Tishli uzatmalar - Mashinasozlik - Referatlar

Tishli uzatmalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

865 KB

Ko'chirib olish

Tishli uzatmalar Reja: 1. Tishli uzatmalarning geo`letriyasi va kinematikasi xussusida qisqacha ma’lumotlar. 2. Tishlarning yemirilish turlari. 3. Tishli silindrsimon uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash.

Eng sodda tishli uzatma ikkita tishli g`ildirakdan tashqil topadi. Odatda kichkina tishli gildirakni «Shesternya», kattasi esa «G’ildirak» deb yuritiladi. Mashinasozlikda tishli uzatmalar keng qo`llaniladi . Aniq asbobsozlikda diametri 1 mm bo`lgan tishli gildiraklar ishlatilgan bir vaqtda , ogir sanoatda diametri bir necha 10 m bo`lgan gildiraklar qo`llaniladi . Tishli uzatma gildiraklarining xamma terminlari, ifodalari va geo`letrik parametrlari standartlashtirilgan (GOST 16530-70, GOST 16531-70,GOST 19325-73). Tishli uzatmaning afzalliklari quyidagilardir: 1. Amalda har qanday quvvatni uzatadi . 2. F.I.K. katta 3. U=const 4. Ishda ishonchligi katta 5. H izmat muddati katta Tishli uzatmaning asosiy kamchiligi tishlarni qirqish murakkab va buning uchun maxsus asboblar qo’llanilishidir. Tishli gildiraklarning tishlari asosan ikki xil usulda qirqiladi : 1. Kopirovka usuli . (diskli yoki barmokli frezalar yordamida) 2. Obkatka usuli . ( instrumental reyka yordamida ) Tishli uzatmalar bir nechta belgilarga qarab klassifikatsiyalanadi . 1. Tishlarni yon profili bo`yicha 2. Vallarning o`qlar joylashishi bo`yicha 3. Tishlarning gildiraklar ustida joylashishi bo`yicha Tishli uzatmaning asosiy parametrlari va ularning geo`letrik xisobi bilan tanishamiz.

h  tishning balandligi d  tishning bo’luvchi aylanasi diametri  h  tishning ustki qismining balandligi d  tishning bo’luvchi aylanasi diametri h a  tishning ostki qismining balandligi  d  tishlar uchidan o’tgan aylana diametrlari d a  tishlar ostidan o’tgan aylana diametri . a w  markazlararo masofa. P  ilashish qutbi n-n  ilashish chizigi   ilashish burchagi P t  ilashish qadami Bo’luvchi aylananing diametri quyidagicha topiladi: Z P d t   (1) ilashish kadamining  ga nisbati tishli gildirakning moduli deb ataladi va m xarfi bilan belgilanadi. mm P m t;   (2) Modul qiymatlari ST.SEV 310-76 bilan belgilangan . Tish modulining qiymati quyidagi qatordan tanlanadi.

m 1;1.5;2;3;3.5;4;5;6 ……. Ilashish qadami quyidagicha aniqlanadi. m Pt   Tishli gildirakning bo’luvchi aylanasi diametri qo’yidagicha topiladi. d  mz Tishlarning balandliklari quyidagicha aniqlanadi. mf h o a 25.1 ; mf h o  ; mf h o 25.2  bu erda, f 0 - tishning balandlik koeffitsienti . Normal balandlikdan tishlar uchun 1of shuning uchun : m ha 25.1 ; m h  ; m h 25.2  Tish ustidan o’tuvchi aylana diametri quyidagicha aniqlanadi.  2 2 2        z m m mz h d d f f Tishlar ostki aylana diametri quyidagicha aniqlanadi  5.2 25.1 2 2         z m m mz h d d a a bu erda, z - tishli gildirakning tishlari soni. O’qlararo masofa quyidagicha topiladi.     2 5.0 2 1 2 1 z z m d d aw     Tishli silindrsimon uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash. Ilashishda xosil bo`lgan kuchlar Ilashishda hosil bo`lgan kuchlar. Tishli uzatmalarni ilashishi jarayonida ilashish chizig`ida har xil kuchlar xosil bo`ladi. Asosiy kuch bu tish sirtiga tik bo`lib ilashish chizig`i bo`yicha yo`nalgan normal Fn kuchdir. To`g`ri tishli silindirsimon uzatmalarda F n normal F n =F t /cos α kuchni aylanma F t hamda markazga intiluvchi F r kuchlarga ajratamiz 6-rasm. Ғ- KuchlarF t – Aylanma kuch F r – Radial kuch F а - Bo’ylam kuch

