Tishli uzatmalar - Mashinasozlik - Referatlar

Tishli uzatmalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

865 KB

Ko'chirib olish

Tishli uzatmalar Reja: 1. Tishli uzatmalarning geo`letriyasi va kinematikasi xussusida qisqacha ma’lumotlar. 2. Tishlarning yemirilish turlari. 3. Tishli silindrsimon uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash.

Eng sodda tishli uzatma ikkita tishli g`ildirakdan tashqil topadi. Odatda kichkina tishli gildirakni «Shesternya», kattasi esa «G’ildirak» deb yuritiladi. Mashinasozlikda tishli uzatmalar keng qo`llaniladi . Aniq asbobsozlikda diametri 1 mm bo`lgan tishli gildiraklar ishlatilgan bir vaqtda , ogir sanoatda diametri bir necha 10 m bo`lgan gildiraklar qo`llaniladi . Tishli uzatma gildiraklarining xamma terminlari, ifodalari va geo`letrik parametrlari standartlashtirilgan (GOST 16530-70, GOST 16531-70,GOST 19325-73). Tishli uzatmaning afzalliklari quyidagilardir: 1. Amalda har qanday quvvatni uzatadi . 2. F.I.K. katta 3. U=const 4. Ishda ishonchligi katta 5. H izmat muddati katta Tishli uzatmaning asosiy kamchiligi tishlarni qirqish murakkab va buning uchun maxsus asboblar qo’llanilishidir. Tishli gildiraklarning tishlari asosan ikki xil usulda qirqiladi : 1. Kopirovka usuli . (diskli yoki barmokli frezalar yordamida) 2. Obkatka usuli . ( instrumental reyka yordamida ) Tishli uzatmalar bir nechta belgilarga qarab klassifikatsiyalanadi . 1. Tishlarni yon profili bo`yicha 2. Vallarning o`qlar joylashishi bo`yicha 3. Tishlarning gildiraklar ustida joylashishi bo`yicha Tishli uzatmaning asosiy parametrlari va ularning geo`letrik xisobi bilan tanishamiz.

h  tishning balandligi d  tishning bo’luvchi aylanasi diametri  h  tishning ustki qismining balandligi d  tishning bo’luvchi aylanasi diametri h a  tishning ostki qismining balandligi  d  tishlar uchidan o’tgan aylana diametrlari d a  tishlar ostidan o’tgan aylana diametri . a w  markazlararo masofa. P  ilashish qutbi n-n  ilashish chizigi   ilashish burchagi P t  ilashish qadami Bo’luvchi aylananing diametri quyidagicha topiladi: Z P d t   (1) ilashish kadamining  ga nisbati tishli gildirakning moduli deb ataladi va m xarfi bilan belgilanadi. mm P m t;   (2) Modul qiymatlari ST.SEV 310-76 bilan belgilangan . Tish modulining qiymati quyidagi qatordan tanlanadi.

m 1;1.5;2;3;3.5;4;5;6 ……. Ilashish qadami quyidagicha aniqlanadi. m Pt   Tishli gildirakning bo’luvchi aylanasi diametri qo’yidagicha topiladi. d  mz Tishlarning balandliklari quyidagicha aniqlanadi. mf h o a 25.1 ; mf h o  ; mf h o 25.2  bu erda, f 0 - tishning balandlik koeffitsienti . Normal balandlikdan tishlar uchun 1of shuning uchun : m ha 25.1 ; m h  ; m h 25.2  Tish ustidan o’tuvchi aylana diametri quyidagicha aniqlanadi.  2 2 2        z m m mz h d d f f Tishlar ostki aylana diametri quyidagicha aniqlanadi  5.2 25.1 2 2         z m m mz h d d a a bu erda, z - tishli gildirakning tishlari soni. O’qlararo masofa quyidagicha topiladi.     2 5.0 2 1 2 1 z z m d d aw     Tishli silindrsimon uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash. Ilashishda xosil bo`lgan kuchlar Ilashishda hosil bo`lgan kuchlar. Tishli uzatmalarni ilashishi jarayonida ilashish chizig`ida har xil kuchlar xosil bo`ladi. Asosiy kuch bu tish sirtiga tik bo`lib ilashish chizig`i bo`yicha yo`nalgan normal Fn kuchdir. To`g`ri tishli silindirsimon uzatmalarda F n normal F n =F t /cos α kuchni aylanma F t hamda markazga intiluvchi F r kuchlarga ajratamiz 6-rasm. Ғ- KuchlarF t – Aylanma kuch F r – Radial kuch F а - Bo’ylam kuch

