Ёғоч материаллар - Materialshunoslik - Referatlar

Ёғоч материаллар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

245 KB

Ko'chirib olish

Ё ғоч материаллар Режа : 1. Ёғоч материаллар ва уларнинг хоссалари. 2. Ёғоч материал турлари ва уларга ишлов бериш. 3. Ёғоч материаллардан тайёрланган махсулотларни пардозлаш.

МЕТАЛМАС МАТЕРИАЛЛАР Халк хўжалигининг турли соҳаларида ишлатилади ган металлмас материалларни ишлатилишига кура икки группага ажратиш мумкин: 1. Машина қисмларининг айрим деталларини тай ёрлашда фойдаланиладиган материаллар (пластмасса, ёғоч, резина, шиша, керамика ва бошқалар). 2. Махсус материаллар- ( елим, қоғоз, лак, эмаль, ва бошкалар). ЁҒ O Ч МАТЕРИАЛЛАР Ёғоч ва ёғоч материаллар халк, хужалигининг ҳам ма тармокларида кенг кулланилади. Ундан қурилиш ва иншоотларда, автомобилсозлик, вагонсозлик, химия ва кумир саноатида, қоғоз-целлюлоза саноатида, фа - нер, мебель, спорт инвентарлари, гугурт ишлаб чиқар иш, этил спирти, синтетик каучук, турли локлар, буёқлар ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам кенг фойдалани лади. Ёғоч материалларнинг бундай кенг куламда ишла тилишига сабаб техник хоссаларининг юқорилиги ва қ улайлигидир. Ёғочни ишлаш анча осон. Вазни енгил, пухталиги юкори, иссикушк ва электр токини ёмон ут казади, кислота ва ишқорлар таъсирида тез емирил майди. Купчилик ёғочларнинг ташки куриниши чирой ли булиб, пухта елимланувчи булади ва яхши пардозланади. Шунга қарамасдан, ёгочлар турли кам чиликлардан хам холи эмас, яъни, температура, нам лик узгариши натижасида ёғоч қуриб, тез деформа цияланади (тоб ташлайди), нам тортиб шишади, ёрилади ва ҳоказо. Ёғочнинг пишиқлиги. қаттиқ.лиги ва бошқа механик хоссалари, металлардаги сингари, турли йуналишда турличадир. Нам таъсирида ёгочнинг механик хосса лари кескин узгаради. Ёғоч осон алангаланади, чириш га, ҳашаротларнинг кемиришига қаршилик курсата олмайди, бу эса унинг снфатини пасайтиришга олиб келади. Ҳозирги вақтда ёғочни қайта ишлаш саноати кор хоналарида механик хусусиятлари янада юқори бўлган янги тур ёғоч материаллар ишлаб

чиқарилмоқда ва халқ хўжалигининг турли соҳаларида кенг ишлатилмоқда. Ёғоч ишлаш корхоналарида чиқадиган чиқин дилар — қипиқ ва пайраҳаларни пресслаш йули билан тайёрланаётган ёғоч материаллар табиий ёғочларда учрайдиган ҳар қандай нуқсонлардан, камчиликлардан холи, пухталик жиҳатидан устун бўлиб, айрим ҳоллар да металл ўрнини ҳам босмокда (прессланган ёғоч ма териаллардан ҳатто подшипниклар ва машина детал лари тайёрланади). Саноатда ишлаб чиқарилаётган айрим прессланган ёғоч материаллар қурилишларда, мебель ишлаб чиқариш корхоналарида ҳам кенг ишлатилмоқда. Ёғоч материаллардан турли буюмлар ишлаб чиқа риш учун энг аввало, тегишли материалдан турли ва тежамкорлик билан фойдаланиш, тайёрланган буюм нинг сифатига эътибор бериш, ишлатиладиган ёғоч мат ериалнинг турини, тузилишини, хусусиятини, унга иш лов бериш технологиясини билиш жуда катта аҳа миятга эга. Шунинг учун ҳар қандай ёғоч материаллар техни када асосий қирқим (кўндаланг, радиаль ва танген- таль) буйича текширилиб, маълум соҳада ишлатиш учун тавсия қилинади (расм). ДАРАХТНИНГ ТУЗИЛИШИ Табиатда ўсиб турган ҳар қандай дарахтни шартли ҳ олатда уч қисмдан иборат дейиш мумкин. Булар: то мирлар, тана ва шох-шаббалардан иборат. Дарахтнинг томирлари мураккаб, ҳар томонга тар моқлаган кўп функцияли системадир. Томирлар системасига кирувчи майда томирчалар эса тупрокдан турли минерал тузларни, углекислоталарни сув орқали тортиб, йирик томирлар, сўнгра дарахтнинг танаси орқали шох-шаббаларига узатади. Йирик томирлар дарахтни вертикал ҳолатда ушлайди ва уиинг ҳаёти учун турли озуқаларни тўплаб саклайди. Дарахтнинг танаси асосий қисм бўлиб, уни шартли равишда ингичка (юқори) қисм ва йўғон (пастки) қ исмга бўлиш мумкин.