Aylanma kuch F t yetaklovchi tishli g`ildiraklar uchun g`ildirakka urinma shaklida aylanishga teskari to`longa yo`nalgan bo`lsa, yetaklanuvchi tishli g`ildiraklar uchun aylanish to`loniga yunalgan bo`ladi, F t =2T 2 /d. Markazga intiluvchi kuch F r ilashish chizig`idan markazga to`lon intilgan bo`ladi, F r =F·tg α . 1 -rasm. Qiya tishli silindirsimon uzatma. Ilashish chizig`idan normal F n kuch tashkiliy aylanma F t markazga intiluvchi F 2 xamda bo`ylama Fa kuchlariga bo`linadi bunda, F t =2T 2 /d m ; F r = =F t tg α /cos β ; F a =F t ·tg β Bu uzatmalarda-F t , F r kuchlarni yo`nalishi tishli silindirsimon uzatmadek bo`lib, bo`ylama kuch F a o`qqa parallel tayanchga to`lon yo`nalgan bo`ladi. Shuning uchun tishli uzatmalarni yengil qorishma materiallardan tayyorlangan qutgichalarda joylashtirish chegaralangan. 1-rasm. Qiya tishli silindirsimon uzatmalarni bu kamchiliklar shevron tishli silindirsimon uzatmalarda bartaraf etilgan. Tayanchlarda o`rnatilgan podshibniklarga tushadigan kuchlarni kamaytirish uchun qiya tishli uzatmalarda qiyalik burchagi β <20° gacha shevron tishli uzatmalarda β >40° . gacha chegaralash tavsiya etiladi. Yuklanish koeffisiyent. Tishli uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash hisobiy- yuklanish qiymatini aniqlashdan boshlanadi. Uzatmalarni ishlash jarayenida, ya’ni uzatma detallarni tayyorlashda (qayta ishlashda), yig`ishda yo`l qo`yilgan

noaniqliklar, shuningdek vallarning, tishli g`ildiraklarning elastik defo`lasiyasi natijasida yuklanishlar notekis taqsimlanadi. Tishli g`ildiraklarni ishlashdagi noaniklar natijasida qo`shimcha kuchlanishlar hosil bo`ladi. Hisobiy kuchlanish qiymata shu qo`shimcha kuchlanishlar qiymatini hisobga olgan holda aniqlanadi. Bu qo`shimcha kuchlanishdarning qiymati alohida olingan qo`shimcha kuchlanishlar kiymatining ko`paytmasi sifatida hisobga olinadi, ya’ni k=k β ·k υ ·k α bu yerda: k-yuklanish koeffisiyent; k ß -yuklanish tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishini hisobga oluvchi koeffisiyent; k υ -qo`shimcha dinamik kuchlarni hisobga oluvchi koeffisiyent: k α -kuchlanishi tishlararo notekis taqsimlanishi hisobga oluvchi koeffisiyent. Koeffisiyentlardagi « β » indeks uzatma g`ildirak tishlarining ilashish jarayenida β burchakka og`ishi tufayli yuklanishning notekis taqsimlanishi belgilovchi shartli belgi; « υ »-indeks uzatma katta tezlik bilan haraktlanganda aniklik darajasi kichik bo`lgan uzatmalarda bo`lgan qo`shimcha dinamik kuchlanishlarni belgilovchi shartli belgi; « α » - esa tishli g`ildiraklar o`zaro ishlaganda ilashish burchagining o`zgarishi natijasi hosil bo`lgan qo`shimcha kuchlanishlarni belgilovchi shartli belgi. Tishli g`idiraklarni kontakt kuchlanishga chidamligi hisoblanganda yuklanish koeffisiyentining indeksi «n» harf (kontakt kuchlanishlarga hisoblashning asoschisi H.Heztz) bilan belgilanadi. Egilishdagi kuchlanishga chidamlikni aniqlashda indeks «F» xarfi (inglizcha «oyoqcha» so`zidan olingan) bilan belgilanadi, ya’ni k N υ ,k F υ Yuklanish koeffisiyentning taxminiy qiymatlari k=1,3-1,5ga teng. Aniq tayyorlagan uzatmalar uchun bu koeffisiyenti 1,3 deb olish tavsiya etiladi. k β - yuklanishi tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishi hisobga oluvchi koeffisiyent. Uzatma g`ildiraklarni ishlaganda shu ishlashish chizig`ida hosil bo`lgan kuchlar ta’sirida vallar deformasiyalanadi, natijada yuklanish tish eni bo`yicha notekis taqsimlanadi.