Aylanma kuch F t yetaklovchi tishli g`ildiraklar uchun g`ildirakka urinma shaklida aylanishga teskari to`longa yo`nalgan bo`lsa, yetaklanuvchi tishli g`ildiraklar uchun aylanish to`loniga yunalgan bo`ladi, F t =2T 2 /d. Markazga intiluvchi kuch F r ilashish chizig`idan markazga to`lon intilgan bo`ladi, F r =F·tg α . 1 -rasm. Qiya tishli silindirsimon uzatma. Ilashish chizig`idan normal F n kuch tashkiliy aylanma F t markazga intiluvchi F 2 xamda bo`ylama Fa kuchlariga bo`linadi bunda, F t =2T 2 /d m ; F r = =F t tg α /cos β ; F a =F t ·tg β Bu uzatmalarda-F t , F r kuchlarni yo`nalishi tishli silindirsimon uzatmadek bo`lib, bo`ylama kuch F a o`qqa parallel tayanchga to`lon yo`nalgan bo`ladi. Shuning uchun tishli uzatmalarni yengil qorishma materiallardan tayyorlangan qutgichalarda joylashtirish chegaralangan. 1-rasm. Qiya tishli silindirsimon uzatmalarni bu kamchiliklar shevron tishli silindirsimon uzatmalarda bartaraf etilgan. Tayanchlarda o`rnatilgan podshibniklarga tushadigan kuchlarni kamaytirish uchun qiya tishli uzatmalarda qiyalik burchagi β <20° gacha shevron tishli uzatmalarda β >40° . gacha chegaralash tavsiya etiladi. Yuklanish koeffisiyent. Tishli uzatmalarni mustahkamlikka hisoblash hisobiy- yuklanish qiymatini aniqlashdan boshlanadi. Uzatmalarni ishlash jarayenida, ya’ni uzatma detallarni tayyorlashda (qayta ishlashda), yig`ishda yo`l qo`yilgan

noaniqliklar, shuningdek vallarning, tishli g`ildiraklarning elastik defo`lasiyasi natijasida yuklanishlar notekis taqsimlanadi. Tishli g`ildiraklarni ishlashdagi noaniklar natijasida qo`shimcha kuchlanishlar hosil bo`ladi. Hisobiy kuchlanish qiymata shu qo`shimcha kuchlanishlar qiymatini hisobga olgan holda aniqlanadi. Bu qo`shimcha kuchlanishdarning qiymati alohida olingan qo`shimcha kuchlanishlar kiymatining ko`paytmasi sifatida hisobga olinadi, ya’ni k=k β ·k υ ·k α bu yerda: k-yuklanish koeffisiyent; k ß -yuklanish tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishini hisobga oluvchi koeffisiyent; k υ -qo`shimcha dinamik kuchlarni hisobga oluvchi koeffisiyent: k α -kuchlanishi tishlararo notekis taqsimlanishi hisobga oluvchi koeffisiyent. Koeffisiyentlardagi « β » indeks uzatma g`ildirak tishlarining ilashish jarayenida β burchakka og`ishi tufayli yuklanishning notekis taqsimlanishi belgilovchi shartli belgi; « υ »-indeks uzatma katta tezlik bilan haraktlanganda aniklik darajasi kichik bo`lgan uzatmalarda bo`lgan qo`shimcha dinamik kuchlanishlarni belgilovchi shartli belgi; « α » - esa tishli g`ildiraklar o`zaro ishlaganda ilashish burchagining o`zgarishi natijasi hosil bo`lgan qo`shimcha kuchlanishlarni belgilovchi shartli belgi. Tishli g`idiraklarni kontakt kuchlanishga chidamligi hisoblanganda yuklanish koeffisiyentining indeksi «n» harf (kontakt kuchlanishlarga hisoblashning asoschisi H.Heztz) bilan belgilanadi. Egilishdagi kuchlanishga chidamlikni aniqlashda indeks «F» xarfi (inglizcha «oyoqcha» so`zidan olingan) bilan belgilanadi, ya’ni k N υ ,k F υ Yuklanish koeffisiyentning taxminiy qiymatlari k=1,3-1,5ga teng. Aniq tayyorlagan uzatmalar uchun bu koeffisiyenti 1,3 deb olish tavsiya etiladi. k β - yuklanishi tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishi hisobga oluvchi koeffisiyent. Uzatma g`ildiraklarni ishlaganda shu ishlashish chizig`ida hosil bo`lgan kuchlar ta’sirida vallar deformasiyalanadi, natijada yuklanish tish eni bo`yicha notekis taqsimlanadi.