Дарахтнинг шох-шаббаси, асосан, тананинг юқори қ исмидаги ингичка тана қисми бўлиб, унга шох-шабба лар, барглар ва бошқалар киради. Шох- шаббалар да рахт ҳаёти учун жуда катта роль ўйнайди. Дарахт барглари эса қуёш энергияси таъсирида озуқабоп мод даларни хосил қилади, бу дарахтнинг ўсиши учун зарурдир, яъни фотосинтез жараёнини амалга оши ради. Тананинг бош қирқимлари. Ҳ ар қандай дарахтда тананинг қирқими асосий қирқимлардан бири ҳисоблана ди, чунки бу қирқим унинг капиллярлигини, ғовак лик, тузилиш табиатини акс эттиргани учун бош қирқ им дейилади. Дарахт учта бош қирқимдан иборат бўлиб, уни ўзаро фарқ қилиш керак. Кундаланг қирқи м дарахт танасининг ўқига перпендикуляр текислик билан кесиш орқали, радиаль қирқим тананинг узун лиги ва маркази (ўқи) буйлаб ўтказилган текислик билан кесиш орқали, тангенталь қирқи ми эса тананинг узунлиги ва марказидан (ўқидан) ў тмаган текислик билан кесиш орқали ҳосил қилинади. Шуни айтиб утиш керакки, юқорида қайд қилинган дарахт қисмлари ҳам, ўз навбатида, бир неча қисмлар га бўлинади. Тананинг асосий кисмлари. Ҳ ар қ андай дарахтнинг кундаланг ва радиаль қ исмларида унинг асосий анато мик структураларини, яъни ўзаги, мағизи, марказий қ исми, пустлор ости, пустлорини ва хоказоларни куза тиш мумкин. Ўзак . Тахминан тананинг марказига жойлашган бў либ, кўпгина дарахтларда у қорамтир рангда намоён булади, формаси эса айланасимон бўлиб,

диаметри т ах м и на н 2— 5 м м ( б аъ зи да ра хт т ур ид а 1 0 м м г а- ча) бўлади. Узак нозик, тез чирийдиган булади. Чириш ўзакдан бошланса, пўстлоққача тарқалиб дарахтни йўқ килишгача олиб келади. Узак ровак хужайралардан иборат булиб, у бутун тана буйлаб утади. Узакдан пустлоққа қараб узак нурлари утади (16- расм). Узак нурлари ҳамма дарахт турларида мавжуд бу либ, шакли ва жойланишларига кура, бир-биридан фарқ қилади. Узак нурларинн тананинг хар ҳандай қ ирқими буйича кўриш мумкин. Бирламчи деб аталув чи узак нурлари узакдан бошланиб, пустлоққа қадар давом этади, иккиламчи деб аталувчи ўзак нурлари узакдан турлича масофада бошланиб, пустлоққа қадар етиб боради. Узак нурларининг эни 0,005—1 мм атро фида булади. Узак нурлари тананинг турли қирқимида хар хил куринишга эга булади. Радиаль қирқимда узакдан пустлокда томон йуналган энсиз чизиқлар куриниши да, тангенталь қирқим буйича узуқ-узуқ чизиқлар кў ринишида, кундаланг қирқимда радиус буйича йунал ган чизиқлар куринишида намоён булади. Марказий қисм. Тананинг асосий массасини ташкил қ илади. Бу қисмнинг ранги орқали дарахтнинг турла рини, мағизлилигини ва мағиҳзсизлигини ажратиш мум кин, чунки-мағизли дарахт турларида марказий қисми (мағизи) корамтир рангда, мағизнинг периферияси буйича чегараланган қатлами очиқ рангда булиб, пуст лоқ ости (зоболон) деб айтилади. Агар мағизнинг ранги пустлоқ ости қатламининг рангидан фарқ қилмаса, дарахт етилган хисобланади. Пустлоқ. Ташқи, ички қатламдан иборат булиб, та на хажмининг 6—25% ча қ исмини (миқдорини) таш кил этади. Пустлоқнинг ташқи қ исми пук қатлам деб аталадиган қаттиқ қатламдан иборат. У ёғочни турли ташқи таъсирлардан, иссиқ-совуқдан, механик таъсир лардан, турли зараркунанда ҳашаротлардан сақлай ди. Дарахт пустлоғининг ички қисми луб қатлами дейи лади. Луб қатлам кузга куринмайдиган майда толалар (капиллярлар) дан иборат.

