Texnologik jihozlarni ta`mirlashdagi moslamalar - Mashinasozlik - Referatlar

Texnologik jihozlarni ta`mirlashdagi moslamalar

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178.5 KB

Ko'chirib olish

Texnologik jihozlarni ta`mirlashdagi moslamalar Reja: 1. Texnologik mashina va jihozlarni ta`mirlash texnologiyasi asoslari 2. Qurilma va uskunalarni ta`mirlash moslamalari Sanoat jihozlarini ta`mirini tashkil qilish .

Texnologik mashina va jihozlarni ta`mirlash texnologiyasi asoslari Texnologik mashina va jihozlarni ta`mirlash ishlarida mashina qismlarga qisman yoki to‘liq ajratiladi. Mashinani qismlarga ajratish g‘iloflar, qopqoqlar, himoya vositalari (to‘siqlar)ni kam vaqt sarflab, yechib olishdan boshlanadi. So‘ngra uzatish jihozi va zanjirlar hamda yulduzchalarni yuritish jihozni yechib olinadi. Mashinadan yechib olingan agregatlar va detallar stellajlarga va har qaysi rusimdagi mashina uchun mohljallangan maxsus yashiklarga joylanadi. Murakkab agregatlar va yig‘ma qismlar yuvib tozalangandan keyin texnik almashtirish punktiga yoki ta`mirlash korxonasiga jo‘natiladi, unchalik murakkab bo‘lmaganlari esa, ularning texnik holatiga va ta`mirtalabligiga qarab, detallarga va o‘zellarga qisman yoki to‘liq ajratiladi. Detallarni yuvib, tozalangandan keyin yaroqli-yaroqsizlarga ajratiladi, ya`ni nuqsonlarni aniqlash maqsadida tekshiriladi va uch guruhga bo‘linadi: 1. Foydalanishga yaroqli; 2. Yaroqsiz; 3. Ta`mirtalab detallarga saralanadi. Detallarni nuqsonlarini aniqlash va yaroqli-yaroqsizlarga ajratish ishlari ishlab chiqarish samaradorligiga, shuningdek ta`mirlangan mashinalar sifati, hamda puxtaligiga katta ta`sir etadi. Shuning uchun bu ishlarni texnik shartlarga aniq amal qilgan holda bajarilishi kerak. Detallardagi nuqsonlarni ko‘zdan kechirib, shuningdek maxsus asboblar, moslamalar va uskunalar yordamida aniqlanadi. Keyinchalik foydalanishga yaroqli detallar yashil rang, yaroqsizlari qizil rang, tiklanishi talab etilgan detallar esa sariq rang bilan belgilanadi. Detallarni yaroqli-yaroqsizlarga ajratish natijalari nuqsonlar ro‘yxatida qayd etiladi yoki maxsus hisoblash qurilmalari yordamida hisobga olinadi. Bu ma`lumotlar statistik usullarda ishlangandan keyin detallarning yaroqlilik, almashinuvchanlik va tiklash koyef fitsiyentlarini aniqlash yoki ularga tuzatish kiritish imkonini beradi. Ishga yaroqli detallar saralangandan keyin korxonaning komplektlash (butlash) uchastkasiga, so‘ngra mashina agregatlarini yig‘ishga, yaroqsizlari esa chiqindilar omboriga yuboriladi. Ta`mirtalab detallar ta`mirlashni kutayotgan detallar omboriga va tegishli tiklash uchastkalariga jo‘natiladi.

Detallarni yaroqli-yaroqsizlarga ajratish va saralash texnik shartlari karta (qog‘oz) kohrinishida bo‘lib, unda har qaysi detalga oid quyidagi ma`lumotlar keltiriladi: detal to‘risidagi umumiy ma`lumotlar; detaldagi nuqsonlar ro‘yhati; nuqsonlarni bartaraf etish usullari; ta`mirsiz ruxsat etiladigan o‘lchamlar va nuqsonlarni bartaraf etishning tavsiya etilgan usullari. Detallarni yaroqli-yaroqsizlarga ajratish vaqtni tejash maqsadida quydagi tartibda amal oshiriladi. Detallarni tashqi tomondan ko‘zdan kechirib yirik darzlar, teshilgan- yorilgan, singan, tirnalgan, chizilgan, zanglagan joylar aniqlanadi. Detallar ish sirtlarining o‘zaro joylashishidagi va detallarning fizik va mexanik xossalaridagi nuqsonlar maxsus moslamalar yordamida aniqlanadi. Ko‘zga ko‘rinmaydigan nuqsonlar (ko‘rinmaydigan darzlar va ichki nuqsonlar) aniqlangandan so‘ng detallar ish sirtlarining o‘lchamlari va geometrik o‘lchamlari tekshiriladi. Detallarni komplektlash (butlash) mashinalarni ta`mirlash texnologiyasidagi eng muhim jarayonlardan biri hisoblanadi. Komplektlash buyumlarni yig‘ish uchun zarur bo‘lgan mos detallarni tanlab butlashdan iborat. Detallarni butlashda quydagi amallar bajariladi: detallarni, yig‘ma qismlarni va butlovchi buyumlarni to‘plash, hisobga olish va saqlash, detallarni nomi va soni bo‘ycha tanlab to‘plash, detallarni o‘lchamlari, vazni va o‘zaro muvozanatlanganligi bo‘yicha tanlash. Dastlabki ikki masala xal etilgandan keyin mashinalarni yig‘ish uchastkalari zarur detallar bilan o‘zluksiz ta`minlash imkoniyati yaratiladi, binobarin detallarni ta`mirlash jarayoni bir tekisda boradi. Detallarni komplektlashda ularni o‘lchamlari bo‘yicha tanlash muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Mashinalarni ta`mirlashda ular uch guruh detallardan foydalaniladi: yangi, ta`mirlangan va ishga yaroqli detallar. Bu detallarning hammasida o‘lchamlar turli aniqlikda bo‘ladi, shuning uchun detallarning o‘lchamlari bo‘yicha to‘g‘ri tanlab, buyumlarning aniq yig‘ilishini ta`minlash ancha murakkab ishdir. Detallarni texnik shartlarga muvofiq aniq va tez yig‘ishni osonlashtirish maqsadida detallarni nazorat qilish va tanlashga oid ishlar komplektlash (bekam-ko‘st butlash) deb ataladi. Maolumki, mashinalarni ta`mirlashda texnik holati turlicha bo‘lgan (ishlatilgan, lekin keyinchalik foydalanishga yaroqli, tiklangan, yangi) detallardan foydalaniladi.

Detallar qator belgilariga qarab: yig‘ish joyida ishlatiladigan detallar ro‘yxatiga qarab; o‘lcham guruhlari va ta`mirlash o‘lchamlari bo‘yicha (qo‘shilmalarda zarur tirqish va taranglikni ta`minlash uchun), vazni bo‘yicha (jihozlarning muvozanatini ta`minlash uchun); qoldiq ish muddati bo‘yicha (yig‘ma qismlarning teng mustahkamligini ta`minlash uchun) tanlanadi. Bu ishlarning hammasi komplektlash bo‘limida amalga oshiriladi. Dvigatellarning baozi bir detallari komplektlashda faqat vazni bo‘yicha tanlanadi. Bunday detallarga shatunlar va porshenlar kiradi. Bir dvigatelga o‘rnatiladigan bir xil nomli detallar vaznidagi farq, texnik shartlarda ko‘rsatilgan meoyordan oshmasligi kerak. Detallarni komplektlash agregatlar va mashinalarning ayrim qismlarini yig‘ishga tayyorgarlik bo‘lib hisoblanadi. Detallarni mashina qismlari va ish joylari bo‘yicha sifatli va o‘z vaqtida komplektlash yig‘ish ishlarining sifatli, yig‘uvchilarning ish unumining yuqori bo‘lishini, ishlab chiqarish siklining tez bajarilishini ta`minlaydi. Ta`mirlash korxonalarida yangi va ta`mir joiz o‘lchamli detallardan foydalaniladi. Shuning uchun ham detallarni nazorat qilish va tanlash juda muhim ish hisoblanadi. Komplektlashdagi asosiy talab qismlarning aniq yig‘ilishini ta`minlashdan iborat bo‘lib, birikmalarning o‘lcham zanjiri texnik shartlarga javob berishi lozim. Bu talablarni quydagi usullarda bajarish mumkin : 1. To‘liq o‘zaro almashinuvchanlik usuli . Bu usulda barcha detallarning o‘lchamlari joiz chetlashish chegarasida bo‘lishi lozim. Bu usulni o‘zluksiz ishlab chiqarish jarayonida va o‘lcham zanjirlari qisqa (2...3 detallardan iborat) bo‘lganda qo‘llanish maqsadga muvofiq bo‘ladi; 2. Qisman o‘zaro almashinuvchanlik usuli. Bu usul o‘lchamlarning joiz chetlashish chegarasi kengaytirilganda qo‘llaniladi. 3. Rostlash usuli. Detallarni yig‘ishda yordamchi zveno ishlatiladi. Bu zveno yordamida zarur joiz chetlashish ta`minlanadi. Yordamchi zveno sifatida kiruvchi vtulka, shayba, qistirma kabilardan foydalaniladi. 4. Mashinalarni yig‘ish- jarayoni muhim ish hisoblanadi va mashinalarni ta`mirlashda, ayniqsa rezbali, o‘qdosh va aylanuvchi birikmalarni yig‘ish ko‘p vaqt oladi. Birikma bolt, gayka, shplintdan iborat bo‘ladi .