G`ildiraklar tayanchga nisbatan har xil joylashganda vallarning deformasiyalanish sxemasi berilgan, bunda a da tishli g`ildiraklar tayanchlarga nisbatan simmetrik; b da nosimmetrik; v da konsol holda joylashagan. Ayniksa tishli g`ildiraklar tayanchlarga nisbatan nosimmetrik hamda konsol holida joylashganda tayanchlarning γ burchakka burilishi natijasida yuklanish ko`proq bo`lib, notekis taqsimlanadi. Bu notekis taqsimlanish, g`ildirak enining ortishi bilan ortib boradi. Shuning uchun g`ildirak enining o`lchama chegaralangan. 2 -rasm. Agar o`zaro ishlashgan g`ildirak tishlarining bikrligi absolyut bo`lsa, g`ildirak tishlarining ilashasha a da ko`rsatilgandek bo`lar edi. Lekin tishlarning deformasiyalanishi natijasida bu ishlashish b dagidek bo`ladi. Bunda tish eni bo`yicha kuchlanishning taqsimlanishi uning deformasiyalanishiga nisbatan v da ko`rsatilgan; q max /q o`r nisbat yuklanishini tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishini ko`rsatadi (shartli belgisi k ß ). Yuklanishlarni notekis taqsimlanishi kontakt va eguvchi kuchlanishning qiymatini oshiradi. Bu notekis taqsimlanish natijasida g`ildirak tishlarining yon uchlari sinmasligi uchun g da ko`rsatilgandek qirqib qo`yish mumkin. Yuklanish o`zgarmas bo`lib, tish yuzasining qattiqligi < 350NV bo`lganda, kuchlanishlar to`planishi, tishli g`ildiraklarning o`zaro moslashuvi natijasida asta-sekin yo`qolib ketadi.

Uzatmaning tezligi Υ >15m/s g`ildirak tishlarining ishchi yuzasining qattiqligi >350NV bo`lganda, kuchlanish to`planishini kamaytirish uchun g`ildirakning tish shaklini bochkasimon qilib, enini nisbatan kamaytirish tavsiya etiladi. 3 -rasm Demak, uzatmalarni loyihalash jarayonida kuchlanishlarni to`planishini kamaytirish uchun vallarni, tayanchlarni, korpuslarni bikrligi juda katta bo`lmasligiga e’tibor berish kerak. k F β (suratda), k n β (maxrajda) koeffisiyent qiymati Yuklanish o`zgarmas bo`lib, tezlik с м v / 15 xamda bironta g`ildirak Tish yuzasining qattiqligi НВ 350 bo`lganda K nr =K kr =1,0. Tish yuzasini qattiqligi >350NV bo`lganda a) Silindrsimon tishli g`ildiraklar uchun 0.2 2 1    s d Kн   7.1 5.1 1    s d K F   bunda: Tish enini bo`luvchi aylana nisbat koeffisiyenti, ya’ni 1 2/d b d  . Bu d  koeffisiyent qiymati quydagicha aniqlanadi.  1 5.0   ua d  

а  - tish eni koeffisiyenti, qiymati g`ildiraklarni tayanchlarga nisbatan joylanishini hisobga oladi. Simmetrik joylashsa – 0,315-0,4 Nosimmetrik joylashsa – 0,25-0,315 Konsol joylashsa – 0,2-0,25 Tanlangan а  ning qiymati standart bo`yicha muvofiqlashtirish kerak, ya’ni . 63.0; 55.0;4.0; 25.0;2.0; 15.0;5,0  а  S – yetaklovchi tishli g`ildiraklarni tayanchlarga nisbatan joylanishi hisobga oluvchi koeffisiyent 1-jadval Tayanchga zoldirli podshipnik o`rnatilib konsol xolatda joylashgan 1 Tayanchga rolikli podshipnik o`rnatilib konsol xolatda joylashgan 2 Nosimmetrik joylashgan 4 Simmetrik joylashgan 8 b) Konussimon tishli g`ildiraklar uchun 0.2 2 1    s d Kн   7.1 5.1 1    s d KF   bunda: 2 1 166.0 u d    - tish eni koeffisiyenti, S – koeffisiyent qiymati yuqorida berilgan. k υ -qo`shimcha dinamik kuchlarni hisobga oluvchi koeffisiyent. G`ildirak tishlarini kesi щ da qo`yilgan noaniqliklar natijasida uzatmalarni ishlash jarayonida qo`shimcha kuchlar hosil bo`ladi. Masalan, tishli g`ildiraklarni o`zaro ishlashishi ko`rsatilgan, bunda g`ildirak tish qadamlarida R b2 =R b1 emas, balki R b2 >R b1 bo`lganligi uchun yetaklanuvchi tishli g`ildirak ilashish chizigi A-Ada v nuqtaga yetguncha v 1 nuqtada zarb bilan urilish sodir bo`ladi, natijada qo`shimcha dinamik kuchlar hosil bo`lib, urilgan yuza sidirilishi mumkin.