Пустлоқ қалинлиги дарахт танасининг турли қисм ларида турлича булади. У тананинг учки қисмида юпқа булиб, пастга тушган сайин қалинлашиб боради. Бундан ташқари, дарахтларнинг пустлоги турли да рахтлар учун ташқи куриниши, ранги турлича булиб, узаро фарқ қилади. Масалан, дарахтларнинг пустлоги оқ тусдан (оқ қайин) тўқ жигар ранггача (арча) ўз гариб боради. Ёш дарахтларнинг пўстлоғи силлик, ва юмшоқ бўлиб, тана йўғонлаша борган сари, пўстлоқ ёрилиб, дағалла шиб, қаттиқлашиб боради. Дарахт пўстлоғи ҳозирги вақтда халк хўжалиги нинг турли соҳаларида ишлатилмоқда. Қрим, Кавказ, Узоқ Шарқ ва Сахалин зоналарида ўсадиган пробкали эман дарахтининг пўстлоғи қалин бўлиб, улардан пробкалар, иссиклик-изоляцион материаллар (плита- лар) ва шу кабилар тайёрланади. Камбий. Бу луб билан ёгоч орасида жойлашган ши рали катлам булиб, у тирик хужайралардан иборатдир. Камбийни оддий куз билан кўриш жуда қийин, уни куриш учун кузни қисман «қуроллантириш» керак бў лади. Уни бахорда танадан пустлок, шилиб олинган пайтида кўриш мумкин. Бу вактда камбий хужайраларининг бузилиши натижасида ширали, шиллик, парда — суюқлик оқиб чиқади. Камбий луб орқали шохдан келувчи озуқа билан озиқланади. Камбий ўсаётган дарахт учун ҳаётий манба ҳисоб ланади. Камбий хужайраларининг бўлиниши дарахт нинг бутун яшаш даврида рўй бериб туради. Фақат қ ишда камбийнинг ривожланиши тўхтаб, бахорда яна бошланади. Бахорда камбийнинг ривожланиши шох лардан, тананинг учки қисмидан бошланиб, у аста-се кин тана ва илдизга ўта боради. Агар дарахт танаси нинг пўстлоги ҳалқа шаклида қирқиб олинса, дарахт ў сишдан тўхтаб, қурий бошлайди. Ё ҒОЧЛИК . Дарахтдаги тапанинг ёғочлик қисми (пўст лоқ) ост, мағиз ва ўзакдан иборат. Камбий ҳужайра ларининг ривожланиши (кузда сусайиб, ёзда тезлаша ди) натижасида, йиллик ҳалқалар ҳосил бўлади. Чунки камбий ҳужайраларининг ривожланиши ва бў линишидан ҳосил бўлган янги

ҳужайраларнинг тана нинг ёғочлик қисмига ўтадиган миқдори кўп бўлиб, улар йирик ва юпқа пўстлоқли бўлади. Натижада, ёғочликнинг баҳор фаслида ҳосил бўлган қисмидаги ровак тўқиманинг зичлиги кам ва юмшоқ бўлади. Ёғочда, хусусан, кузда камбийнинг активлиги сусаяди, ҳужайралар майдаланиб, қалин пўстлоқли бўла бора ди ва зичлиги ортади. Оқибатда, ёз фаслида ҳосил бўлган ёғочнинг қаттиқлиги юқори бўлади. Ёғочликка ў тган камбий хужайраларнинг зичлиги кам бўлган қисми оқишроқ тусга эга бўлиб, зичлиги ортиқ бўлган қ исмининг ранги қорамтир бўлади. Бу ҳол дарахтнинг ў сиш даврида ҳар йили такрорланиб, ўз навбатида, йиллик ҳалқаларнинг ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Шунинг учун дарахт ёшини аниқлаш мақсадида кесил ган ғўлаларнинг кўндаланг қирқимидаги йиллик ҳалқалар ҳисобланади. Йиллик ҳалқаларнинг ортиши на тижасида тана йўғонлаша боради. Баъзи бир дарахт ёғочлигида йиллик ҳалқалар энлик бўлиб аник, кўри нади, айримларида эса энсиз, билинар-билинмас була ди. Бу дарахтнинг ёшига, турига, усиш шароитига ва тананинг қаердан арраланганлилига боғлиқ. Йиллик ҳ алқаларнинг эни ва ранги ёгочнинг сифати ва хусу сиятига таъсир этади. Баргли дарахтларнинг йиллик ҳ алқалари қанча энлик бўлса, зичлиги ортиқ бўлиб, у шунча қаттиқ пухта бўлади. Йиллик ҳалқалар ёғочнинг учки қисмида кам бўлиб, пастки (йугон) томонида куп булади. Ёғочнинг кундаланг қирқими буйича қараганда, ҳ ал қ алар айлана шаклда, радиаль қ ир қ ими буйича, тўғри чизиқлар кўринишида ва тангенталь қирқими буйича қ араганда, учи шох томонга қ араган бурчак л ар ша кл ид а нам оё н б ул ад и. Д ар ах тн ин г ё ши га қ араб, ҳал қ аларнинг зичлиги ва қ атти қ лиги орта боради. Пустло қ да я қ ин жойлашган йиллик ҳал қ алар нинг зичлиги кам, ғовак булиб, у ор қ али илдиздан олинган озу қ а моддалар пастдан ю қ орига қ араб кўта рилади. Ёғоч турлари. Ёғочнинг қ арағай, арча, тилоғоч , о қ қ арағай, кедр, зирк, арғувон, о қ қа йин, қ ора қ айин, тоғ тераги, терак, ёнғо қ чинор, нок, заранг, эман, шумтол, қ айрағоч каби бир неча турлари хал қ хўжалигининг турли