G`ildiraklar tayanchga nisbatan har xil joylashganda vallarning deformasiyalanish sxemasi berilgan, bunda a da tishli g`ildiraklar tayanchlarga nisbatan simmetrik; b da nosimmetrik; v da konsol holda joylashagan. Ayniksa tishli g`ildiraklar tayanchlarga nisbatan nosimmetrik hamda konsol holida joylashganda tayanchlarning γ burchakka burilishi natijasida yuklanish ko`proq bo`lib, notekis taqsimlanadi. Bu notekis taqsimlanish, g`ildirak enining ortishi bilan ortib boradi. Shuning uchun g`ildirak enining o`lchama chegaralangan. 2 -rasm. Agar o`zaro ishlashgan g`ildirak tishlarining bikrligi absolyut bo`lsa, g`ildirak tishlarining ilashasha a da ko`rsatilgandek bo`lar edi. Lekin tishlarning deformasiyalanishi natijasida bu ishlashish b dagidek bo`ladi. Bunda tish eni bo`yicha kuchlanishning taqsimlanishi uning deformasiyalanishiga nisbatan v da ko`rsatilgan; q max /q o`r nisbat yuklanishini tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishini ko`rsatadi (shartli belgisi k ß ). Yuklanishlarni notekis taqsimlanishi kontakt va eguvchi kuchlanishning qiymatini oshiradi. Bu notekis taqsimlanish natijasida g`ildirak tishlarining yon uchlari sinmasligi uchun g da ko`rsatilgandek qirqib qo`yish mumkin. Yuklanish o`zgarmas bo`lib, tish yuzasining qattiqligi < 350NV bo`lganda, kuchlanishlar to`planishi, tishli g`ildiraklarning o`zaro moslashuvi natijasida asta-sekin yo`qolib ketadi.

Uzatmaning tezligi Υ >15m/s g`ildirak tishlarining ishchi yuzasining qattiqligi >350NV bo`lganda, kuchlanish to`planishini kamaytirish uchun g`ildirakning tish shaklini bochkasimon qilib, enini nisbatan kamaytirish tavsiya etiladi. 3 -rasm Demak, uzatmalarni loyihalash jarayonida kuchlanishlarni to`planishini kamaytirish uchun vallarni, tayanchlarni, korpuslarni bikrligi juda katta bo`lmasligiga e’tibor berish kerak. k F β (suratda), k n β (maxrajda) koeffisiyent qiymati Yuklanish o`zgarmas bo`lib, tezlik с м v / 15 xamda bironta g`ildirak Tish yuzasining qattiqligi НВ 350 bo`lganda K nr =K kr =1,0. Tish yuzasini qattiqligi >350NV bo`lganda a) Silindrsimon tishli g`ildiraklar uchun 0.2 2 1    s d Kн   7.1 5.1 1    s d K F   bunda: Tish enini bo`luvchi aylana nisbat koeffisiyenti, ya’ni 1 2/d b d  . Bu d  koeffisiyent qiymati quydagicha aniqlanadi.  1 5.0   ua d  

а  - tish eni koeffisiyenti, qiymati g`ildiraklarni tayanchlarga nisbatan joylanishini hisobga oladi. Simmetrik joylashsa – 0,315-0,4 Nosimmetrik joylashsa – 0,25-0,315 Konsol joylashsa – 0,2-0,25 Tanlangan а  ning qiymati standart bo`yicha muvofiqlashtirish kerak, ya’ni . 63.0; 55.0;4.0; 25.0;2.0; 15.0;5,0  а  S – yetaklovchi tishli g`ildiraklarni tayanchlarga nisbatan joylanishi hisobga oluvchi koeffisiyent 1-jadval Tayanchga zoldirli podshipnik o`rnatilib konsol xolatda joylashgan 1 Tayanchga rolikli podshipnik o`rnatilib konsol xolatda joylashgan 2 Nosimmetrik joylashgan 4 Simmetrik joylashgan 8 b) Konussimon tishli g`ildiraklar uchun 0.2 2 1    s d Kн   7.1 5.1 1    s d KF   bunda: 2 1 166.0 u d    - tish eni koeffisiyenti, S – koeffisiyent qiymati yuqorida berilgan. k υ -qo`shimcha dinamik kuchlarni hisobga oluvchi koeffisiyent. G`ildirak tishlarini kesi щ da qo`yilgan noaniqliklar natijasida uzatmalarni ishlash jarayonida qo`shimcha kuchlar hosil bo`ladi. Masalan, tishli g`ildiraklarni o`zaro ishlashishi ko`rsatilgan, bunda g`ildirak tish qadamlarida R b2 =R b1 emas, balki R b2 >R b1 bo`lganligi uchun yetaklanuvchi tishli g`ildirak ilashish chizigi A-Ada v nuqtaga yetguncha v 1 nuqtada zarb bilan urilish sodir bo`ladi, natijada qo`shimcha dinamik kuchlar hosil bo`lib, urilgan yuza sidirilishi mumkin.