4 -rasm Zarb bilan urilishdan hosil bo`lgan dinamik kuchlanishlarning qiymatini amaytirish uchun g`ildirak tish uchlarida shtrix bilan ko`rsatilgan qismi kesib tashlanadi. Qo`shimcha dinamik kuchlanish k υ ning qi ymatini jadvaldan uzatmaning tezligi, tish yuzasining qattiqligi hamda uzatma g`ildiraklarning aniqlik bo`yicha tanlash mumkin. Tug`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun koeffisiyent qiymatlari k υ =1,0 2-jadval Aniqlik darajasi Tish yuzasining qattiqligi NV hisobida Aylana tezligi υ, m/s bo`lganda k υ ni qiymatlari 3 gacha 3...8 8...12 6 7 <350 >350 1,0 1,2 1,3 7 <350 >350 1,15 1,35 1,25 1,45 1,35 8 <350 >350 1,25 1,20 1,45 1,35 - k α -yuklanishni tishlararo notekis taqsimlanishini hisobga oluvchi koeffisiyent, uning qiymati tishli g` ildirakning aniqlik darajasiga hamda uzatmaning tezligiga bog`lik bo`lib, quyidagicha olish tavsiya etiladi. To`g`ri tishli uzatmalar uchun k α =1.0. Qiya TISHLI uzatmalar uchun: Aniklik darajasi 6 7 8 9 k Fα 0,72 0,81 0,91 1,0 k N α -koeffisiyent qiymati to`g`ri silindrsimon g`ildiraklar uchun -1,1. Qoplanish koeffisiyenti – Ye α , ilashish sifatining asosiy ko`rsatkichlaridan biri, ya’ni ilashish chizig`i q α ni tish qadami p b ga nisbati:

Ye α =q α /p b Tishli uzatmalarda harakat uzluksiz bo`lishi uchun tishli g`ildiraklar ilashganda bir juft tishlar ilashish chizig`idan chiqishga yaqinlashganda ikkinchi juft tishlar ilashish chizig`iga kirgan bo`lishi kerak, ya’ni E α >1 shart bajarilishi kerak. Bu qiymat bir vaqtning o`zida qancha juft tishlar o`zaro ilashganligini ko`rsatadi. Masalan Ye α =1,4 bo`lganda ilashish vaqtning 40% da ikkinchi juft tishlar ilashgan bo`lib, 60 % vaqt davo`lida bir juft tishlar ilashgan bo`ladi. Shuning uchun Ye α qiymati oshishi bilan bir vaqtning o`zida ikki juft tishli g`ildiraklar ilashishda bo`ladi. Tishli g`ildiraklarda korreksiya ishlatilmagan xollarda E α qiymati quyidagicha aniqlanadi.       cos /1 /12,3 88,1 2 1 z z Е    bunda: z 1 , z 2 – yetaklovchi va yetaklanuvchi g`ildirak tishlar soni; β – qiya tishli g`ildiraklar uchun qiyalik burchagi; To`g`ri tishli g`ildiraklar uchun cosβ = 1.0. Demak, formuladan ma’lumki Yeα ning qiymati tishlar soni z hamda qiyalik burchagi β bog`liq. Bunda tishlar soni z ni oshishi bilan Yeα qiymati oshadi, qiyalik burchagi β ni qiymati oshishi bilan Yeα qiymati kamayadi, shuning uchun β qiymati chegaralangan. To`g`ri tishli silindirsimon g`ildiraklarni kontakt kuchlanish bo`yicha hisoblash. To`g`ri va qiya tishli silindrsimon uzatmalarni mustaxkamlikka hisoblash standartlashtirilgan. G`ildirak tishlarining mustaxkamligi asosan kontakt kuchlanishga chidamliligi bo`yicha tekshiriladi. Bu kuchlanishning hisobiy qiymatini aniqlashda o`qlari o`zaro parallel joylashgan radiuslari r 1 , r 2 (10-rasm) bo`lgan ikki silindrlar o`rtasida hosil bo`lgan kontakt kuchlanishni aniqlash uchun yozilgan Gers formulasidan foydalaniladi: k k H q E        ) 1( 2 2 bunda Ye k =2Ye 1 Ye 2 /(Ye 1 +Ye 2 )-material elastiklik modulining «keltirilgan» qiymati; Ye 1 =Ye 2 =2,15·10 5 MPa-yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g`ildirak