соҳаларида ишлатилади. (Бундай дарахт турла рининг баъзи хоссалари, хусусиятларини билиш учун Ж. Рамизов ва С. Маҳкамовлар авторлигида ёзилган «Ў қ ув устахоналарида ўтказиладиган практикум», «Ў қ и тувчи», Т., 1978 китобининг 4- бобига қ аралсин.) Ёғочларнинг ишлатилиши уларнинг физик ва меха ник хоссаларига, ишлатилиш шароитига, ми қ дорига ва ҳ оказоларга боғли қ бўлади. Техника юксак тараққи й этган ҳозирги даврда саноатда ёғоч материаллардан фой д a л a ниш доираси янада кенгайиб бормо қ да. Ёғочларнинг хусусиятлари. Хал қ хўжалигида тур ли конструкцион материаллар сифатида ёғочлар маъ лум физик, механик хусусиятлари билан ҳарактерла нади. Ёғочнинг физик хоссалари. Тегишли материалнинг бутунлигига таъсир этмайдиган ва унинг химиявий таркибини ўзгартирмайдиган хоссалари, яъни унинг ранги, товланиши, тоб ташлаши, эгилиши, табиий гули (текстураси), ҳиди, нам тортиши, қурувчанлиги, зич лиги, нам ўтказувчанлиги, исси қ лик ва товуш ўтказув чанлиги, электр ўтказувчанлиги ёғочнинг физик хосса лари деб аталади. Ана шу физик хоссалардан баъзилари билан қ ис қ а ча танишамиз. Ёғочнинг ранги ёроч материалларнинг турларини ва уларнинг сифатларини аниклашга имкон берадиган муҳим хоссаларидан биридир, Ёғочнинг ранги, аввало, унинг турига ва ўсиш шароитига боғлиқ. Кўпчилик ёғочлар ( қ айин, тол, арғувон, терак, арча) о қ иш рангли бўлиб, нурсиз излари бўлади. Эман, шумтол — жигар ранг, қ ора қ айин, акация — о қ қизғиш ёнғоқ , қ айроғоч- қ орамтир бўлади. Кўпчилик дарахтлар кесилгандан сснг уларнинг ёғочлиги қ орамтир бўлиб қ олади. Бу нарса ҳаво тарки бидаги кислороднинг таъсири натижасидир. Ёғочнинг товланиши (ялтироклиги). Ёғоч нурлар нинг йуналиши ва зичлигига богли қ ҳолда товланади. Ёғочнинг товланишини сунъий равишда оргтириш учун локлаш, политурлаш ва мумлаш мумкин. Ёғочнинг текстураси (табиий гули). Рандалаш, йўн иш процессида ёғоч толалари, ўзак нурлари ва йиллик ҳалқа ларни кесиш натижасида ёғочнииг

текстураси намоён булади. Шуни қ айд қ илиш керакки, ёғоч мате риалларнинг зичлиги қ анчалик юқори бўлса, уларнинг текстураси (табиий гули) кўпинча бир хил кўринишда бўлади. Лекин турли баргли дарахтларнинг тузилиши бир- биридан фарқ қилганлиги сабабли уларнинг текс тураси ҳам ҳар хил кўринишда булади. Ёғочнинг текс тураси йиллик ҳалқаларининг энига, эртанги ва кечки ёгочлик қисмининг рангларидаги фарқига, толаларнинг йирик, майинлиги ва йуналишига ҳам боғлиқ бўлади. Ёғочни кесиш йўналиши текстуранинг ўзгаришида катта роль уйнайди. Масалан, радиаль ва тангенталь йўна лиш буйича тилинган тахталарни рандалаш натижаси да ҳосил бўладиган текстура турлича кўринишда булади, радиаль йўналиш бўйича, текстура параллел тўғри чизи қ лардан иборат бўлса, тангенталь йўналиш буйича эса бурчак ёки конус шаклидаги текстуралар мавжуд бўлади. Ўзак нурлари ва йиллик ҳалқалари ани қ кўринмайдиган ёғочларнинг текстуралари унча аниқ ва чиройли кўринмайди. Ўзак нурлари ва йиллик ҳал қ алари ани қ билинади ган ёғочларнинг табиий гуллари жуда чиройли булади. Текстуралари чиройли булган ёғочлардан мебель кор хоналарида пардоз материали сифатида, қопловчи ма териал— шпон тайёрлашда кенг фойдаланилади. Ёнғоқ , нок, чинор, шумтол, эман каби ёгочлар радиаль ва тангенталь йуналишда тилинганда чиройли куриниш (гул) лар хосил булади. Ёғочларда сунъий гуллар ҳам ҳосил қ илинади. Бу нинг учун толаларнинг йўналишига параллел қилиб ёки маълум бурчак остида буёқлар суртилади. Ёғочнинг ҳиди. Ёғочлар таркибидаги смолалар, эфир мойлари, ошлаш кислоталаридан қайси бирининг мавжудлигига ва миқдорига боғли қ холда ҳар хил ҳидли бўлади. Ёғочнинг ўзак қ исми уткир ҳидли булиб, унда ю қ ори даги моддалар куп булади. Янги кесилган, шунингдек иг на баргли дарахтлар янада уткир хидли булади. Ёғоч қури ган сайин ҳидсизланиб боради, баъзан ҳиди ўзгариб боради. Ёғоч ҳидининг бундай ўзгариб бориши унинг таркибидаги турли моддалар

