqdorda eritiladi; po'latni oksidsizlantirish va legirlashda qo'llaniladi. Cho'yan quymasining sifatini oshirish maqsadida unga kam miqdorda modifikatorlar (masalan, magniy, ferrosilitsiy va b.) qo'shish yo’li bilan

modifikatsiyalanadi va cho'yan turli elementlar bilan legirlanadi. Cho’yan po’lat olishning asosiy dastlabki xomashyosi hisoblanadi. Po’lat ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarilgan cho’yanning tahminan 80 – 85 % sarflanadi. Shunindek cho’yan o’zi ham quymaqorlikda keng qo’llaniladi. Cho’yan eritib olishning asosiy xomashyosi temir rudalaridir. Temir rudalarida quyidagi asosiy minerallar mavjud: domna pechida eritishda yaxshi tiklanuvchi temir oksidlari, silikatlar, kal’sit, shuningdek oz miqdorda S, As, va P lar. Temir rudalari mis va boshqa metallar rudalaridan farqli ravishda boy hisoblanadi. Masalan eng boy temir rudalarida temirning miqdori 60% dan ko’p bo’lishi mumkin, kmabag’al rudalarda esa 30 – 40 %. Shuni qayd etish lozimki, ba'zi temir minerallarida Fe dan tashqari oz bo’lsa-da Cr, Ni, W, V, Cu, Ti, Mo va boshqa metallar uchraydi. Bunday rudalar kompleks rudalar deyiladi. Bu rudalardan cho’yan olishda foydalanilsa, cho’yan xossalari yahshilanadi. uchraydi. Bunday rudalar kompleks rudalar deyiladi. Bu rudalardan cho’yan olishda foydalanilsa, cho’yan xossalari yahshilanadi. Hozirgi davrda er qatlamida 200 dan ortiq turli temir rudasi borligi ma’lum. Shuni aytish kerakki,ba’zi temir rudalari tarkibida temirdan tashqari oz miqdorda Cr, Ni, W, Cu, Ni, Mo va boshqa metallar ham uchraydi.Ushbu keltirilgan elementlar cho’yan xossalarini yaxshilaydi va legirlovchi elementlar deb ataladi,ulardan orlingan cho’yanlarni legirlangan cho’yanlar deb ataladi. Domna pechida eritish uchun tayyorlanadigan shixta tarkibiga temir rudasidan tashqari marganets rudasi va domna flyuslari qo’shiladi. Marganetsli ruda ayrim markali cho’yanlarni eritishda shixta tarkibidga qo’shiladi. Marganetsli rudalarda marganetsning miqdori 20 – 25 %; tashkil etadi va u rudada MnO2 – pirolyuzit va boshqa ko’rinishda uchraydi. Domna flyuslari – domna jaryonida ruda tarkibidagi qolgan qiyin eruvchan bo’sh jinslar va yoqilg’ining yonishidan hosil bo’ladigan kuldan qutilish maqsadida shixtaga qo’shiladi. flyuslari – domna jaryonida ruda tarkibidagi qolgan qiyin eruvchan bo’sh jinslar va yoqilg’ining yonishidan hosil bo’ladigan kuldan qutilish maqsadida shixtaga qo’shiladi. Flyus sifatida ohaktoshdan (CaCO3), dolomit

(CaCO3∙MgCO3), qum tuproq (SiO2) va boshqa moddalardan foydalaniladi. Flyus ruda tarkibidagi begona qo’shimchalarni xamda yoqilg’i kulini biriktirib shlakka o’tkazib, jarayonni bir maromda borishini, kutilgan tarkibli,sifatli cho’yan olishni ta’minlaydi. Domna pechida temir rudalarini eritishda yoqilg’i qo’llaniladi. Domna jarayonida yoqilg’i nafaqat issiqlik manbai, balki temir oksidlarini tiklash manbaidir. Domna jarayonida qo’llaniladigan asosiy yoqilg’i bu koksdir. Cho’yan ishlab chiqarish uchun hom ashyoni tayyorlash. Rudani tayyorlashga quyidagi jarayonlar kiradi: - maydalash va saralash. Yirik rudalarni begona jinslardan saralash uchun ularni kar’yerlarni o’zidayoq turli konstruksiyali (jag’li, konusli) maydalash mashinalarida maydalab, mexanik g’alvirlarda elanib, 30 - 80 mm li bo’laklarga saralanadi; - yuvish. Rudalarni suv bilan yuvib qum va gillardan tozalanadi. Buning uchun maydalangan rudalar tebranuvchi elakli qurilmalarga yuklanib, tagidan suv haydaladi, shunda begona suv bilan yuqoriga ko’tarilib, tashqariga chiqib ketadi, boyigan rudalar esa qurilma tagiga yig’iladi. Keyin u yerdan olinadi; - magnit separatorli mashinada boyitish. Bunda maydalangan magnit temirtosh magnit separatorning uzluksiz harakatlanuvchi lentasiga yuklab turiladi. Ruda elektromagnitning ta'sir zonasiga kirganda, uning temir (Fe3O4) oksidli qismi elektromagnitga tortilib, bekorchi jinslardan tozalanadi. Boyigan temir ruda elektromagnitning ta'sir zonasidan chiqqach tashqaridagi maxsus yashikka ortila boradi; - mayda rudalarni yiriklashtirish. Rudalarni qazib olishda, elashda ko’plab chang holdagi chiqindilar yig’iladi. Bulardan ma'lum o’lchamli (10 - 40 mm) boyitmalar olish uchun maxsus tarkibdagi maydalangan shixta (40 - 50% temir ruda, 15 - 20% ohaktosh, 20 - 30% boyitma, 4 - 6% koks, 6 - 9% suv) aralashmasi mashina qoliplariga kiritilib, 1300 - 1500ºC haroratda qizdirilib pishiriladi. Pishirish davomida rudadagi zararli begona jinslarning bir qismi (S, As) karbonatlar parchalanishi natijasida ajralib, qisman suyuq faza xosil bo’ladi. Bu suyuq faza yordamida zarrachalar o’zaro bog’lanib, flyusli g’ovak boyitma (aglomerat) olinadi. (Ba'zi hollarda mayda rudalarga bog’lovchi material sifatida gil, smola qo’shilib, ularni pressformada presslab briketlar ham olinadi..

boyitmalar olish uchun maxsus tarkibdagi maydalangan shixta (40 - 50% temir ruda, 15 - 20% ohaktosh, 20 - 30% boyitma, 4 - 6% koks, 6 - 9% suv) aralashmasi mashina qoliplariga kiritilib, 1300 - 1500ºC haroratda qizdirilib pishiriladi. Pishirish davomida rudadagi zararli begona jinslarning bir qismi (S, As) karbonatlar parchalanishi natijasida ajralib, qisman suyuq faza xosil bo’ladi. Bu suyuq faza yordamida zarrachalar o’zaro bog’lanib, flyusli g’ovak boyitma (aglomerat) olinadi. (Ba'zi hollarda mayda rudalarga bog’lovchi material sifatida gil, smola qo’shilib, ularni pressformada presslab briketlar ham olinadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Asbobsozlik materiallari

Metalmas materiallar. Kompozit materiallari

Metallarni kesib ishlash to'g'risida umumiy ma'lumotlar. Asbobsozlik materiallari

Maxsus moslamalarni loyixalash uslubiyoti

Quymani tayyorlab olish texnologiyasini loyihalash asoslari