(po`lat) materiallarining elastiklik moduli; μ =0.3 -Puasson koeffisiyenti; q -ilashish chizig`iga to`g`ri kelgan bosim; to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun kontakt chizig`ining uzunligi yetaklanuvchi g`ildirak eni v 2 ga teng bo`ladi.      H H H t H H H п K K K b F K K K b F q       cos2 2 2 bu yerda: Kn α , Kn β , Knv-yuklanishning tishlararo, tish eni bo`yicha notekis taqsimlanishi hamda qo`shimcha dinamik kuchlanishni hisobga oluvchi koeffisiyentlar; ρ k = ρ 1 ρ 2 /( ρ 1 + ρ 2 )-egrilik radiusining «keltirilgan» qiymati rasmdagi O 1 PA 1 , O 2 PA 2 uchburchaklardan ρ 1 =0,5d 1 Sin α , ρ 2 =0.5d 2 Sin α -etaklovchi va yetaklanuvchi g`ildirak tishlarining egrilik radiuslari qiymatlarini yuqoridagi 5 -rasm formulaga qo`yib quyidagiga ega bo`lamiz: 1 1 2 sin2    и d k   ρ k ,q-qiymatlarini Gers formulasiga qo`yib quyidagi ifoda olinadi:         H H H t k H K K K d b и F E            sin cos ) 1( 2 )1 (2 2 2 2

Formulani soddalashtirsak, ya’ni sinα · cosα =2 1 sin 2 α , Z H = 2 sin 2 -ilashishdagi tishlarning shaklini hisobga oluvchi koeffisiyent α=20 0 ; Z m = ) 1( 2   kE =275 1/2 MPa-uzatma g`ildirak materiallarining mexanik xarakteristikalarini xisobga oluvchi koeffisiyent; ilashish chizig`ning umumiy uzunligini xisobga oluvchi koeffisiyent Z 3 ) 4(     kiritiladi.  a -yon qoplanish koeffisiyentining qiymati (1,25 dan 1,9 gacha o`zgaradi), bunda Z ε ning o`rtacha kiymati 0,9, to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun Kn α -= 1,0. Natijada to`g`ri tishli silindrsimon g`ildirak tishlaridagi kontakt kuchlanishni hisobiy qiymati quyidagicha: σ N = Z H · Z M Z ε                H H t H H t K K b d и F K K b d и F 2 2 2 2 ) 1( 9.0 275 76.1 ) 1( =   HHHBt K K b d u F       22 ) 1( 430 bu yerda: и -uzatish soni; F t -aylanma kuch, N; d 2 -yetaklanuvchi tishli g`ildirak tish bo`luvchi aylanasini diametri, mm; b -yetaklanuvchi tishli g`ildirak eni, mm, [ σ H ]-hisobiy kontakt kuchlanish, MPa, uning qiymati yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g`ildiraklar uchun bir xil. Shuning uchun hisobiy kontakt kuchlanishni qiymatini aniqlash uchun formulaga qaysi tishli g`ildirak uchun joiz kontakt [σ n ] kuchlanishning qiymati kichik bo`lsa, shu qiymat (ko`pincha yetaklanuvchi g`ildirakniki) qo`yiladi. Formula yordamida hisobiy kontakt kuchlanishning kiymati aniqlanadi. Uzatmani loyixalash uchun asosiy xarakteristikasi T 2 hamda uzatish soni u dan foydalaniladi. Bunda F t = 2 2 2 d T deb qabul qilib, bu qiymatlarni formulaga qo`ysak, uzatmani loyixalash uchun o`qlararo masofani quyidagicha aniqlash mumkin;   мм и K Т и a Н ba H 3 2 2 2 )1 ( 43         