Galvanik qo‘llash elektr tok ta`sirida metall to‘zlarining eritmasidan metallarning ajralib chiqish xossasiga asoslangan. Detal tok manbaining manfiy qutbiga katodga ulanganda, uning yeylgan sirtiga metall o‘tiradi. Tok manbaining musbat qutbiga ulangan anod ikkinchi elektrod sifatida xizmat qiladi. Ikkala elektrod ajraladigan metall to‘zlarining eritmasiga joylanadi. Galvanik va kimyoviy qoplamalar detalning yeyilgan joyini to‘ldirish uchun yotqiziladi, shuningdek ulardan zanglardan saqlaydigan yoki pardoz qoplamalar sifatida foydalaniladi. Galvanik qoplash usullaridan xromlash, temirlash, nikellash, ruxlash va mislash kimyoviy usullaridan esa, oksidlash va fosfotlash keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Xromni yeyilgan sirtlariga yotqizish jarayoni ko‘pi bilan 0,25...0,3 mkm yeyilgan detallarni tiklashda, shuningdek zanglashdan saqlash uchun qo‘llaniladi. Vallar, o‘qlarning ish sirtlari, dumalash podshipniklari o‘tkaziladigan sirtlar va boshqa detallar xromlash usulida tiklanadi. Xromli qoplamalar ko‘kimtir oq rangda bo‘ladi. Detallarga yotqizilgan xrom qattiqligi NV 800...1000, yeyilish va zanglashga qarshiligi katta bo‘ladi. Xrom bilan tiklangan detallarning xizmat muddati ish sharoitlariga qarab 4,0...10,0 marta oshadi. Xromli qoplamalarni xom va toblangan po‘latlarga yotqizish mumkin . Mexanik ishlov berishda har tomondan olingan qatlam qalinligi 0,25 mm oshmasligi kerak. Detalning xromlanmaydigan joylari sapon lak, selluoid, tasma va boshqalar bilan berkitiladi, teshiklar esa qo‘rg‘oshin tiqinlar bilan yopiladi, xromlanadigan sirtlarga tozalovchi pastalar surtilib, elastik jilvir toshlar bilan yoki mayda donali jilvir qog‘oz bilan tozalanadi. Xromlashga tayyorlangan detal osmalarga o‘rnatiladi. Elektrolit tarkibi 50 g o‘yuvchi natriy, 1 l suvdan iborat; moysizlantirish tarkibi: tok zichligi 5 A/dm2, elektrolit temperaturasi 15...20 °C, elektrolitda tutib turish vaqti 1...2 daqiqa. Oksid parda yotqiziladigan xromning asosiy detalga mustahkam yopishiga to‘sqinlik qiladi. Oksid pardasi N2O4 ning 5% li eritmasida yoki tarkibi 100 g xrom angidrid, 2...3 g sulfat kislota, 1 l suvdan iborat elektrolit quylgan idishda ketkaziladi . Temirlash - xlorli elektrolitlardan yeyilishga chidamli qattiq qoplamalar hosil qilish jarayonidir. Bu usul xromlash jarayoniga nisbatan quydagi afzalliklarga ega: xromlashdagiga nisbatan 5...6 marta kam tok sarf bo‘ladi, qoplama tez hosil bo‘ladi, qoplamaning hosil bo‘lish tezligi 0,3...0,5 mm/soat ga yetadi (xromlashdagi tezlikdan 10...

15 marta katta); qoplama yeyilishga chidamli bo‘ladi (toblangan po‘lat 4 ... 5 dan qolishmaydi); qalinligi 1,0...1,5 mm va bundan qalin, qattiqligi NRC 20...60 bo‘lgan qoplama hosil qilish uchun oddiy arzon elektrolitdan foydalanish mumkin. Shu afzalliklari tufayli texnologik mashina va jihozlarni ta`mirlashda keng foydalanilmoqda. Temirlashda elektrolit sifatida oz miqdorda xlorid kislota qo‘shilgan xlorli temirning suvdagi eritmasi ishlatiladi. Xlorli temir konsentratsiyasi 200...700 g/l, xlorid kislotaniki esa 1...3 g/l ni tashkil etadi . Ruxlash . Texnologik mashina va jihozlarni ta`mirlashda mayda mahkamlash detallari ruxlab zanglashdan himoya qilinadi. Ruxlash sulfat kislotali elektrolitlarda bajariladi. Bunday elektrolitlar tarkibiga sulfat kislotali rux (200...250 g/l); sulfat kislotali ammoniy (20...30 g/l); sulfat kislotali natriy (50... 100 g/l) va deksrin (8... 12 g/l) kiradi. Qoplama aylanadigan maxsus barabanlarda yoki qalpoqlarda yotqiziladi. Ruxlash jarayonida elektrolit temperaturasi uy temperaturasiga teng va tok kuchi zichligi 3...5 A/dm2 bo‘ladi. Oksidlash -po‘lat detallarda tarkibida oksidlovchi moddalar bo‘lgan qaynoq ishqorli eritmalarda ishlov berishdan iborat. Oksidlashda detallarning sirtida qalinligi 0,6... 1,5 mkm li oksidlarda hosil bo‘ladi. Oksid parda juda mustahkam bo‘lib, metallni zanglashdan muhofazalaydi . Fosfatlash -po‘lat detallar sirtida himoya pardalar hosil qiluvchi kimyoviy jarayondan iborat. Himoya parda fosfor, marganes va temir to‘zlaridan iborat bo‘ladi. parda qalinligi 8,0...40 mkm bo‘lib, g‘ovak biroz qattiq va yaxshi moslanuvchan bo‘ladi . Po‘latlash -detallarning yeyilgan sirtiga qalinligi 3 mm gacha bo‘lgan po‘lat qatlamni elektrolit usulida yotqizishdan iborat. Bu usul ancha tejamli va unumli bo‘lganligi sababli keyingi yllarda po‘lat va cho‘yan detallarni tiklashda keng qo‘llanilmoqda. Po‘latlashdagi ish unumi metallning tez o‘tirishi hisobiga 0,5 mm soatni tashkil etadi, bu esa xromlashdagidan 15...20 hissa ortiq. Po‘latlash (temirlash) usulida transmissiyalarning vallari, shkivlar, cho‘yan vtulkalar va boshqa 3 mm gacha yeyilgan detallar tiklanadi. Po‘latlashning afzalligi shundaki, bu usul bilan detal sirtiga o‘tirgan qatlamni sementlash, toblash va bo‘shatish mumkin .

Nikellash . Elektrolit va kimyoviy nikellash detallarning yeyilishga chidamliligini oshirish, zanglashdan himoyalash va dekorativ qoplama hosil qilishda qo‘llaniladi. Elektrolit nikellash esa, detallarni eritmaga botirib, maolum temperatura tutib turishida, (elektr tokini ishlatmasdan), metallning yeyilgan sirtiga o‘tirishini ta`minlashdan iborat. Yonilgi nasoslari va gidravlik asboblarning po‘lat, mis va alyuminiy qotishmalaridan aniq tayyorlangan detallarni ta`mirlashda nikellash usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Uning yuqori unumdorligi bu usulning afzalligidir . Mislash yeyilgan va siqilgan vtulkalarni tiklash, sirtlarni sementitlashda muhofazalash, elektr asboblarning kontaktlarini ta`mirlashda yoki xromlash va nikellash oldidan quy qatlam sifatida qo‘llaniladi . Oqartirish -ta`mirlangan detallarning ishlab moslanishini yaxshilash uchun sirtlarga qalay qatlamini yotqizishdan iborat . Detallarni plastik deformatsiyalash usuli bilan tiklash metallarning sovuq va issiq holatlarda plastik deformatsiyalana olish xossasiga asoslangan. Uglerodli po‘latlar, rangli metallar va ularning qotishmalaridan tayyorlangan detallar sovuqlayin, tarkibida ko‘pi bilan 0,3 % uglerod bor bo‘lgan detallar esa issiq holatlarda plastik deformatsiya usulida tiklanadi. Detallarni qizdirmasdan tiklashda katta kuch qo‘yish talab etiladi. Bunda metall to‘zilishini o‘zgartirmasdan deformatsiyalanadi, puxtalash natijasida esa qovushqoqligi pasayadi, oquvchanlik chegarasi kattalashadi va detal metallining qattiqligi oshadi. Detalni suyuqlanish temperaturasining 0,8...0,9 qismigacha qizdirganda plastik deformatsiyalashga sarflanadigan kuch 12... 15 hissa kamayadi, shunda uning tuzilishi va mexanik xossalari sezilarli darajada o‘zgarmaydi. Amalda detallarni cho‘ktirib, bosib kirgizib, kengaytirib, aylanasiga siqib, cho‘zib va to‘g‘rilab tiklanadi. Bundan tashqari, detallarni tiklash va mexanik xossalarini yaxshilashning turli usullari keng qo‘llaniladi. Detallarning yeyilgan sirtlarini bosim bilan ishlov berib tiklanganda detalning ishlamaydigan qismidagi metall uning yeyilgan qismiga suriladi. Bu jarayon detalni tayyorlash, deformatsiyalash va deformatsiyalangandan keyin ishlov berishdan iborat. Detallarni deformatsiyalashga tayyorlash ishlov beriladigan sirtlarni sovuqlayin