микдорларининг ўзгари ши ор қ али содир булади). Ҳиднинг ўзгариши ёғочнинг бузилишига ҳам боғли қ бўлади. Ёғочнинг намл иги. Ёғочларнинг намлиги деб солиш тирма намлик ми қ дорининг абсолют қуруқ ёғоч наму на массасига бўлган нисбатига айтилади. Абсолют қуруқ ёғоч эса лаборатория шароитида олинган намунани қ уритиш шкафларида (печларида) қ уритиш ор қ али ҳосил қилинади . Корхона шароитида ёғочларнинг намлиги, асосан тортиш ва электр методи билан ани қ ланади. Тортиш методи буйича намлик қуйидаги формула билан топи лади: W қ [ { т ~ т о ) Ғ т о ] • 1 0 0 [%] Бунда m —намунанинг қ уритишдан олдинги массаси; 0 m — шу намунанинг абсолют холатигача қ уритилгандан кейинги массаси. Тортиш методи буйича абсолют намликни ани қ лаш учун тегишли ёғоч материаллардан 20 X 20 X 30 мм ли призматик намуналар тайёрланиб текшириш ма қ садга мувофи қ дир. Тайёрланган бундай намуна нотекислик лардап ва ёғоч қипиқларидан тозаланади, кейин эса 0,01 г аниқликда тортиб, С02 103  тем ператураси булгап қуритиш шкафида қ уритилади. Қуритиш про цесси 12... 24 соатгача давом этиши мумкин (ёғоч тури га боғлиқ ҳолда) ёки жуда тез холда (бу унча аниқ метод эмас) ёғочларнинг электр ўтказувчанлигига асосланган электровлагомер ёрдамида улчаш ор қ али уларнинг намлигини аниқлаш мумкин. Ёғочларнинг намлигига қараб: ҳўл, чала қуруқ, очикда қуриган, уйда қуриган ва абсолют қуруқ деб бир-биридан фарқ қ илинади. Янги кесилган дарахтнииг намлиги турига, кесилган вақтига қараб 40% ва ундан юқори бўлади, яъни ҳўл ёғочнинг намлиги 23 % дай ортиқ чала қуруқ, ёғочнинг намлиги 18—23 % гача, очиқ ҳавода қуриган ёғочнинг намлиги 12—18 % гача уй ичида қуриган ёғоч нинг намлиги 8—12 % гача булади. Абсолют қуруқ қури ган ёғочнинг намлиги 0% бўлиб, бу лаборатория шаро итидагина ҳосил қилинади. Ёғочнинг оғирлиги унинг турига, тузилишига ва намлигига боғлиқ. Ёғочнинг солиштирма ва ҳажмий оғирлиги булади.

Солиштирма оғирлик-ҳеч қандай ғоваклиги, нам лиги, ҳавоси булмаган абсолют ёғочнинг оғирлиги ҳи собланиб, бирлиги ГҒсм 3 ларда ифодаланади. Ҳамма турдаги ёғочларнинг солиштирма оғирликлари тах минан 1,5 га тенг булади. Ҳажмий оғирлиги деб ёғочнинг ғоваклиги, намлиги, ҳ авоси ва смоласи билан қаттиқ моддасининг биргалик даги оғирлигига айтилади. Бу оғирлик ёғочнинг асосий сифатларини, механик хоссаларини кўрсатувчи факторлар булиб, катта ама лий ахамиятга эга. Турли ёғочларда ҳажмий оғирлик турлича булади. Ҳатто, турли жойларда ўсган бир тур даги ёғочнинг ҳажмий оғирлиги ҳам бир хил бўл майди. Булардан ташқари, ёғочларнинг физик хоссаларига: ёғочларнинг қуриши, нам тортиб букилиши, тоб таш лаб қийшайиши, ёрилиши, ёғочларнинг зичлиги, товуш, иссиқлиқ, электр ўтказувчанликлари ҳам киради. ЁҒОЧЛАРНИНГ МЕХАНИК ХОССАЛАРИ Ёғоч материалларнинг турли ташқи кучларининг таъсирига қаршилик кўрсата олиш ёки бузилмаслик (ўзгармаслик) қобилияти уларнинг механик хоссалари деб аталади. Қурилишда турли иншоотларда, инженерлик кон струкцияларида ёғочлар турли катталикдаги статик ва динамик характердаги сиқувчи, чўзувчи, эгувчи, кесув чи, ёки ёрувчи кучлар таъсирида булиши мумкин. Бун дай кучлар турли факторларнинг таъсири (юклар, ки шилар, машина ва механизмлар, қор ва шамолнннг таъсири) туфайли вужудга келади. Ёғоч материалларининг ташқи куч таъсирида шакл ва ўлчамларини ўз гартириши унинг деформацияланиши деб аталади. Бундай деформациялар эластик ва пластик кўринишда булиши мумкин. Ёғочларнинг механик хоссаларига яна уларнинг пухталиги (бикрлиги), қат тиқлиги, эластиклиги, қовушқоқ.лиги, мўртлиги ёрилув чанлиги ва михланувчанлиги киради. Шуни ҳам айтиб ў тиш керакки, ёғочларнинг юқоридаги хусусиятларидан ташқари, технологик хоссалари ҳам мавжуд бўлиб, бунда сифат жиҳатидангина хулоса чиқарилади, яъни бундай синаш йули билан ёгочларнинг қаттиқлигини