bu yerda: T 2 - burovchi mo`lent, (Nmm); u- uzatish soni; φ a - tish eni koeffisiyenti, [ σ n ]-kontakt kuchlanishning joiz qiymatini, bu tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak, bu qiymat qanchalik katta bo`lsa, uzatma tashki o`lchamlari kichik, og`irli kam bo`ladi. lekin bunda tishli g`ildiraklarning aniklik darajasi, bikrligi yuqori bo`lishi kerak. Chunki bunda tishning eni bo`yiga taqsimlanadigan yuklanish notekis bo`lishi mumkin. φ ba ning qiymati g`ildirak tish yuzasining qattiqligiga hamda yetaklanuvchi g`ildirakning tanyanchga joylanishiga nisbatan jadvaldan olinadi. Standart bo`lmagan yopiq uzatmalar uchun a ω ning qiymati R a 40 qator buyicha yaxlitlanadi, bunda, R a 40 — 80, 85, 90, 95, 100, 105, 110, 120, 130,...260 gacha 10 dan; 420 gacha 20 farq qiladi. Standart yopiq uzatmalarda o`qlararo masofa a ω tish eni koeffisiyenti φ ba uzatish soni u ning qiymatlari standartlashtirilgan; a ω ning standart qiymatlari: 1-k.ator: 40,50,63,80,100,125,160,200,250,315,400,... 2-kator:140,180,225,280,355,450,... φ va ning standart qiymatlari: 0,1; 0,125; 0,16; 0,25; 0,315; 0,4; 0,5; 0,8; 1,0; 1,25. Uzatish soni u ning standart qiymatlari: 1-qator: 1,0; 1,25; 1,6; 2,0; 2,5; 3,15; 4,0; 5,0; 6,3; 8,0 5-qator: 1,12; 1,4; 1,8; 2,24; 2,8; 3,53; 4,5; 5,6; 7,4; 9,0 11,2. Eslatma: u ning hisobiy qiymati 4% gacha o`zgarishi mumkin. Demak, formuladan ma’lumki kontakt kuchlanishning qiymati alohida olingan g`ildirak tishlarining moduli yoki tishlar soniga emas, balki ularning ko`paytmasiga, ya’ni diametriga bog`liq ekan. M o d u l n i n g e n g k i c h i k q i y m a t i n i g ` i l d i r a k t i sh l a r i ni ng e gi l i sh da gi ku ch l a ni sh ga ch i d am l i l i g i bo`yicha formula yordamida aniqlash mumkin. Ammo bunda k o ` p i n c h a m o d u l n i n g q i y m a t i k i c h i k c h i q a d i . K i c h i k modulli tishli g`ildiraklar kam ishlatiladi. Shuning u c h u n m o d u l n i n g q i y m a t i

t a j r i b a l a r i g a a s o s l a n i b t a n l a b o l i n a d i , s o ` n g r a e g i l i s h d a g i k u c h l a n i s h g a tekshiriladi. Modul qiymatini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak. Kichik moduli ko`p tishli g`ildiraklar ishda tekis va ravon ishlaydi. G`ildirak tishlarini kesishga kam vaqt sarf qilinadi, materil tejaladi, ishqalanishga kam kuch sar f qil i nadi . L eki n bunda uzat m ani ng bi kr l i gi , aniqlik darajasi yuqori bo`lishi talab qilinadi. K a t t a m o d u l l i g` i l d i r a k y e y i l i s h i g a c h i d a m l i , nisbatan mustahkam, uvalanish boshlangandan keyin ham ancha vaqt ishlashi mumkin. Aniqlangan modulning qiymati standart bo`yicha yaxlitlab olinadi. Quvvat uzatadigan uztamalar uchun m>1.5 mm shart bajarilashi kerak. Uzatmaning moduli aniq langach, qolgan o`lchamlarini h am aniqlash mumkin. Siljitish koeffisiyenti Σ X=0 bo`lgan uzatmalar uchun: d 1 =2 ; ; ; ,1 2 2 1 2 2 1 2 1 1 d d а mZ d и Z Z m d Z a a        bunda Z 1 >Z min bo`lishi kerak. Tez harakatlanuvchi uzatmalar uchun ish jarayonidagi shovqinni kamaytirish uchun Z 1 >25 qilib olish tavsiya etiladi. Uzatma g`ildiraklarning geo`letrik o`lchamlari aniqlangach, g`ildirak tishlari egilishdagi kuchlanishga tekshiriladi. Bunda hisobiy egilishdagi kuchlanish q i y m a t i j o i z . q i y m a t i d a n k a t t a b o ` l s a , m o d u l q i ymatini qaytadan tanlab Z 1 ning yangi qiymatlari aniqlanadi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, yopik, tishli uzatmalarni yuklanishga chidamliligi egilishdagi kuchlanish bo`yicha emas, balki kontakt kuchlanish bo`yicha belgilanadi. Faqat tish yuzasining qattiqligi > 50...60 HRC bo`lgan tishli uzatmalar uchun tishning mustahkamligi eshilishdagi kuchlanishga chidamliligi bilan belgilanadi. Qiya tishli silindrsimon g`ildirakli uzatmalarni kontak kuchlanish buyicha hisoblash . Qiya tishli silindrsimon g`ildiraklar ishlaganda, ilashishda bir vaqtning o`zida bir necha juft tishlar qatnashadi, bu esa har bir tishga to`g`ri keladigan yuklanish qiymatini