deformatsiyalash oldidan yumshatish yoki yuqori temperaturada qizdirib bo‘shatish, yoki issiqlayin deformatsiyalash oldidan ularni qizdirish ishlaridan iborat . Elektr payvandlash yoy - qattiq yoki suyuq elektrodlar o‘rtasida gazli muhitda kuchli tok o‘tganda hosil bo‘ladigan barqaror elektr razryadidan iborat. Bunday razryad hosil bo‘lganda juda ko‘p miqdorda issiqlik ajraladi. Yoy temperaturasi elektrod ko‘ndalang kesimining maydon birligiga to‘g‘ri keladigan tok kuchiga bog‘liq. Bu kattalik tokning zichligi deb ataladi. Tok zichligi qancha katta bo‘lsa, yoy temperaturasi shuncha yuqori bo‘ladi. Eruvchan elektroddan foydalanib qo‘lda elektr yoyli payvandlashda tok zichligi 10...20 A|mm2, kuchlanish 18...20 V bo‘ladi. Payvandlash simi va elektrodlar payvand chokni to‘ldirish uchun ishlatiladi. Buning uchun yoy zonasiga suyultirib, yotqiziladigan metall chiviq yoki sim kiritiladi. Qo‘lda elektr yoyli payvandlashda suyultirib yotqiziladigan elektrod sifatida suvoqli metall chiviq yoki tayoqcha ishlatiladi. Payvandlash elektrodlari «E» harfi va payvand birikmaning o‘zilishdagi mustahkamligini ko‘rsatuvchi raqamlar bilan belgilanadi. Masalan, E42 belgi payvand chokning o‘zilishga qarshiligi 4,2 MPa ekanligini bildiradi. Elektrodning har qaysi toifasiga odatda elektrodlarning bir nechta markasi kiradi. Masalan, E42 toifaga OZS-1 va OM OMM-5 markali elektrodlar, E42A toifaga SM-8 elektrodi kiradi va hokazo . Po‘lat detallarni payvandlash va suyultirib qoplash . Qo‘lda elektr yoyli payvandlash usulidan to‘zilishlardagi va korpus detallardagi darzlarni, yorilgan joylarni yamash, detallarning singan qismlarini biriktirish, shuningdek detallarning yoylgan sirtlarini metall suyultirib qoplashda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Po‘lat detallarni payvandlash va suyultirib qoplash sifati metallning kimyoviy tarkibiga, uning tarkibidagi va legirlovchi aralashmalar miqdoriga, payvandlash tartibi va elektrodning markasiga, suyultirib qoplashga tayyorlashda metall sirtiga ishlov berish sifatiga bog‘liq. Suyultirib qoplash oldidan detallarning yeyilgan sirtlari qum purkash apparatlari yoki metall cho‘tka bilan tozalanadi, ularni 250...300 °C gacha qizdirib, neft mahsulotlari qoldiqlaridan tozalanadi, eski suyultirib yotqizilgan qatlam va yoyilgan rezba yo‘nib tashlanadi.

Cho‘yan detallarni payvandlash va suyultirib qoplash . Cho‘yanning kimyoviy tarkibi va o‘ziga xos fizik-kimyoviy xossalari tufayli cho‘yan detallar katta qiynchiliklar bilan payvandlanadi. Metallni tez sovutganda u toblanib, darzlar paydo bo‘ladi va ichki kuchlanishlari oshadi. Bunday holga yo‘l qo‘ymaslik uchun payvandlashning turli texnologik usullari va maxsus elektrodlar qo‘llaniladi. Darz va singan cho‘yanlar detallar issiq va sovuq holatda payvandlanadi. Issiq holatda payvandlashda gaz bilan payvandlash usuli qo‘llaniladi. Bunda katta cho‘yan detallar 600...650 °C gacha, kichik detallar 150...200 °C gacha qizdiriladi, payvandlangandan keyin ular sekin sovutiladi. Cho‘yan detallardagi darzdlar po‘lat detallar kabi payvandlashga tayyorlanadi. Cho‘yan detallar sovuq holda payvandlash uchun oldindan qizdirilmaydi. Bu usulda cho‘yanning oqarishiga, payvand chokning toblanishiga va ichki kuchlanishlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan elektrodlardan va suyultirib qo‘lanadigan buyumlardan foydalanish kerak. Cho‘yanni sovuq holda elektr yordamida payvandlashda teskari qutbli o‘zgarmas tok va kichik (3...4 mm) diametrli elektrodlarni ishlatish tavsiya etiladi. Potok usulida ta`mirlash ishlari ixtisoslashtirilgan ish o‘rinlarida ma`lum texnologik ketma-ketlikda va bir maromda bajariladi. O‘zellar, agregatlar va mashinalar potokliniyalarda ta`mirlanadi va yig‘iladi. Obyekt tayyor, chiniqtirilgan va sinalgan agregatlar va uzellardan yig‘iladi. Alohida uzellarni ta`mirlash, yig‘ish va chiniqtirish liniyalari texnologik ketma-ketlikda buyum (mashinalar, agregatlar) umumiy yig‘ish liniyasi potok usulidan bir tipdagi mashinalarga ixtisoslashtirilgan ish o‘rinlarini qo‘llab maolum ketma-ketlik va bir me`yorda xizmat ko‘rsatishga talabnomalar juda ko‘p bo‘lganda foydalaniladi . Markazlashtirilgan usulda xizmat ko‘rsatish tashkilot yoki korxona bitta bo‘linmasining xodimlari va vositalari yordamida texnik xizmat ko‘rsatilishi bilan ajralib turadi. Markazlashmagan usulda xizmat ko‘rsatish - mashinalarga bir nechta bo‘linmalarning xodimlari va vositalari bilan xizmat ko‘rsatish. Mashinalarga rejali ehtiyot qilinadigan ta`mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish tizimi qo‘llaniladi. Undan asosiy maqsad - texnika, uskuna va muhandislik tarmoqlarini ishga

to‘la layoqatli holatda saqlab turish, injener-texnik, ta`mirlash va energetika xizmatlari tomonidan rejali tartibda o‘tkazadigan tashkiliy-texnik choralar kompleksi hisobiga ularni vaqtidan ilgari yeyilishi, ishdan chiqishining oldini olishdan iborat. Bu tizimning joriy qilinishi texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlashning tashkil qilinishini takomillashtirishga, foydalanish harajatlarini qisqarishga ham yordam beradi . Mashinalarga texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlashda uchta asosiy strategiya bir- biridan farqlanadi: 1. To‘xtab qolgandan keyingi talabga ko‘ra ; 2. Bajarilgan ish hajmiga (kalendar vaqt) ga qarab; 3. Davriy nazoratga muvofiq holatiga ko‘ra . Texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlash sifatini baholash uchun, shuningdek ta`mirlashga qadar hamda ta`mirlashdan keyin mashinadan foydalanish ko‘rsatqichlardan foydalaniladi : 1. Mashina va uning tashkil qiluvchi qismlarini kapital ta`mirlashda qayta tiklangan resurs; 2. Mashinaning tayyorgarlik koyeffitsiyenti; 3. Texnik foydalanish koyeffitsiyenti; 4. Smenada va yozda bajargan ish hajmi, yonilg‘i sarfi hamda ta`mirlashdan keyingi davrda bajarilgan ish hajmi birligiga to‘g‘ri keladigan texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlash harajatlari darajasi. Hududiy sharoit va bajariladigan ishlar harakteriga ko‘ra ta`mirlovchi, xizmat ko‘rsatuvchi bo‘linma va korxonalar uch darajaga bo‘linadi : 1. Ta`mirlash, xizmat ko‘rsatish bo‘linmalari hamda mashinasozlik korxonalari va ular bo‘linmalarining, jihozlarini ishlab chiqarishi; 2. Ta`mirlash, xizmat ko‘rsatish bo‘linmalari va faoliyat soxasi ma`muriy tumanni qamraydigan xizmat ko‘rsatish korxonalarini ishlab chiqarishi; 3. Faoliyat soxasi viloyat, o‘lka respublika miqyosiga ixtisoslashgan ta`mirlash korxonalari va zavodlari . Texnikaga xizmat ko‘rsatish yoki ta`mirlash sifati deganda bundan keyin texnik xizmat ko‘rsatish yoki ta`mirlash jarayonini va uning natijalarini belgilangan talablarga muvofiqligini tavsiflaydigan xossalar majmuyi tushiniladi. Ta`mirlash, xizmat ko‘rsatish