аниқлашда арралаш, рандалаш, уйиш-тешиш, михлаш усулларидан фойдаланилади. ЁҒОЧ МАТЕРИАЛЛАР ТАЙЕРЛАШ Ёғоч материалларга қуйиладиган талаблар тегишли ГОСТ билан белгиланади. ГОСТда ёғоч материаллар нинг ўлчамларига, рухсат этиладиган нуқсонларга, иш лов бериш сифатига, ўлчаш усулига, сортларга ажра тиш, маркалаш ва ҳисоблашга нисбатан қуйиладиган талаблар курсатилади. Халқ хўжалигининг турли соҳаларида асосий ёғоч материаллари-турли ходалар, тахта материаллари, бруслар, фанерлар (рандаланган, тилинган, йунилган, елимланган фанерлар ва ҳоказолар), дурадгорлик пли талари, ёғоч пайрахали плиталар кенг ишлатилади. Бундай ёғоч материалларининг баъзилари саноат миқ ёсида қандай ишлаб чиқарилиши ва ишлатилиши ҳ амда баъзи хусусиятлари билан қисқача таништириш ни мақсадга мувофиқ деб топдик. Хода—шох-шаббалари кесилган, пўстлоги тозаланган дарахт танасининг бир қисмидир. Ходалар 3 груп пага булинади, яъни ингичка ходалар (кичик диаметр ли)—диаметри 8—13 см гача; ўртача ходалар (урта диаметрли)— диаметри 14—24 см гача; йўғон ходалар (катта диаметрли)—диаметри 25 см ва ундан йўғон роқ булади. Ходаларнинг асосий узунлиги 6,5 м булиб, қурилиш ларда ишлатиладиган ходалар кўпинча 4—7 м узун ликда тайёрланади. жадвал Ёгочларнинг асосий механик хоссалари Ёгоч турлари Намлиги % My стаҳкамлик чегарали, МПа К атглклнклари МПа

толала р йу нали ши Толала р йў нали ши Статик эгилишд а ги Кунда ланг қирқим даги радиал қирқим даги Тангент ал қирқимд аги Қарағай 12, 30 ва орт. 48,5 21,2 103,5 79,2 86,0 49,5 28,5 13,5 24,0 11,2 25,0 11,5 Арча 44,5 19,6 103,0 7 8,8 79,5 43,9 26,0 12,2 18,0 8,5 18,0 8,6 Тилоғоч — « — » — 64,5 25,3 125,0 96,4 111,5 61,7 43,5 20,4 29,0 13,7 29,0 13,8 Оқ қарағай — « — » — 39, 0 17,5 67,0 51.5 68,5 40,4 28,5 13,5 17,0 8,0 - Кедр — « — » — 42,0 18,5 90,5 69,4 73,5 42,3 22,0 10,4 - - Зирк — « — » — 44,0 23,6 101,0 75,8 80,5 49,4 40,0 24,0 27,5 16,2 28,0 17,2 Арғувон — « — » — 45,5 24,2 121,0 91,2 88,0 54,2 26,0 15,3 17,0 10,2 18,0 10,6 Оқ қайин — « — » — 55,0 22,4 168,0 126,7 109,5 59,7 46,5 27,6 37,0 21,9 33,0 19,6 Қора қайин — « — » — 55,5 25,9 123,0 92,6 108,5 64,6 61.0 36,3 43,5 25,7 44,5 26,3 Тахта материаллар. Йўғон ходалар пилорамалар, лента аррали, диск аррали станоклар ёрдамида тилиниб, улардан ҳар хил тахта материаллар ҳосил қилинади. Бундай тахталарнинг қалинлиги: 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 32, 40, 45, 50, 60, 70, 75, 100 мм ва эни 80 дан 250 мм гача ( 1 0 мм дан оралатиб) тайёрланади. Саноат миқё сида тайёрланадиган тахта материалларининг қалинли ги одатда, уч сон билан ёзилади. Масалан: 6,5 x 18 X 40 булиб, бундаги 6,5—тахтанинг узунлиги метрда, 18— эни см ҳисобида, 40— қалинлиги мм ҳисобида ифода этилади. Фанер—ғўлаларни тилиш, рандалаш, йўниш йўли билан олинадиган юпқа ёғоч-тахта материал. Тайёр лаш усулига қараб тилинган, рандаланган,