4 -rasm Zarb bilan urilishdan hosil bo`lgan dinamik kuchlanishlarning qiymatini amaytirish uchun g`ildirak tish uchlarida shtrix bilan ko`rsatilgan qismi kesib tashlanadi. Qo`shimcha dinamik kuchlanish k υ ning qi ymatini jadvaldan uzatmaning tezligi, tish yuzasining qattiqligi hamda uzatma g`ildiraklarning aniqlik bo`yicha tanlash mumkin. Tug`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun koeffisiyent qiymatlari k υ =1,0 2-jadval Aniqlik darajasi Tish yuzasining qattiqligi NV hisobida Aylana tezligi υ, m/s bo`lganda k υ ni qiymatlari 3 gacha 3...8 8...12 6 7 <350 >350 1,0 1,2 1,3 7 <350 >350 1,15 1,35 1,25 1,45 1,35 8 <350 >350 1,25 1,20 1,45 1,35 - k α -yuklanishni tishlararo notekis taqsimlanishini hisobga oluvchi koeffisiyent, uning qiymati tishli g` ildirakning aniqlik darajasiga hamda uzatmaning tezligiga bog`lik bo`lib, quyidagicha olish tavsiya etiladi. To`g`ri tishli uzatmalar uchun k α =1.0. Qiya TISHLI uzatmalar uchun: Aniklik darajasi 6 7 8 9 k Fα 0,72 0,81 0,91 1,0 k N α -koeffisiyent qiymati to`g`ri silindrsimon g`ildiraklar uchun -1,1. Qoplanish koeffisiyenti – Ye α , ilashish sifatining asosiy ko`rsatkichlaridan biri, ya’ni ilashish chizig`i q α ni tish qadami p b ga nisbati:

Ye α =q α /p b Tishli uzatmalarda harakat uzluksiz bo`lishi uchun tishli g`ildiraklar ilashganda bir juft tishlar ilashish chizig`idan chiqishga yaqinlashganda ikkinchi juft tishlar ilashish chizig`iga kirgan bo`lishi kerak, ya’ni E α >1 shart bajarilishi kerak. Bu qiymat bir vaqtning o`zida qancha juft tishlar o`zaro ilashganligini ko`rsatadi. Masalan Ye α =1,4 bo`lganda ilashish vaqtning 40% da ikkinchi juft tishlar ilashgan bo`lib, 60 % vaqt davo`lida bir juft tishlar ilashgan bo`ladi. Shuning uchun Ye α qiymati oshishi bilan bir vaqtning o`zida ikki juft tishli g`ildiraklar ilashishda bo`ladi. Tishli g`ildiraklarda korreksiya ishlatilmagan xollarda E α qiymati quyidagicha aniqlanadi.       cos /1 /12,3 88,1 2 1 z z Е    bunda: z 1 , z 2 – yetaklovchi va yetaklanuvchi g`ildirak tishlar soni; β – qiya tishli g`ildiraklar uchun qiyalik burchagi; To`g`ri tishli g`ildiraklar uchun cosβ = 1.0. Demak, formuladan ma’lumki Yeα ning qiymati tishlar soni z hamda qiyalik burchagi β bog`liq. Bunda tishlar soni z ni oshishi bilan Yeα qiymati oshadi, qiyalik burchagi β ni qiymati oshishi bilan Yeα qiymati kamayadi, shuning uchun β qiymati chegaralangan. To`g`ri tishli silindirsimon g`ildiraklarni kontakt kuchlanish bo`yicha hisoblash. To`g`ri va qiya tishli silindrsimon uzatmalarni mustaxkamlikka hisoblash standartlashtirilgan. G`ildirak tishlarining mustaxkamligi asosan kontakt kuchlanishga chidamliligi bo`yicha tekshiriladi. Bu kuchlanishning hisobiy qiymatini aniqlashda o`qlari o`zaro parallel joylashgan radiuslari r 1 , r 2 (10-rasm) bo`lgan ikki silindrlar o`rtasida hosil bo`lgan kontakt kuchlanishni aniqlash uchun yozilgan Gers formulasidan foydalaniladi: k k H q E        ) 1( 2 2 bunda Ye k =2Ye 1 Ye 2 /(Ye 1 +Ye 2 )-material elastiklik modulining «keltirilgan» qiymati; Ye 1 =Ye 2 =2,15·10 5 MPa-yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g`ildirak