korxonalari sifatli ishlashining eng muhim natijasi texnikaning berilgan texnik tayyorgarlik darajasini unga texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlash uchun juda kam solishtirma harajat qilib ta`minlashdan iborat. Miqdoriy tavsif uchun tegishli maqsadga erishish choralari sifatida quydagi ko‘rsatkichlardan foydalanish mumkin : 1. Berilgan muddatga (mavsumiy ishlar boshlanishiga) parkning tayyorgarlik darajasi. Bu daraja tayyor mashinalarni butun mashina parkiga nisbati bilan aniqlanadi va foizlarda belgilanadi; 2. Texnik tayyorgarlik koyeffitsiyenti yoki mashinalarda texnik foydalanish koyeffitsiyenti ; 3. Texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlashda ish birligi (moto-soat, shartli etalon gektar, kilometr va shu kabilar) uchun pul vositalarining solishtirma harajati . Ta`mirlash zavodlari va ustaxonalari uchun quydagilar sifat ko‘rsatkichlari bo‘lib xizmat qilishi mumkin : 3. Ta`mirlashlararo o‘rtacha resurs (bajarilgan ish hajmi) va bajarilgan ish hajmi birliklarida mashinalarning rusimlari bo‘yicha yoki ta`mirlashga qadar davrda bajariladigan ish hajmlari; 4. Texnika ta`mirlanishini (mashinalar turi va ta`mirlash turlari bo‘yicha) o‘rtacha davom etish muddati; 5. Ta`mirlangan mashinalarning foydalanuvchi xizmati qabul qilib olgan (yoki qabul qilish natijalari bo‘yicha sifatni ballar hisobidagi o‘rtacha bahosi; u yo‘l qo‘yilgan nuqsonlarning miqdori va muhimligini hisobga olib aniqlanadi ); 6. Kafolat muddati (bajariladigan ish hajmi) kattaligi va kafolatdan o‘tmagan mashinalar . Quydagilar texnik xizmat ko‘rsatish stansiyalari va punktlarida bajariladigan ishlar sifatini baholash ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qilishi mumkin : 1. Texnikani texnik xizmat ko‘rsatish va ta`mirlashda o‘rtacha turib qolish muddati (mashinalar turi va texnik xizmat ko‘rsatish turlari bo‘yicha); 2. Foydalanuvchi texnik xizmat ko‘rsatish va joriy ta`mirlashdan benuqson qabul qilib olgan mashinalar (foiz yoki ballarda);

3. Ishlatish jarayonida texnikani o‘rtacha to‘xtab qolish miqdori (bitta mashina yoki mexanizatsiyalashtirilgan ishlar hajmi birligi hisobida), to‘xtab qolishlar oqibatini bartaraf qilish uchun o‘rtacha mehnat sarfi (narxi) yoki texnik xizmat ko‘rsatish, yoki joriy ta`mirlashni sifatsiz o‘tkazilishi natijasida to‘xtab qolishlarni bartaraf qilinishi tufayli bekor turish muddati . Ta`mirlash sifatini oshirish muammosiga kompleks yondoshishda ta`mirlangan mashinalarning sifat ko‘rsatkichlariga ta`sir qiladigan asosiy omillar qatoriga quydagilarni kiritish lozim: ta`mirlash fondi, texnologik uskunalar, jihozlar, asboblar, o‘lchash va nazorat qilish vositalari, sinash uskunalarining holati; ehtiyot qismlar, butlovchi buyum va materiallar sifati; kadrlar malakasi; tozalash, qismlarga ajratish, saralash (defektovka), detallarni qayta tiklash, butlash, yig‘ish, chiniqtirish, sinash va bo‘yash texnologik jarayonlarini tashkil qilish. Ta`mirlash sifatini boshqarishning eng muhim va murakkab masalalaridan biri shundan iboratki, sifatni yaxshilashga oid chora-tadbirlar ishlab chiqishda ishlab chiqarish faoliyati omillari va sharoitlarini o‘zaro moslashtirib birga qo‘shib olib borish zarur. Ta`mirlash sifatini oshiruvchi chora-tadbirlar deganda omil yoki sharoitni o‘zgartiradigan ta`sirlar yoki ta`sirlar yig‘indisi tushiniladi. Ularni amalga oshirilishi natijasida mahsulot sifatining ko‘rsatkichlari o‘zgaradi. O‘z harakteriga ko‘ra chora- tadbirlarni uch tipga bo‘lish mumkin. Birinchi tipga mahsulot sifatini oshirish omillarigina ta`sir qiluvchi, ikkinchisiga - sharoitlargagina ta`sir qiluvchi, uchinchisiga bir yo‘la omillar va sharoitlarga ta`sir qiluvchi chora-tadbirlar kiradi . Qattiq konstruksiyali issiqlik almashinish qurilmalari - qo‘zg‘almas truba panjaralari qobiq bilan mahkam bog‘langandir. Ularning asosiy kamchiligi qobiqlarning ichki yuzalari va issiqlik almashinuvchi trubalarning tashqi yuzalarini iflosliklardan va cho‘kindilardan mexanik tozalash mumkin bo‘lmaganligidir. Bunday issiqlik almashinish qurilmalarini ta`mirlash yo‘li bilan qayta tiklash bir muncha chegaralangandir. Aynan shuning uchun ham uzoq muddat xizmat qilishi, tegishli ekspuatatsiya rejimiga qat`iy rioya qilingandagina ta`minlanadi. Masalan, qurilma pasportida ko‘rsatilgan issiqlik almashinayotgan muhitlararo temperaturalar farqini oshirib bo‘lmaydi, chunki bu truba panjarali truba birikmalarining buzilishiga yoki truba yorilishiga olib kelishi mumkin.

Ikki issiqlik almashinayotgan oqimlarning, iflosliklardan holi bo‘lgan, korrozion aktiv moddalar va issiqlik almashinish jarayonini yomonlashtiruvchi hamda qurilmaning gidravlik qarshiligini kuchaytiruvchi muallaq zarrachalardan holi bo‘lgan bittasini trubalar orasiga yuboriladi. Shuni nazarda tutish kerakki, truba tashqi yuzalarining va qurilma qobig‘ining ichki devorini ko‘rikdan o‘tkazish imkoni yo‘q, bundan kelib chiqadiki, qurilma holatini ekspluatatsiya qilinayotgan vaqtda nazorat qilish mumkin bo‘lmay qoladi. Ta`mirlashning zaruriyligi, ta`mirlashi va mexanik tozalanishi mumkin bo‘lgan trubalarning ichki yuzalarini tekshirish orqali aniqlanadi. Trubalarni va qobiqni korrozion yeyilishini oldini olish, ular ishlayotgan muhit xossalariga bog‘liq holda, ularni yasash uchun metall tanlash orqali amalga oshiriladi. Truba va issiqlik almashinish qurilmalarining qopqoqlarini, qobiqlarini korroziyadan dengiz suvi yordamida katodli muhofazalash tajribasi mavjuddir. Bunday muhofazalash korroziya tezligini 5...6 marta kamaytiradi. Katodli muhofazaga tegishli bo‘lgan elementlarning ma`lum miqdorini muhofazalovchi yuzalar o‘lchamlariga bog‘liq holda qurilma qukog‘ining ichiga osib qo‘yiladi; yeyilish o‘lchamiga qarab, ta`mirlashda elementlarni muntazam ravishda yangilari bilan almashtirish mumkin. Vizual ko‘prik faqatgina qopqoqlar, trubalarning uchlari va ichki kanallari, qobiq va qopqoqlardagi shtutserlar uchun taalluqlidir. Qurilmaning qolgan qismlari nuqsonlarini faqatgina bosim bilan tekshirish vaqtidagina aniqlash mumkin. Nazorat va ta`mirlash vaqtida va tarkibini aniq ekspluatatsion sharoitlardan kelib chiqib aniqlanadi. Muddatdan oldin ta`mirlash zarurati issiqlik almashinishning keskin yomonlashuvi bilan (texnologik kartaga mos), shuningdek, issiqlik almashayotgan muhitlar siljishi bilan bog‘liq birinchi holatda, ichki yoki tashqi truba yuzalarining yoki unisini ham bunisini ham ifloslanishi ehtimoli bor, ikkinchi holda-bitta yoki bir nechta trubalarning yorilishi yoki trubalarning truba panjaralari bilan birikkan joylarda zichlikning buzilish ehtimoli bor. Qurilma qobig‘ini va uning birikmalari zichligining buzilganligini tomchilar oqayotganligini ko‘rib aniqlash juda oson. Bunday hollarda qurilmalarni, ular ishlab turgan tizimdan surilma qopqoqlarni va ventillarni darhol berkitib qo‘yish orqali uzib qo‘yish zarur. Qattiq konstruksiyali issiqlik almashinish qurilmalarini nazorat va ta`mirlash vaqtida o‘tkaziladigan jarayonlar ketma-ketligi qariyb bir xildir .