йўнилган, елимланган фанерлар бўлади. Тилиб, рандалаб олинадиган фанерлар эман, шумтол, ёнғоқ, қайрағоч, заранг, нок ва бошқа қимматбахо ёғочлардан тайёрланади. Фанерлар ҳар хил дурадгорлик ишларида, мебелсозлик да қоплама материал сифатида ишлатилади. Рандаланган фанерлар—фанер рандаловчи махсус станокларда ёғочларни рандалаш йўли билан ҳосил қи линади. Бундай фанерларнинг қалинлиги 0,8— 1,5 мм, эни 80 мм ва ундан ортиқ узунлиги 100 мм ва ундан ортиқ бўлади. Тилинган фанерлар—буранг ёки яшма буғлаш на тижасида мўрт бўлиб қоладиган баъзи ёғоч гулалари ни тилиш йули билан ҳосил қилинади. Йўғон ғўлаларни радиал йуналиш буйича тилиш йули билан олинади ган фанерлар бошқа йўналиш буйича тилиб олинган фанерларга қараганда юқори баҳоланади. Чунки ра диал йўналиш буйича тилинган фанерларда ўзак нур лари жуда чиройли текстура ҳосил қилади. Бу ҳолда, фанерлар кимматбаҳо мебеллар тайёрлаш ва қоплаш мақсадида ишлатилади. Тилинган фанерларнинг қалин лиги 0,8—2 мм гача булади. Фанернинг намлик дара жаси 1 0 % булишига рухсат этилади. Йунилган фанерлар (шпон) лар эса йунувчи ста нокларда тайёрланади. Йунилган фанернинг қалинлиги 0,3 : 3,5 мм гача, эни эса ғўланииг тегишли узунлигига тенг булади. Бутун ғўлани йўниш вақтида спиралсимон шпон чиқ арилади. Шу йул (усул) билан заранг, Карелия қайи нидан «қуш кўзи» деб аталувчи чиройли гулли шпон олинади. Елимланган фанерлар йунилган шпонларни бир-би рига елимлаш йули билан тайёрланади. Бундан фанер 3—15 тагача булган тоқ сондаги шпон варақаларидан тайёрланади. Елимланган фанерлар беш хил ўлчамдан тайёрлана д и : 1 8 3 0 X 1 2 2 0 ; 1 5 2 5 X 1 5 2 5 ; 1 5 2 5 X 1 2 2 0 ; 1 5 2 5 X 7 5 0 ва 1220 X 725 м м; уларнинг қалинлиги 1,5; 2; 2,5; 3; 4; 5; 6; 9; 10; 12 мм гача булади. Фанерлар казеинли, альбуминли елимлар билан ва синтетик смолалар билаи елимланади.

Елимланган фанерлар тахта материалларга қара ганда бир қатор афзалликларга эга: 1. Ҳамма йўналиши буйича пухталиги бир хил. 2.Тахта материалга нисбатан кам тоб ташлайди. Руй берган тоб ташлаш елимлаш йули билан осон бар тараф этилади. 3. Кам ёрилади. Ёрикларнинг бир томондан иккин чи томонга утиши мутлако руй бермайди. 4. Фанер тахталарининг улчами катта булганлиги учун тахта материалларпи йигиб, йирма т айёрлаш иши дан холи қилади, ишни қисқартиришга, соддалашти ришга ёрдам беради. 5. Осон эгилади (хусусан, буклангандан сунг). 6. Тешиш учун қулай ва хоказо. ДУРАДГОРЛИК ПЛИТАЛАРИ Бир-бирига елимлаб ёпиштирилган ёки ёпиштирил маган рейкалардан йигилган ва икки томонига бир ёки икки қават шпон ёпиштирилган ёғоч шпон дурадгорлик плитаси деб аталади. Дурадгорлик пииталари чиройли гулли, рандаланган фанерлар билан ҳам қопланади. Булар бир томонлама ёки икки томонлама қопланади. Дурадгорлик плиталарининг қалинлиги 16 дан 50 мм гача, эни 1220 дан 1525 мм гача, узунлиги 1800 дан 2500 мм гача қилиб тайёрланади. Плиталардан шчитли мебеллар, эшик, тусиқ, полка лар, диван ва бошқалар тайёрланади. ЁҒОЧ ПАЙРАХАЛИ ПЛИТАЛАР Ёғочни қайта ишлаш корхоналарида хода ва ғўла ларни тилиш, рандалаш вақтида, фанер ва шчит тайёр лашда кўплаб қипиқ, пайраха, тахта, рейка ва фанер ларнинг чикиндилари ҳосил булади. Улардан плиталар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Плита тайёрлаш тех нологияси к уйидагичадир. Ёғоч ишлаш станокларида ҳосил булган пайраха, қ ипиқ ва ёғоч чикиндилар- плита тайёрлаш цехига юбо рилади. Бу ерда катта ўлчамдаги ёғоч чиқиндилар