(po`lat) materiallarining elastiklik moduli; μ =0.3 -Puasson koeffisiyenti; q -ilashish chizig`iga to`g`ri kelgan bosim; to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun kontakt chizig`ining uzunligi yetaklanuvchi g`ildirak eni v 2 ga teng bo`ladi.      H H H t H H H п K K K b F K K K b F q       cos2 2 2 bu yerda: Kn α , Kn β , Knv-yuklanishning tishlararo, tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishi hamda qo`shimcha dinamik kuchlanishni hisobga oluvchi koeffisiyentlar; ρ k = ρ 1 ρ 2 /( ρ 1 + ρ 2 )-egrilik radiusining «keltirilgan» qiymati rasmdagi O 1 PA 1 , O 2 PA 2 uchburchaklardan ρ 1 =0,5d 1 Sin α , ρ 2 =0.5d 2 Sin α -etaklovchi va yetaklanuvchi g`ildirak tishlarining egrilik radiuslari qiymatlarini yuqoridagi 5 -rasm formulaga qo`yib quyidagiga ega bo`lamiz: 1 1 2 sin2    и d k   ρ k ,q-qiymatlarini Gers formulasiga qo`yib quyidagi ifoda olinadi:         H H H t k H K K K d b и F E            sin cos ) 1( 2 )1 (2 2 2 2

Formulani soddalashtirsak, ya’ni sinα · cosα =2 1 sin 2 α , Z H = 2 sin 2 -ilashishdagi tishlarning shaklini hisobga oluvchi koeffisiyent α=20 0 ; Z m = ) 1( 2   kE =275 1/2 MPa-uzatma g`ildirak materiallarining mexanik xarakteristikalarini xisobga oluvchi koeffisiyent; ilashish chizig`ning umumiy uzunligini xisobga oluvchi koeffisiyent Z 3 ) 4(     kiritiladi.  a -yon qoplanish koeffisiyentining qiymati (1,25 dan 1,9 gacha o`zgaradi), bunda Z ε ning o`rtacha kiymati 0,9, to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun Kn α -= 1,0. Natijada to`g`ri tishli silindrsimon g`ildirak tishlaridagi kontakt kuchlanishni hisobiy qiymati quyidagicha: σ N = Z H · Z M Z ε                H H t H H t K K b d и F K K b d и F 2 2 2 2 ) 1( 9.0 275 76.1 ) 1( =   HHHBt K K b d u F       22 ) 1( 430 bu yerda: и -uzatish soni; F t -aylanma kuch, N; d 2 -yetaklanuvchi tishli g`ildirak tish bo`luvchi aylanasini diametri, mm; b -yetaklanuvchi tishli g`ildirak eni, mm, [ σ H ]-hisobiy kontakt kuchlanish, MPa, uning qiymati yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g`ildiraklar uchun bir xil. Shuning uchun hisobiy kontakt kuchlanishni qiymatini aniqlash uchun formulaga qaysi tishli g`ildirak uchun joiz kontakt [σ n ] kuchlanishning qiymati kichik bo`lsa, shu qiymat (ko`pincha yetaklanuvchi g`ildirakniki) qo`yiladi. Formula yordamida hisobiy kontakt kuchlanishning kiymati aniqlanadi. Uzatmani loyixalash uchun asosiy xarakteristikasi T 2 hamda uzatish soni u dan foydalaniladi. Bunda F t = 2 2 2 d T deb qabul qilib, bu qiymatlarni formulaga qo`ysak, uzatmani loyixalash uchun o`qlararo masofani quyidagicha aniqlash mumkin;   мм и K Т и a Н ba H 3 2 2 2 )1 ( 43         