Qurilmalarni yuvish. Truba va truba oralig‘i ichidagi tarkibni, shtutserlar yoki maxsus qobiq va qopqoqdagi maxsus chiqarib tashlovchi muftalar orqali bo‘shatiladi. So‘ngra ishchi muhitning fizik-kimyoviy xossalariga ko‘ra mo‘ljallanadigan vaqt oralig‘ida ular suv bilan yuviladi, keyin bug‘lantiriladi. Buning uchun issiqlik almashinish qurilmalarining trubalar bog‘lamiga bug‘ liniyasini ulash imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Bu liniya qurilmalar ishchi rejimda mustahkam biriktirilgan bo‘lishi kerak. Yuvish va bug‘latish orqali ikki maqsadga erishiladi: portlash va yong‘indan xavfsiz yoki zaharli moddalardan xavfsizlik hosil qilish yo‘li bilan qurilmani ochishga tayyorlashga va yuzalarni cho‘kindilardan tozalashga tayyorlanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, yuvish - bu trubalar tashqi yuzasidan cho‘kindilarni ajratib olishning birdan-bir mumkin bo‘lgan usulidir. Shuning uchun issiqlik almashinuv qurilmalarining trubalararo bo‘shlig‘ini yuvishga alohida e`tibor qaratish kerak. Qurilmalarni mumkin qadar bug‘ bilan isitiladigan issiq suvda yuvish kerak. Neftni qayta ishlash qurilmalarini issiq suv va kerosin aralashmasi bilan yuvish amalga oshirilmoqda. Kerosin neft mahsulotlarini eritadi, koks va boshqa mexanik aralashmalar esa aralashma oqimi bilan birga chiqib ketadi. Agar truba bo‘shlig‘iga bir vaqtning o‘zida bug‘ ham yuborilsa, bunday yuvishning samarasi yana ham ortadi. Kerosinni va isitishga ketadigan issiqlik sarfini kamaytirish maqsadida ishlatib bo‘lingan aralashmani maolum sig‘imga solinadi va undagi chiqindilar tindiriladi, so‘ngra yana foydalaniladi (9.1-rasm). Yuvuvchi suyuqlik sifatida 100...120 °C gacha isitilgan solyar moyi ishlatilsa ham bo‘ladi. Yuzalardagi chiqindilar va cho‘kindilar kerosin yoki solyar moyida yaxshi erimasa, u holda maxsus ingibitorlardan foydalanib, kislotali tozalash qo‘llaniladi. Ular truba va qobiq metallari intensiv korroziyasini oldini oladi. Odatda xlorid kislotasining "unikol" ingibitori bilan aralashmasi qo‘llaniladi. Yuvish davomiyligi yig‘ilgan tajribaga asoslanib, issiqlik almashinish qurilmasining har bir guruhi uchun cho‘kindilarning fizik - kimyoviy xususiyatlariga qarab aniqlanadi . Issiqlik almashinish qurilmalarini yuvishni ifloslanish darajasiga ko‘ra va yuvilayotgan vaqtdagi keladigan gidravlik qarshilikka ko‘ra, bittadan yoki alohida uchastkalar bo‘yicha amalga oshiriladi .

Hamma issiqlik almashinish qurilmalarini bir vaqtda yuvish osonroqdir, buning uchun ishlatilayotgan trubalar bog‘lamidan foydalaniladi (2-rasm ). 1 - rasm. Issiqlik almashinish qurilmalarini kimyoviy tozalash usuli : 1-yuvuvchi suyuqlikni tindirish uchun sig‘im; 2-isitkich; 3-devorli sig‘im; 4-nasos; 5- cho‘kmani chiqarish shtutseri . Yirik issiqlik almashinish qurilmalarining truba bog‘lamlari bitta - bittadan o‘zilishini imkoniyatini ko‘rib chiqiladi, issiqlik almashinish yuzasi kichik bo‘lgan qurilmalar uchun juft-juft o‘zilish ko‘rib chiqiladi. Bunday bog‘lam defektli issiqlik almashinish qurilmalarini ishlab turgan texnologik qurilma yoki blokni boshqa qurilmalardan o‘zish imkonini beradi. Truba bo‘shlig‘i ham, ya`ni issiqlik almashinish qurilmalarining ichki yuzalari, qopqoqlari va qurilma xuddi shunday yuviladi . Ajratish. Yuvilgandan so‘ng, qurilmalarni hamma yog‘i berk qopqoqlar bilan kommunikatsiyadan ajratib olinib, keyin uni ajratishga o‘tiladi. Tagliklarni ajratish uchun bahzan trubali bog‘lamning bir qismini demontaj qilishga to‘g‘ri keladi. Qattiq qobiq trubali issiqlik almashinish qurilmalarining og‘irligi anchagina. Shuning uchun ularni qismlarga ajratish va keyinchalik o‘rnatish uchun kranlar, uchoyoqlar, statsionar ko‘tarish qurilmalaridan foydalaniladi . Nuqsonlarni aniqlash va bartaraf qilish . Tagliklar va ulardagi seksiya to‘siqlari devorlarining qalinligini, teshiklarni parmalashyo‘li bilan o‘lchanadi, shuningdek ultratovushli qalinlik o‘lchagichlar yordamida ham o‘lchanadi. Seksiya to‘siqlarini tagliklarga payvandlash sifati, ularga suv solib tekshiriladi. Suvni navbatma -navbat har bir seksiyaga o‘zatiladi, buning uchun qopqoqdagi barcha shtutserlar berkitiladi, qopqoqni esa

ochiq tomoni bilan yuqoriga qaratib o‘rnatiladi. Truba panjaralaridagi trubalar uchlarini mahkamlanish holatini avval ko‘z bilan ko‘zatish orqali tekshiriladi. Truba uchlarini truba panjaralari uyalarida teshik og‘zini yumaloqlash orqali mahkamlash keng tarqalgan. Issiqlik almashinish trubalarining alohida xususiyatlari: ularning kichik qalinlikda ekanligidir. Shuning uchun trubalar uchlarining mahkamlanishi alohida ehtibor bilan tekshiriladi. Teshiklarni yumaloqlab mahkamlash sifatini, yumaloqlash orqali mahkamlangan yuzalar holati bo‘yicha baholanadi. Yuzalar bir tekis deformatsiyalangan bo‘lishi, shuningdek yumaloqlab berkitilgan trubalar uchlari ichki diametri o‘lchamlari natijalari bo‘yicha bo‘lishi kerak. U truba devori qalinligi boshlang‘ich diametrdan 15...30 % ga ko‘pbo‘lishi kerak. Yangi yumaloqlab ko‘yilgan birikmalar sifati, yumaloqlab berkitish darajasi orqali harakterlanadi. Ko‘p hollarda trubalarning uchlari tezroq yeyiladi, shuning uchun, ularning qalinliklarini o‘lchash orqali issiqlik almashinish trubalari butkul holati haqida xulosa qilish mumkin. O‘ta yeyilgan trubalar yumaloqlab mahkamlangan birikmalarning mustahkamligini ta`minlay olmaydi. Agar panjaralar va trubalar yaxshi payvandlanadigan metaldan yasalgan bo‘lsa, issiqlik almashinish qurilmalarida truba panjaralarida trubalarni payvandlab mahkamlash ham qo‘llaniladi. Panjara va truba devorlarining qalinliklari juda katta farqli bo‘lishi, payvand ishlarini sifatli bajarilishiga qiynchilik tug‘diradi. Ko‘rik vaqtida payvand choki bir tekisliligiga va uning qalinligiga e`tibor berish kerak, chunki ekspluatatsiya jarayonida choklar korrozion va errozion yeyilishga duch keladi. Trubalar ichki yuzalarini yuvish vaqtida chiqarib yuborilmagan cho‘kindilar bilan ifloslanganlik darajasini ko‘z bilan ajratib va ixtiyoriy kesimlar diametrlarini o‘lchash yo‘li bilan ham aniqlanadi. Bular cho‘kindilarni mexanik tozalash yo‘li bilan olib tashlanadi. U cho‘kindilarni truba yuzasidan turli asboblar yordamida yumshatilib va qirqib tozalanadi. Mexanik tozalash jarayoni ko‘p mehnat talab qiladi. Oddiy holda trubalar uchi "kiroi" li o‘zun chiviqlar tiqib tozalanadi.