майдаланади ва вибрацион элакларда эланиб, чангдан тозаланади. Тозаланган тараша майдаланиб, пайраха лар билан биргаликда қуритгичга юборилади. Бу ерда пайраха намлиги 4—6% га тушгунча қуритилиб, ара лаштиргичга юборилади ва синтетик смола билан ара лаштирилади. Синтетик смоланинг микдори қуруқ пай раха огирлигининг 6—8% ини ташкил этади. Натижада, ҳосил қилинган аралашма тайёрланади ган буюм ва мебель қ исмларининг шакл ҳамда ўлчам ларига эга булган махсус қолипларга тўкиб ёйилади ва текисланади. Ёйилган пайраханинг қ алинлиги тайёрла надиган буюм қалинлиги ва зичлигига қараб ҳар хил булади. Қолип совуқ прессга утказилиб, унда пайраха ни 40—45 мм қалинликкача прессланади. Сўнгра иссик, прессга ўтказилади. Иссиқ прессда пресслаш Қ140° гача температурада олиб борилади. Тегишли корхона ларда ёғоч пайрахали плиталар тайёрлаш билан боғлиқ бўлган технологик процесс ярим автомат ва авто мат линиялар ёрдамида олиб борилади. Ёғоч пайрахали плиталар қалинлиги 5—100 мм га ча, эни 1200—2400 мм гача, узунлиги 5400 мм гача қи либ тайёрланади. Шуни айтиб утиш керакки, бундай плиталарнинг ҳоҳлаган узунликдагисини узлуксиз пресслаш орқали ҳ осил қилиш мумкин. Бундай плиталарнинг пухталиги ва тузилиши ҳамма йуналишда бир хилдир. Уларга рандаланган фанер, пардоз шпони қоплаш йўли билан сифатини ошириш ва турли мақсадларда фойдаланиш мумкин. Улар мих, бурама мих ёрдамида тирнок,ли бирикмалар хосил қилиш йули билан осон бириктирилади. Ёғоч пайрахали плиталар мебель корхоналарида ишлатиладиган барча ёғочнинг 85% гача қисмини таш кил этади. Плиталар пол тайёрлаш, девор ва шипларни қ оплаш, эшик қанотлари тайёрлашда ишлатилади. ЁҒОЧЛАРДА УЧРАЙДИГАН НУКСОНЛАР Тегишли саноат корхоналарида ҳосил қилинадигаи ёки тайёрланадиган ёғоч материаллар ҳамма вақт ҳам юқ ори сифатли булавермайди.

Ёғоч материалларнинг сорти (нави), сифати, техник хоссаларини пасайтирувчи, ишлатиш соҳаларини чек ловчи, хизмат муддатини қисқартирувчи, ишга яроқсиз ҳ олга келтирувчи табиий ҳолда мавжуд булган ёки кейинчалик ҳосил булган бу хил камчиликлар ёки кў ринишлар ёғочларнинг нуқсонлари дейилади. Ёғочларда учрайдиган кўпчилик нуқсонлар, асосан, усиш даврида ҳосил булиб, баъзан эса материал тайёр лаш, ташиш, сақлаш, ундан фойдаланиш вақтида ҳам содир булади. Ёғоч материалларда табиий мавжуд булган ва кейинчалик содир буладиган нуқсонлар — бутоқлар, ёғоч рангининг бузилиши, чириш, турли ёриқлар, ҳаша ротлар билан шикастланиш шулар жумласидандир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. В.А. Мирбобоев. Конструкцион материаллар технологияси. –Т.: Ўқитувчи, 1991 й. 2. А.Н. Дальский. и др. «Технология конструкционнўх материалов». – М.: Машиностроение, 1990 г. 3. С.А. Тўрахонов. Металлар технологияси. –Т.: Ўқитувчи, 1991 й. 4. В.А. Мирбобоев. Конструкцион материаллар технологиясидан қисқача луғат. –Т.: Ўзбекистон. 1995 й. 5. Политехнический словарь. (Спец. редактор Т.Р. Рашидов, акад. АНУз). –Т.: 1989 г. 6. И.Носиров «Материалшунослик» 1993 й 7. И.Носиров «Материалшунослик» 2002 й 8. Кучер А.М Металлар технологияси-Т .Ўқитувчи, 1977-632 б 9. Мирбобоев В.А, Умаров Э, Аҳмадхужаев М,Конструкцион материаллар технологияси курсидан лаборатория ишлари.- Т. Ўқитувчи, 1993-176 б 10. Қаландаров Р. Конструкцион материаллар технологияси- Т. Ўқитувчи, 1989. -255 б 11. Козлов Ю.С Материалшунослик. –Т. Ўқитувчи, 1987 -84 б 12. Алан С.И, Григорьев П.М, Ростовцев А.Н . Технология конструкционнўх Материалов МП росвешение 1980-224 с 13. Лахтин Ю.М Основў металловедения… М Металлургия, 1988- 320 б

O'xshashlar

Нометалл материаллар

Материаллар қаршилиги

Композицион материаллар Конструкциялашга мўлжаланган толали композицион материаллар

Материаллар аралаштирувчи машиналар

Ўтга чидамли материаллар