bu yerda: T 2 - burovchi mo`lent, (Nmm); u- uzatish soni; φ a - tish eni koeffisiyenti, [ σ n ]-kontakt kuchlanishning joiz qiymatini, bu tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak, bu qiymat qanchalik katta bo`lsa, uzatma tashki o`lchamlari kichik, og`irli kam bo`ladi. lekin bunda tishli g`ildiraklarning aniklik darajasi, bikrligi yuqori bo`lishi kerak. Chunki bunda tishning eni bo`yiga taqsimlanadigan yuklanish notekis bo`lishi mumkin. φ ba ning qiymati g`ildirak tish yuzasining qattiqligiga hamda yetaklanuvchi g`ildirakning tanyanchga joylanishiga nisbatan jadvaldan olinadi. Standart bo`lmagan yopiq uzatmalar uchun a ω ning qiymati R a 40 qator buyicha yaxlitlanadi, bunda, R a 40 — 80, 85, 90, 95, 100, 105, 110, 120, 130,...260 gacha 10 dan; 420 gacha 20 farq qiladi. Standart yopiq uzatmalarda o`qlararo masofa a ω tish eni koeffisiyenti φ ba uzatish soni u ning qiymatlari standartlashtirilgan; a ω ning standart qiymatlari: 1-k.ator: 40,50,63,80,100,125,160,200,250,315,400,... 2-kator:140,180,225,280,355,450,... φ va ning standart qiymatlari: 0,1; 0,125; 0,16; 0,25; 0,315; 0,4; 0,5; 0,8; 1,0; 1,25. Uzatish soni u ning standart qiymatlari: 1-qator: 1,0; 1,25; 1,6; 2,0; 2,5; 3,15; 4,0; 5,0; 6,3; 8,0 5-qator: 1,12; 1,4; 1,8; 2,24; 2,8; 3,53; 4,5; 5,6; 7,4; 9,0 11,2. Eslatma: u ning hisobiy qiymati 4% gacha o`zgarishi mumkin. Demak, formuladan ma’lumki kontakt kuchlanishning qiymati alohida olingan g`ildirak tishlarining moduli yoki tishlar soniga emas, balki ularning ko`paytmasiga, ya’ni diametriga bog`liq ekan. M o d u l n i n g e n g k i c h i k q i y m a t i n i g ` i l d i r a k t i sh l a r i ni ng e gi l i sh da gi ku ch l a ni sh ga ch i d am l i l i g i bo`yicha formula yordamida aniqlash mumkin. Ammo bunda k o ` p i n c h a m o d u l n i n g q i y m a t i k i c h i k c h i q a d i . K i c h i k modulli tishli g`ildiraklar kam ishlatiladi. Shuning u c h u n m o d u l n i n g q i y m a t i

t a j r i b a l a r i g a a s o s l a n i b t a n l a b o l i n a d i , s o ` n g r a e g i l i s h d a g i k u c h l a n i s h g a tekshiriladi. Modul qiymatini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak. Kichik moduli ko`p tishli g`ildiraklar ishda tekis va ravon ishlaydi. G`ildirak tishlarini kesishga kam vaqt sarf qilinadi, materil tejaladi, ishqalanishga kam kuch sar f qil i nadi . L eki n bunda uzat m ani ng bi kr l i gi , aniqlik darajasi yuqori bo`lishi talab qilinadi. K a t t a m o d u l l i g` i l d i r a k y e y i l i s h i g a c h i d a m l i , nisbatan mustahkam, uvalanish boshlangandan keyin ham ancha vaqt ishlashi mumkin. Aniqlangan modulning qiymati standart bo`yicha yaxlitlab olinadi. Quvvat uzatadigan uztamalar uchun m>1.5 mm shart bajarilashi kerak. Uzatmaning moduli aniq langach, qolgan o`lchamlarini h am aniqlash mumkin. Siljitish koeffisiyenti Σ X=0 bo`lgan uzatmalar uchun: d 1 =2 ; ; ; ,1 2 2 1 2 2 1 2 1 1 d d а mZ d и Z Z m d Z a a        bunda Z 1 >Z min bo`lishi kerak. Tez harakatlanuvchi uzatmalar uchun ish jarayonidagi shovqinni kamaytirish uchun Z 1 >25 qilib olish tavsiya etiladi. Uzatma g`ildiraklarning geo`letrik o`lchamlari aniqlangach, g`ildirak tishlari egilishdagi kuchlanishga tekshiriladi. Bunda hisobiy egilishdagi kuchlanish q i y m a t i j o i z . q i y m a t i d a n k a t t a b o ` l s a , m o d u l q i ymatini qaytadan tanlab Z 1 ning yangi qiymatlari aniqlanadi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, yopik, tishli uzatmalarni yuklanishga chidamliligi egilishdagi kuchlanish bo`yicha emas, balki kontakt kuchlanish bo`yicha belgilanadi. Faqat tish yuzasining qattiqligi > 50...60 HRC bo`lgan tishli uzatmalar uchun tishning mustahkamligi eshilishdagi kuchlanishga chidamliligi bilan belgilanadi. Qiya tishli silindrsimon g`ildirakli uzatmalarni kontak kuchlanish buyicha hisoblash . Qiya tishli silindrsimon g`ildiraklar ishlaganda, ilashishda bir vaqtning o`zida bir necha juft tishlar qatnashadi, bu esa har bir tishga to`g`ri keladigan yuklanish qiymatini