2 - rasm. Issiqlik almashinish qurilmalarini mexanik tozalash uchun qurilma : 1-parma; 2-g‘ovak val; 3-taqsimlovchi zolotnik; 4-yuritma; 5-tayanch; 6-rolik; 7-uch oyoq; 8-lebedka; 9-kran osti yo‘li . Zavodlarda tozalash mexanizatsiyasi uchun turli moslamalar qo‘llanilmoqda. Ularning asosida aylantirib parmalash yotadi. Aylanma parmalovchi uchlik asta - sekin o‘z og‘irligi ostida tozalanayotgan trubaga itarib, (vertikal issiqlik almashinish qurilmalari bo‘lganda) yoki ishchi kuchi bilan (qurilmalar gorizantal o‘rnatilgan bo‘lsa) kiritiladi. Parma rezbada kovakli (trubali) val bilan birikkan, valning uzunligi tozalanayotgan truba uzunligiga teng. Val yoki elektrodvigateldan reduktor orqali aylanma harakatga keltiriladi. Moslama truba ichiga yuvuvchi suv o‘zatish uchun zolotnikli qurilma bilan ta`minlangan, suv parma yuzasidagi ochiq teshiklar orqali yuzaga chiqadi va yumshagan iflosliklarni yuvib chiqadi. Ba`zi hollarda trubalarga suv o‘rniga suv bug‘i uzatiladi . Qurilma va uskunalarni ta`mirlash moslamalari Sanoat jihozlarini ta`mirini tashkil qilish. Ta`mirlash jadvallari zavod uskunalarini rejali-ogohlantiruvchi ta`mirlash boshqa asosiy fondlarni bo‘lgani kabi avvaldan tuzilgan va tasdiqlangan rejaga qat`iy amal qilingan holda amalga oshiriladi. Bu reja tuzilishi va tarkibiga binoan har xil korxonalar uchun turlicha bo‘lishi mumkin. Lekin, bitta korxona ichida barcha uchastkalar uchun bir xil bo‘ladi. Ta`mirlashning umumiy rejasini tuzishda yillik rejalar va texnologik qurilmalarni yoki alohida uskunalarni rejaviy-ogohlantiruvchi ta`mirlash grafiklari asosiy boshlang‘ich hujjat hisoblanadi .

Reja va grafiklar, ta`mirlash normativlari va ishlab chiqarish rejasiga qat`iy amal qilingan holda, shuningdek, ta`mirlash xizmati kuch va vositalarining imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Ta`mirlashlararo sikl tarkibi, ta`mirlashlararo oraliq va uskunalarning ta`mirlashda turib qolish davomiyligi ta`mirlash me`yori orqali aniqlanadi. Kapital ta`mirlash jadvali loyihasi ta`mirlash ishlarida shartnoma boshidan ishtirok etishi kerak bo‘lgan barcha tashkilotlar bilan avvaldan kelishiladi . Texnik nazorat . Zavodlarda asosiy fondlarning texnik holatini va ekspluatatsiyasini nazorat qilish uchun texnik nazorat bo‘limi ishlab turadi. Bu bo‘lim korxona bosh mexanigiga bo‘ysunadi. Texnik nazorat bo‘limi uskunalarning, truba quvurlarning, binolarning va hokazolarning maxsus turlari bo‘yicha mutaxassislikka ega bo‘lgan injener- texnik xodimlardan tarkib to‘gan. Texnik nazorat asosiy fondlarning (uskunalar, ishlab chiqarish vositalari, bino va inshootlar) xavfsiz ekspluatatsiyasi va qurilishi bo‘yicha korxonada amal qilayotgan qoida va me`yorlarga so‘zsiz rioya qilishni ta`minlashga asoslanadi. Texnik nazorat bo‘limi tizimi va rejalashtirilgan tartibda ko‘riklar o‘tkazadi, taftish qiladi, amaldagi uskunalarning sinovlarini va texnik ishlab turganligini tekshiradi, shuningdek, o‘tkazilgan ta`mirlashning to‘laqonli va to‘g‘ri bajarilganligini va yangi uskunalarning texnik sharoitlarga mos kelishini tekshiradi. Nazoratning yuqori darajada o‘tishi nazorat-o‘lchov asboblari va maxsus nazorat laboratoriyalari bilan jihozlanganligiga bog‘liq . Zahira qismlari saroyini tashkil qilish Qisqa muddatlarda sifatli va o‘z vaqtida ta`mirlashni o‘tkazishga yetarli darajada zahira qismlarga va ta`mirlash materiallarga ega bo‘lgandagina erishish mumkin. Faqat, ularning ortiqcha miqdorda uzoq vaqt davomida saqlanishi, korxonaning aylanma vositalarining to‘xtatib qo‘yilishiga va korxona texnik- iqtisodiy ko‘rsatkichlariga sezilarli ta`sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, zahira qismlar va materiallarining ta`mirlash ishlarini uzluksiz ta`minotini muhofazalovchi minimal miqdorini aniqlash masalalarini aniq yechish talab etiladi. Zahira qismlarni tejab ishlatish, shuningdek, yana qayta ishlatish maqsadida almashtirilgan qismlarni qayta tiklashni qattiq nazorat qilish juda muhimdir. Faqat, bunday

holatlarda zahira qismlarini nominal darajada mo‘tadillash va ta`mirlashning umumiy narxini kamaytirish mumkin. Uskunalarni ta`mirlashga tayyorlash kimyo va neftni qayta ishlash zavodlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu zavodlarda portlash va yong‘in xavfliligi va zaharli moddalar bilan ishlash yaqqol ko‘rinadigan omil hisoblanadi. Shuning uchun ta`mirlashga tayyorlanish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlar tarkibi va ketma-ketligi uskunalarni texnologik kartada o‘rnatish yoki har bir uskunani ekspluatatsiya qilish bo‘yicha instruksiyalarida muhokama qilinadi. Kartalarni to‘zish vaqtida uskunaga yoki tizimga to‘ldirilgan muhit xossalariga, uskuna o‘lchamlariga, shuningdek, tanlangan ta`mirlash turiga ahamiyat beriladi. Uskunani to‘xtatish, uni tizimdan uzish va ta`mirlashga tayyorlashni apparatchi yoki operator amalga oshiradi. To‘xtatish vaqtida temperatura, bosim va yuklamaning keskin o‘zgarishi uskunaning jiddiy ishdan chiqishiga olib keladi. Shuning uchun yirik uskunalarning yoki texnologik obyektlarning to‘xtatilishini uchastka (o‘rnatilish, blok, sex) boshlig‘i boshqaradi. To‘xtatilgan uskunalarni to‘ldirib turgan muhitdan bo‘shatiladi, bunda o‘zi oqib ketishi uchun drenajlar, bug‘ va havo yordamida tozalash, suv bilan yuvish va hokazolardan foydalaniladi. Texnologik xizmat ta`mirlash ishlarini bajaruvchilarga uskunalarni tayyorligini kafolatlovchi rasmiy hujjat beradi. Uskunani kapital ta`mirlash vaqtida aniq bir shakldagi dalolatnoma tuziladi. Unda uskuna va kommunikatsiyalarni ta`mirlashga tayyorligi ta`kidlanadi va ta`mirlash vaqtida xavfsizlik texnikasini ta`minlashning asosiy choralari aytib o‘tiladi. Uskunalarni o‘z vaqtida ta`mirlashga to‘shirish va tayyorlash vazifasi ishlab chiqarish sexi boshlig‘iga yuklatiladi. Uskunaning o‘zida yoki u o‘rnatilgan hududda payvandlash va boshqa olovli - o‘tli ishlar olib borish uchun yozma ruxsat, tasdiqlangan shaklga asosan tuziladi. Zavod bosh injeneri (sex boshlig‘i) tomonidan imzolangan bunday ruxsatnoma yong‘in xavfsizligi vakili tomonidan imzo qo‘yilib, bu vakil ish boshlangunga qadar va ish davomida rasmiylashtirilgan ruxsatnomada va korxonaning umumiy texnika xavfsizligi qoidalarida aytib o‘tilgan barcha amallarga qatoiy rioya qilinishini tekshiradi. Kolonnali qurilma deganda, balandligi ko‘ndalang o‘lchamlaridan birmuncha katta bo‘lgan, vertikal joylashgan qurilma tushuniladi. Kolonnalarga: rektifikatsion kolonnalar,