kamaytirib mustahkamligini oshiradi. Shuningdek, g`ildirak tishlarini burchak ostida joylanishi dinamik kuchlarning qiymatini kamaytiradi. Kontakt kuchlanishning hisobiy qiymatini anqlashda to`g`ri tishli silindrsimon g`ildiraklar uchun berilgan formuladan foydalanamiz, ya’ni H Hv H H t M H H d d k k k и F Z Z Z           2 2 )1 ( bu yerda:Z H =1,76cos β – ilashayotgan g`ildirak tishlarining shaklini hisobga oluvchi koeffisiyent, ≈1.71; Z ξ = /1 - yon koplanish koeffisiyenti, ≈0.8. Z n =275MPa 1/2 - uzatma g`ildiraklarning mexanik xarakteristikalarini xisobga oluvchi koeffisiyent (po`lat materiallar uchun), demak, σ N =376  Н Н Н Н t К К K b d и F           2 2 ) 1( k Na , k H β , k N υ -koeffisiyent qiymatlari yuqorida berilgan. Uz at m a ni l oyi xa l a sh uc hu n y uq or i da gi f or m ul an i o` q l ar ar o masofaga nisbatan yechib, qo`yidagi ifoda oladi:   3 2 2 2 ) 1( 43 Н ba H w и k Т и a       Egilishdagi kuchlanish xosil bo`ladigan yuza m Egilishdagi kuchlanish qiymatini aniqlash У Ғ – tish shaklining koyeffisentiК Ғ – Yuklanish koyeffisenti [ τ Ғ ] – egilishdagi ruxsat etilgan kuchlanish - aylanma kuchb – Tishli g’ildirak eni  F F F t F bm K У F      m – ilashish moduli

Tishli g`ildiraklarni egilishdan kuchlanish bo`yicha h isoblash. Asosan ochiq tishli uzatmalar, shuningdek tish yuzasining qattiqligi HRC<60 bo`lgan yopiq tishli uzatma g`ildirak tishlari egilishidagi kuchlanish bo`yicha mustaxkamligi tekshiriladi, bunda qo`yidagi shart bajarilishi kerak: σ f <[σ f ] bu yerda σ f -egilishdagi kuchlanishni xisobiy qiymati. MPa; [σ f ]-egilishdagi kuchlanishni ruxsat etilgan qiymati, MPa. Tishli g`ildiraklarni egilishdan mustaxkamlikka hisoblashda qo`yidagi soddalashtirishlarni qabul qilingan. 1. Tishga ta’sir etuvchi kuch uning uchiga qo`yilgan bo`lib, faqat bitta tish vositasida uzatiladi deb, hisoblanadi. 2. Ishqalanish kuchi katta bo`lmaganligi sababli hisobga olinmaydi. Z. Tish konsolli balka deb qaraladi. Ma’lumki, g`ildirakning ilashishda bo`lgan tishlariga ta’sir etuvchi asosiy kuch, ularning sirtiga tik bo`lib ilashish CHIZIG ` I bo`yicha yo`nalgan Fn kuchdir. Hisobni osonlashtirish uchun bu kuch ilashish qutbiga ko`chirilib, tashkil etuvchi aylana kuch F t ’ bilan r adi al kuch F r ’ ga ajraladi . Bu kuchlarni ti sh asosi da hosil bo`lgan kuchlanish quyidagicha hisoblanadi.

7 -rasm σ f = σ e g - σ c = F t ’ l / W - F r ’ / A bu yerda σ eg =F t '/A -eguvchi mo`lentdan tish asosida hosil bo`lgan kuchlanish; σ c =F r ’/A markazdan qochma kuch ta’sirida xosil bo`lgan ko`chlanish; W=bS 2 /6-tish asosining qarshilik mo`lenti; A=bs- tish asosining yuzasi; b,s,l ning o`lchamlari rasmda ko`rsatilgan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, kuchlanishning absalyut qiymati tolalar siqilgan to`londa katta bo`lsa h a m , t i s h l a r a k s a r i y a t t o l a l a r c h o ` z i l g a n t o ` l o n d a n sinadi. Shuning uchun yuqoridagi tenglikda σ s oldiga (-) ishorasi kuyilgan. Formulalarda 1 va s ning absalyut qiymatlarini aniqlash qiyin bo`lganligi tufayli hisoblaщda ulardan foydalanish noqulay. Shuning uchun har xil moduli tishlarning o`xshashligidan foydalanib, ular o`lchamsiz koeffisiyentlar ya’ni 1’, s’ bilan almashtiriladi: 1’=1/ m, s'=s/ m B u k o e f f i s i y e n t q i y m a t l a r i n i y u q o r i d a g i formulaga qo`yib qo`yidagi ifoda olinadi:  н F t F K s tg s l m b K F             1 21 1    bu yerda: K F = K F a - K F υ - K F β - yuklanish koeffisiyenti; K n - kuchlanishning to`planishini hisobga oluvchi nazariy koeffisiyent. Bu ifodada [61’/(s’) 2 ]=Y F tish shakli koeffisiyenti. Demak, egilishidagi kuchlanishning hisobiy qiymati: σ F =  F FV F F F t m в K K K Y F          bu yerda: [ σ F ] -eguvchi kuchlanishning joiz qiymata. U F - tish shaklining qiymata siljish koeffisiyentti x bilan tishlar soni Z ga bog`liq bo`lib, jadvaldan olinadi. 3- jadval Z yoki zk Kesuvchi asbobning siljish koeffisiyenti, x -0,4 -0,25 -0,16 0 0,1 0,25 0,4