kamaytirib mustahkamligini oshiradi. Shuningdek, g`ildirak tishlarini burchak ostida joylanishi dinamik kuchlarning qiymatini kamaytiradi. Kontakt kuchlanishning hisobiy qiymatini anqlashda to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun berilgan formuladan foydalanamiz, ya’ni H Hv H H t M H H d d k k k и F Z Z Z           2 2 )1 ( bu yerda:Z H =1,76cos β – ilashayotgan g`ildirak tishlarining shaklini hisobga oluvchi koeffisiyent, ≈1.71; Z ξ = /1 - yon koplanish koeffisiyenti, ≈0.8. Z n =275MPa 1/2 - uzatma g`ildiraklarning mexanik xarakteristikalarini xisobga oluvchi koeffisiyent (po`lat materiallar uchun), demak, σ N =376  Н Н Н Н t К К K b d и F           2 2 ) 1( k Na , k H β , k N υ -koeffisiyent qiymatlari yuqorida berilgan. Uz at m a ni l oyi xa l a sh uc hu n y uq or i da gi f or m ul an i o` q l ar ar o masofaga nisbatan yechib, qo`yidagi ifoda oladi:   3 2 2 2 ) 1( 43 Н ba H w и k Т и a       Egilishdagi kuchlanish xosil bo`ladigan yuza m Egilishdagi kuchlanish qiymatini aniqlash У Ғ – tish shaklining koyeffisentiК Ғ – Yuklanish koyeffisenti [ τ Ғ ] – egilishdagi ruxsat etilgan kuchlanish - aylanma kuchb – Tishli g’ildirak eni  F F F t F bm K У F      m – ilashish moduli

Tishli g`ildiraklarni egilishdan kuchlanish bo`yicha h isoblash. Asosan ochiq tishli uzatmalar, shuningdek tish yuzasining qattiqligi HRC<60 bo`lgan yopiq tishli uzatma g`ildirak tishlari egilishidagi kuchlanish bo`yicha mustaxkamligi tekshiriladi, bunda qo`yidagi shart bajarilishi kerak: σ f <[σ f ] bu yerda σ f -egilishdagi kuchlanishni xisobiy qiymati. MPa; [σ f ]-egilishdagi kuchlanishni ruxsat etilgan qiymati, MPa. Tishli g`ildiraklarni egilishdan mustaxkamlikka hisoblashda qo`yidagi soddalashtirishlarni qabul qilingan. 1. Tishga ta’sir etuvchi kuch uning uchiga qo`yilgan bo`lib, faqat bitta tish vositasida uzatiladi deb, hisoblanadi. 2. Ishqalanish kuchi katta bo`lmaganligi sababli hisobga olinmaydi. Z. Tish konsolli balka deb qaraladi. Ma’lumki, g`ildirakning ilashishda bo`lgan tishlariga ta’sir etuvchi asosiy kuch, ularning sirtiga tik bo`lib ilashish CHIZIG ` I bo`yicha yo`nalgan Fn kuchdir. Hisobni osonlashtirish uchun bu kuch ilashish qutbiga ko`chirilib, tashkil etuvchi aylana kuch F t ’ bilan r adi al kuch F r ’ ga ajraladi . Bu kuchlarni ti sh asosi da hosil bo`lgan kuchlanish quyidagicha hisoblanadi.

7 -rasm σ f = σ e g - σ c = F t ’ l / W - F r ’ / A bu yerda σ eg =F t '/A -eguvchi mo`lentdan tish asosida hosil bo`lgan kuchlanish; σ c =F r ’/A markazdan qochma kuch ta’sirida xosil bo`lgan ko`chlanish; W=bS 2 /6-tish asosining qarshilik mo`lenti; A=bs- tish asosining yuzasi; b,s,l ning o`lchamlari rasmda ko`rsatilgan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, kuchlanishning absalyut qiymati tolalar siqilgan to`londa katta bo`lsa h a m , t i s h l a r a k s a r i y a t t o l a l a r c h o ` z i l g a n t o ` l o n d a n sinadi. Shuning uchun yuqoridagi tenglikda σ s oldiga (-) ishorasi kuyilgan. Formulalarda 1 va s ning absalyut qiymatlarini aniqlash qiyin bo`lganligi tufayli hisoblaщda ulardan foydalanish noqulay. Shuning uchun har xil moduli tishlarning o`xshashligidan foydalanib, ular o`lchamsiz koeffisiyentlar ya’ni 1’, s’ bilan almashtiriladi: 1’=1/ m, s'=s/ m B u k o e f f i s i y e n t q i y m a t l a r i n i y u q o r i d a g i formulaga qo`yib qo`yidagi ifoda olinadi:  н F t F K s tg s l m b K F             1 21 1    bu yerda: K F = K F a - K F υ - K F β - yuklanish koeffisiyenti; K n - kuchlanishning to`planishini hisobga oluvchi nazariy koeffisiyent. Bu ifodada [61’/(s’) 2 ]=Y F tish shakli koeffisiyenti. Demak, egilishidagi kuchlanishning hisobiy qiymati: σ F =  F FV F F F t m в K K K Y F          bu yerda: [ σ F ] -eguvchi kuchlanishning joiz qiymata. U F - tish shaklining qiymata siljish koeffisiyentti x bilan tishlar soni Z ga bog`liq bo`lib, jadvaldan olinadi. 3- jadval Z yoki zk Kesuvchi asbobning siljish koeffisiyenti, x -0,4 -0,25 -0,16 0 0,1 0,25 0,4