absorberlar, desorberlar, distillyatorlar, ekstraktorlar va boshqalar kiradi. Sanab o‘tilgan qurilmalarni ta`mirlash va montaj qilish usullari bir xildir. Bundan tashqari bu usullarni reaktorlar, regeneratorlar, turli tayanch konstruksiyalari, mo‘ri trubalari, minoralar va h. k. uchun qo‘llanilsa bo‘ladi. Kolonna qurilmalarini, odatda, ochiq maydonda yerdan turli belgilarda o‘rnatiladi. silindrik shakldagi kolonna qurilmalarini uglerodli va legirlangan po‘latdan payvandlab tayyorlanadi. Kolonna qurilmalarining ichki va tashqi qurilmalari oddiy va murakkab bo‘lishi mumkin. Rektifikatsion kolonnaning ichki moslamalariga kolosnik, turli konstruksiyadagi barbotaj tarelkalari, qaytargichlar, ulitalar, matochniklar va boshqalar kiradi. Kolonna qurilmalarining ishlash sifati xuddi qobiqning aniq montaj qilinishiga bog‘liq bo‘lganidek, uning ichki qurilmalarining ham aniq montaj qilinishiga bog‘liq. Kolonnali qurilmalar montaj maydoniga maksimal tayyor holatda keltirilishi kerak. Agar butkul egilgan qurilmani tashib olib kelishning iloji bo‘lmasa, uni maksimal yirik bloklarda yoki alohida detallarini keltiriladi. Barcha hollarda ham tayyorlovchi-zavod montaj uchastkasiga olib kelishdan avval unda nazorat yig‘ish ishlari o‘tkazish kerak, barcha tutashuvlarga yig‘uvchi o‘qlar va nazorat belgi chizmalarini qo‘yish kerak. Montaj maydonida mavjud bo‘lgan ko‘tarish moslamalarining yuk ko‘taruvchanligiga qarab, qurilmani yig‘ishni detallar va bloklardan yoki bloklar orqali amalga oshiriladi. Agar qurilmani poydevorga butkul yig‘ilgan holatda ko‘tarish mumkin bo‘lsa, uni yig‘ilgandan so‘ng gorizontal holatida unga barcha xizmat ko‘rsatuvchi metalla konstruksiyalar payvandlanadi, yopib ochadigan moslamalar va truba bog‘lamlar o‘rnatiladi va aniq issiqlik izolyatsiyasi qo‘laniladi. Sanab o‘tilgan ishlarni bajarish uchun, kolonnalar ozgina ko‘tariladi va tayanchlarga ustma-ust qo‘yiladi, bu tayanchlar profil po‘latdan yoki trubalardan tayyorlanadi . Tarelkalarni montaj qilish - pastdan yuqoriga qarab; bunday tartib kolonna ichida ishlayotgan ishchilar uchun ko‘p joy ajratilishini ta`minlaydi. Vaqtinchalik qiynalgan tishlar sonini kamaytirish va tarelaklarni barbotajga tekshirishni amalga oshiradi. Bu tekshiruvdan so‘ng montajlarni pastdan yuqoriga qarab mahkamlanadi.

Kichik diametrdagi kolonna qurilmalarini kichik uchastkalardan yig‘iladi, ular bir- biri bilan bolt yordamida biriktirilgandir. Sarga o‘lchamlari ichki qurilmalarini yig‘ishni amalga oshirish imkonini beradi. Bu qurilma detallarini qurilmadan alohida joylashgan sargaga ochiq tarelkalar orqali kiritiladi. Ko‘pincha ko‘ndalang elementlarni (masalan tarelkalarni) ikki yondosh sarga oralig‘ida siqib qo‘yiladi. Tarelka detallarini rostlashda tarelkadagi suyuqlik sathi gradiyentini hisobga olish zarur. Tarelka tushayotgan flegma soni qancha katta bo‘lgani sayin va tarelka bo‘ylab flegma o‘tadigan yo‘l qanchalik katta bo‘lsa, bu gradiyentning qiymati shuncha oshib boradi. Buning uchun barbotajni rostlab bo‘lgandan so‘ng, qalpoqchalar joylashish balandligini, oqib chiqish tomoniga qarab kamaytirish orqali birmuncha o‘zgartiriladi. Tarelkalar barbotajini rostlash texnologiyasi quydagicha. Tarelkaga undagi ortiqcha suv miqdori oqib chiqish moslamasi orqali oqiziladigan qilib suv quyiladi. Suv qatlami qalinligi tarelkaning barcha uchastkalarida bir xil bo‘lishi kerak. Tekshirilayotgan tarelka ostidagi oqizib chiqarish cho‘ntagidagi gilza-zatvorlar to‘ldirilgandan keyin, kompressor yordamida havo beriladi. Qalpoqchalarni balandligi bo‘ylab rostlash orqali butun tarelka bo‘ylab suv qatlami orqali havo pufakchalari barbotajning bir xil darajasiga erilishiladi. 3-rasm. Rektifikatsion kolonna tarelkalarini yig‘ish 1-qalpoqcha; 2-tarnov; 3-klapan o‘rindig‘i; 4-tayanch; 5-fartuk; 6-tenglashtiruvchi planka . Qalpoqchalarni, odatda, balandligi bo‘ylab shunday rostlash kerakki, bunda ularni kesilgan joylarining yuqori qirrasi suyuqlik ichiga 20...50 mm chuqurlikda ish rejimiga bog‘liq holda botib turishi kerak. Gidravlik qulflarning puxtaligini yuzaga keltirish uchun oqib chiquvchi qurilmalarda oqizib chiqaruvchi to‘siqlarni yoki trubkalarni tarelkadan pastda yotgan cho‘ntak (chuqurcha) dagi suyuqlikka 30 mm dan kam bo‘lmagan chuqurlikda tushiriladi.

3-rasmda tarnovli tarelkalar uchun qalpoqchalar va oqizib chiqaruvchi plankalarni mahkamlash qismlari ko‘rsatilgan. Tarnov yoki stanok tarelkadagi suyuqlik sathidan ish rejimiga bog‘liq holda 10...25 mm ga chiqib turishi kerak. C-simon qalpoqchali tarelkalarni montaj qilishda eng maosuliyatli jarayon - tayanch burchaklari va yo‘llarini tekshirish va o‘rnatishdir, yig‘ish aniqligi ushbu jarayoniga bog‘liqdir. S-simon jihoz balandligi bo‘ylab qariyb rostlanmaydi, lekin yonidagi elementlar bilan uning oralig‘idagi masofa aniq ushlab turilishi kerak. Shuningdek tarelka periferiyasi bo‘ylab xalqali tirqish ham aniq ushlab turilishi kerak. Rektifikatsion tarelkalardan tashqari kolonna qurilmalarida, ularning yo‘nalishiga qarab, bug‘ matochniklari, bug‘latish seksiyalari, isteomol qiluvchi va h.k. montaj qilinadi. Ularni montaj qilish uchun qo‘yiladigan talablar texnologik yo‘nalishiga konstruktiv xususiyatlariga ko‘ra aniqlanadi. Bu qurilmalarni ham montaj qilish kolonnani ko‘targunga qadar amalga oshiriladi. Shuning uchun ba`zi hollarda ularni vaqtinchalik xomutlar, kronshteynlar, tortib turgichlar va h.k. lar bilan qobiqga qo‘shimcha mahkamlanadi . Sirpanish usulida machtalar yordamida ko‘tarish . Katta og‘irlikdagi va katta diametrli kolonna qurilmalarini asosan ikkita machtalar bilan ko‘tariladi, bu qurilmalarni poydevorga osongina o‘rnatish imkonini beradi. Ko‘tarishdan oldin qurilmani mumkin qadar poydevorga yaqin joylashtiriladi. Machtalarni ikki tomondan fundamentdan vertikal yoki ozgina egilgan holda o‘rnatiladi. Machtalarni egilishi zarurati ko‘tarilayotgan qurilma o‘zunligi, uning fundamentga nisbatan joylashuvi stropovka sxemasida qabul qilingan machtalarning joylashuvi va balandligi orqali aniqlanadi. Qurilmaning tayanch qismiga bitta yoki ikkita tortuvchi troslar mahkamlanadi. Trosning ozod uchlari lebedka barabaniga o‘ralib, tortuvchi troslarni rostlab turib, ko‘tarish yoki tushirish vaqtida kolonnaning kerakli harakat trayektoriyasini ushlab turiladi. Bu vaqtda uning uchishi yoki aylanib ketishining oldini olish kerak. Agar strixovka sxemasi ko‘tarilayotgan qurilmaning vertikal holatini ta`minlanmasa, qurilmani, poydevorga o‘rnatilishi oldidan talab etilayotgan holatga keltiriladi . Stropovka uchastkasini aniqlash uchun avvaldan qurilmaning og‘irlik markazining holati topiladi. Takelaj vositalari elementlarga kelayotgan kuchni grafik tarzda aniqlash juda qulay. Shu maqsadda ko‘tarish vaqtida kuchlarning maksimal qiymatini aniqlagach,