16 - - 4,28 4,0 3,78 3,54 20 - - 4,10 4,07 3 ; 8 3,64 3,50 25 - 4,30 4,13 3,90 3,7 3,62 3,47 40 4,02 3,88 3,81 3,70 3,6 3,57 3,48 60 3,78 3,71 3,63 3,62 3,5 3,54 3,50 80 3,70 3,66 3,63 3,60 3,5 3,55 3,51 100 3,66 3,62 3,61 3,60 3,5 3,56 3,55 180 3,62 3,62 3,62 3,62 3,5 3,58 3,56 Loyihalanayotgan uzatma g`ildiraklarning modulini aniklashda formulada F t =2T 2 /2d 2 deb qabul qilsak, m=] [ 2 2 2 2 F m d в K T    mm bo`ladi, bu yerda: K m =Y F K Fα ∙K Fβ - qo`shimcha koeffisiyent bo`lib uning o`rtacha qiymati to`g`ri tishli silindirsimon g`ildiraklar uchun K m =6,8, qiya tishli silindrisimon g`ildiraklar uchun K m =5,8 Formuladagi [σ F ] qiymati o`rniga [ σ F ] 1, [σ F ] 2 qiymalarining kichigi qo`yiladi. Aniqlangan modul qiymati standart bo`yicha yaxlitlanadi. Bu qiymat qancha kichik bo`lsa g`ildirak tishlarining soni shuncha ko`p bo`ladi. Bunda tishli g`ildirakning ilashishi tekis, shovqinsiz bo`lib tishni kesilishini osonlashtiradi, lekin eguvchi kuchlanishga chidamliligi kamayadi. Shuning uchun quvvat uzatadigan uzatmalarda modul qiymatini m>1,5 deb olish tavsiya etiladi. Qiya tishli uzatmalar. Qiya tishli uzatmalarda ilashish chizig`ining umumiy uzunligi l Σ ni qiymati g`ildirak eni v dan katta bu esa egilishdagi kuchlanishi qiymati kamaytiradi. Egili щ dagi kuchlanishning xisobiy qiymati quyidagacha aniqlanadi:  1 2 1 F F F F F t F K K K Y Y m в F              σ F2 = σ F1 ·  2 2 1 F F F Y Y   bu yerda: Y β =1-(β/140)-tish qiyaligini xisobga oluvchi koeffisiyent; Y F , K Fα, K Fβ qiymatidan yuqorida berilgan; U F -tish shaklining koeffisenti. U F -tish shaklining koeffisenti, qiymati jadvaldan g`ildirak tishlarining soni z ga nisbatan emas balki tashqi konus yoyilmasi aylananing xamma joyi tishlar bilan

to`la deb farz qilinganda xosil bo`ladigan g`ildirak tishlar sonini ekvivalint qiymatiga nisbatan tanlanadi. d K1 =d 1 /cosφ 1 yoki z K1 =z 1 /cosφ 1 d K2 =d 2 /cosφ 2 yoki z K2 =z 2 /cosφ 2

Foyfalanilgan adabiyotlar: 1. Shoobidov Sh . A . Mashina detallari . Texnika oily o`quv yurtlari uchun darslik. То ш кент : “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -444 b. 2. Kurganbekov M.M., Moydinov A. Mashina detallari: O`quv qo`llanma. I va II qismlar. -Toshkent: “ O`zbekiston ensiklopediyasi ”, 2014. -384 b. 3. Ш . А . Ш ообидов Ма ш ина деталлари . Ўқув қўлланма. То ш кент 2004-120 б . 4. Ш.А.Шообидов, С.У.Мусаев. «Юритмалар», Тасмали ва занжирли узатмаларни лойи х ала ш . То ш кент 2000-82 б. 5.Ш .А. Ш ообидов, С.У.Мусаев. «Ти ш ли ва ч ерв я кли узатмаларни лойи х ала ш ». То ш кент 2005-80 б . 6. Sh. A. Shoobidov, S. O` Musayev. Ko`tarish, transport mashinalari. –T.: «SHARQ», 2007. -192 b.

O'xshashlar

Zanjirli uzatmalar

Tasmali uzatmalar

Chervyakli uzatmalar

Uzatmalar qutisidagi tishli g'ildirakni uch o'lchamli 3d va ikki o'lchamli 2d modelini yasash

Tishli g’ildiraklarni tayyorlash usullari rekkali ilashma tishli g’ildiraklarni korreksiyalash