16 - - 4,28 4,0 3,78 3,54 20 - - 4,10 4,07 3 ; 8 3,64 3,50 25 - 4,30 4,13 3,90 3,7 3,62 3,47 40 4,02 3,88 3,81 3,70 3,6 3,57 3,48 60 3,78 3,71 3,63 3,62 3,5 3,54 3,50 80 3,70 3,66 3,63 3,60 3,5 3,55 3,51 100 3,66 3,62 3,61 3,60 3,5 3,56 3,55 180 3,62 3,62 3,62 3,62 3,5 3,58 3,56 Loyihalanayotgan uzatma g`ildiraklarning modulini aniklashda formulada F t =2T 2 /2d 2 deb qabul qilsak, m=] [ 2 2 2 2 F m d в K T    mm bo`ladi, bu yerda: K m =Y F K Fα ∙K Fβ - qo`shimcha koeffisiyent bo`lib uning o`rtacha qiymati to`g`ri tishli silindirsimon g`ildiraklar uchun K m =6,8, qiya tishli silindrisimon g`ildiraklar uchun K m =5,8 Formuladagi [σ F ] qiymati o`rniga [ σ F ] 1, [σ F ] 2 qiymalarining kichigi qo`yiladi. Aniqlangan modul qiymati standart bo`yicha yaxlitlanadi. Bu qiymat qancha kichik bo`lsa g`ildirak tishlarining soni shuncha ko`p bo`ladi. Bunda tishli g`ildirakning ilashishi tekis, shovqinsiz bo`lib tishni kesilishini osonlashtiradi, lekin eguvchi kuchlanishga chidamliligi kamayadi. Shuning uchun quvvat uzatadigan uzatmalarda modul qiymatini m>1,5 deb olish tavsiya etiladi. Qiya tishli uzatmalar. Qiya tishli uzatmalarda ilashish chizig`ining umumiy uzunligi l Σ ni qiymati g`ildirak eni v dan katta bu esa egilishdagi kuchlanishi qiymati kamaytiradi. Egili щ dagi kuchlanishning xisobiy qiymati quyidagacha aniqlanadi:  1 2 1 F F F F F t F K K K Y Y m в F              σ F2 = σ F1 ·  2 2 1 F F F Y Y   bu yerda: Y β =1-(β/140)-tish qiyaligini xisobga oluvchi koeffisiyent; Y F , K Fα, K Fβ qiymatidan yuqorida berilgan; U F -tish shaklining koeffisenti. U F -tish shaklining koeffisenti, qiymati jadvaldan g`ildirak tishlarining soni z ga nisbatan emas balki tashqi konus yoyilmasi aylananing xamma joyi tishlar bilan

to`la deb farz qilinganda xosil bo`ladigan g`ildirak tishlar sonini ekvivalint qiymatiga nisbatan tanlanadi. d K1 =d 1 /cosφ 1 yoki z K1 =z 1 /cosφ 1 d K2 =d 2 /cosφ 2 yoki z K2 =z 2 /cosφ 2

Foyfalanilgan adabiyotlar: 1. Shoobidov Sh . A . Mashina detallari . Texnika oily o`quv yurtlari uchun darslik. То ш кент : “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -444 b. 2. Kurganbekov M.M., Moydinov A. Mashina detallari: O`quv qo`llanma. I va II qismlar. -Toshkent: “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -384 b. 3. Ш . А . Ш ообидов Ма ш ина деталлари . Ўқув қўлланма. То ш кент 2004-120 б . 4. Ш.А.Шообидов, С.У.Мусаев. «Юритмалар», Тасмали ва занжирли узатмаларни лойи х ала ш . То ш кент 2000-82 б. 5.Ш .А. Ш ообидов, С.У.Мусаев. «Ти ш ли ва ч ерв я кли узатмаларни лойи х ала ш ». То ш кент 2005-80 б . 6. Sh. A. Shoobidov, S. O` Musayev. Ko`tarish, transport mashinalari. –T.: «SHARQ», 2007. -192 b.

O'xshashlar

Zanjirli uzatmalar

Tasmali uzatmalar

Chervyakli uzatmalar

Tishli g’ildiraklarni tayyorlash usullari rekkali ilashma tishli g’ildiraklarni korreksiyalash

Oxirgi va qoshimcha oxirgi uzatmalar