bu qiymatlarga mos holda takelaj qurilmalar tanlab olinadi va grafik chiziladi. Kuchlarning qiymatlarni analitik yo‘l bilan ham aniqlasa bo‘ladi: muvozanat shartlaridan kelib chiqib, qidirilgan (noma`lum) kuchni ko‘tarish parametrlariga bog‘liqligini ko‘rsatib beruvchi tenglama tuziladi. Hisoblashlar vaqtida, tayanchning yerda sirpanishidan hosil bo‘ladigan ishqalanish kuchi ta`sirini hisobga olish zarur. Ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, shuningdek tayanchning o‘zini deformatsiyadan asrash uchun uning ostiga, odatda, salazka yoki tunuka qo‘yiladi . Sharnir atrofida burilish usuli yordamida ko‘tarish . Bu holatda kolonna qurilmalarini poydevorga vertikal holatda bir necha sxema bo‘yicha ko‘tarish yoki o‘rnatish mumkin. Quydagi sxemalar keng qo‘llaniladi: 1). Poydevorning qurilma yotgan tomonidan boshqa tomonda joylashgan bir yoki ikkita qo‘zg‘almas vertikal machtalar yordamida (4 a - rasm); 2). Avval qurilma yotgan tomonga, so‘ngra poydevor tomoniga egiladigan uchib yuruvchi machta yordamida (4 b - rasm); 3). Poydevor va yotgan qurilmaning yuqorigi tagligi oralig‘idagi qurilma machta bilan shunday holatga keltiriladiki, uning vertikal o‘qi gorizont chizig‘i bilan 40...70° ga teng burchak hosil qilsin, machta yordamida va qurilmaga vertikal holat beruvchi qo‘shimcha ortuvchi polispast yordamida amalga oshiriladi . Ko‘tarish sxemasini tanlash ko‘tarilayotgan qurilmaning o‘lchamlariga va og‘irligiga, ko‘taruvchi machta harakteristikasiga, shuningdek, ularni dislokatsiya qilish mumkinligiga bog‘liq. Barcha sxema uchun umumiysi - bu qurilmaning tayanch qismi poydevorga mahkamlangan buraluvchi sharnirga o‘rnatiladi. Sharnir o‘lchamlari va uning fundamentda va qurilmaning tayanch qismida joylashuvi shunday tanlanadiki, qurilmani vertikal holatda o‘rnatilgandan so‘ng uning yalpi tayanch yuzasi poydevorda joylashsin, tayanch halqasidagi teshiklar o‘qlari esa to‘g‘ri kelsin. Qurilmani qisman tekislash uchun domkratlar ishlatiladi .

а) б) 4-rasm. Sharnir atrofida burish usulida kolonna qurilmalarini ko‘tarish (a va b) sxemalari . Kolonna qurilmalarini ko‘tarishning hisoblangan sxemasi xuddi sharnir atrofida burish usulida machtalarni ko‘tarishga o‘xshash. Kuchni aniqlash faqat takelaj vositalarini hisoblash uchungina zarur bo‘libgina qolmay, balki mustahkamligini tekshirish uchun ham zarur, shuningdek, puxtalikni ta`minlovchi buruvchi tayanch o‘lchamlarini mo‘ljallash uchun ham zarur. Qurilmani poydevorga mahkamlash katta e`tibor bilan tekshiriladi, chunki ularning qatoiy vertikal holatidan ozginagina chetlanishi ham barqarorlikni sezilarli darajada yo‘qolishga va ichki qurilmalarning normal ishlashining buzilishiga olib keladi. Qurilma tayanch tekisligining joylashuvi balandligini tekshirish, nivelirda amalga oshirilib, u nivelirli belgi chizig‘idan olinadi. Qurilmaga kerakli holatga kelgunga qadar, uning tayanch yuzasi ostiga po‘lat qistirmalar qo‘yiladi, shundan so‘ng poydevorga, poydevor boltlari yordamida mahkamlanadi . Ichki moslamalarni ta`mirlash . Ta`mirlash vaqtida kolonnaning ichki qurilmalarini iflosliklardan, koksdan va boshqa cho‘kindilardan tozalanadi. Qattiq va xamirsimon massani lo‘atkachalar yoki qirgichli tozalagichlar yordamida sidirib olinadi, koksni pnevmatikuruvchi bolg‘achalar yordamida chiqarib tashlanadi. Cho‘kindilarni chiqarib tashlash doimo kolonnada zararli gazlar konsentratsiyasini oshishi bilan ko‘zatiladi, bu davrda kolonna ichida gazniqoblar bilan ishlash tavsiya etiladi .

Ichki qurilmalarni ta`mirlash ko‘pmarotaba yangi detallarni ko‘tarish va yeyilgan detallarni tushirish bilan bog‘liq; bunday jarayonlarni iloji boricha mexanizatsiyalash zarur. Kolonna qobig‘ining yuqori qismiga aylanuvchi yoki qo‘zg‘almas kran (4-rasm). Yeylishni aniqlash va ichki qurilmalarni otbrakovkalash amaldagi usul va me`yorlarga ko‘ra amalga oshiriladi. Yeyilgan detallar, ba`zan esa yaxlit qismlarni ham yangilari bilan almashtiriladi. Qurumlangan tarelkalar va qaytargichlarni qismlarga ajratish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar anchagina sermehnat jarayon hisoblanadi. Avval ularni koksdan (qurumdan) mexanik tozalash bilan tozalab (skrebok yordamida), so‘ngra kolonna ichida puxta konstruksiyalarga osilgan (masalan: tayanch balkalari) zanjirli tallar yordamida har bir elementni kirgizilgan joyidan olib tashlanadi. Bunday jarayonlar uchun lebedkali troslar qo‘llab bo‘lmaydi: trosning egiluvchanlik kuchi hisobiga uzib olingan element tezda sakrashi va kolonnaga zarar yetkazishi mumkin yoki kolonna ichidagi ishchiga jaroxat yetkazishi mumkin . Kolonnali qurilmalarni sinash. Yangi va qayta ta`mirlangan kolonnali qurilmalar, albatta, gidravlik sinovdan o‘tkaziladi. Sinov bosimi ishchi bosimdan katta bo‘ladi va u qurilmaning pasoortida yoki texnologik haritada ko‘rsatilgan bo‘ladi. Gidravlik sinov o‘tkazishdan maqsad, qurilmaning mustahkamligi va ajraluvchan birikmalarning zichlanishini tekshirishdir. Gidravlik sinov quydagicha o‘tkaziladi: kolonna eng yuqori qismida joylashgan havo chiqarish shtutseri ochiq qoldirilib, kolonna ichiga suv to‘ldiriladi. Havo chiqarish shtutseridan suv chiqib boshlashi, kolonna suvga to‘lganidan dalolat beradi. So‘ng, ushbu shtutser yo‘lidi va asta-sekin kolonnada bosim oshirib boriladi va sinov bosimiga yetganda to‘xtatiladi. Ushbu holatda qurilma 5 daqiqa davomida ushlab turiladi, so‘ng esa bosim sekin ishchi bosim qiymatigacha tushuriladi. Bir vaqtning o‘zida qurilmaning tashqi qismi ko‘zatuvdan o‘tkaziladi va payvand choklari massasi 1,0... 1,5 kg bo‘lgan bolg‘acha bilan urib chiqiladi. Kolonnali qurilmalarni gidravlik sinashda uning ichidagi suyuqlikning gidrostatik bosimini ham inobatga olish shart. Shuning uchun, gidravlik sinashdan avval qurilmaning pasporti yoki hisoblash usuli bilan ishchi holatda gidravlik sinov o‘tkazish mumkinligi ruxsat etiladimi yoki mumkin emasligi tekshiriladi. Agarda, sinov temperaturasida

qurilmaning pastki qismi devoridagi yuklama suyuqlik ustuni bosimi va sinov bosimlarning yig‘indisi qobiq metallining oquvchanlik chegarasini 0,8 qiymatidan katta bo‘lmasa gidravlik sinash mumkin. Agarda, yuqorida keltirilgan shartlar bajarilmasa, qurilma poydevoriga katta yuklama tushish havfi tug‘iladi. Bunday hollarda, Davlat texnik nazorat agentligi inspektorining ruxsati bilan kolonnani havo yoki birorta inert gaz yordamida pnevmatik sinovdan o‘tkazish mumkin. Pnevmatik sinashda, kolonnada suvning bo‘lishi texnologik jarayon shartlariga ko‘ra ishchi rejimlarda halokat holatini vujudga keltirishi mumkin bo‘lgan hollarda ham foydalanish mumkin. Pnevmatik sinash alohida ehtiyotkorlikni talab qiladi. Chunonchi, pnevmatik sinashdan avval, qurilmada portlash va yong‘in havfi bor suyuqlik, gaz va bug‘lar yo‘qligiga to‘liq ishonch hosil qilish kerak. Buning uchun, dastavval qurilma inert gaz yoki suv bug‘i bilan puflab tozalanadi . Vakuum ostida ishlaydigan kolonnalar 0,2 MPa sinov bosimda gidravlik sinaladi yoki 0,11 MPa pnevmatik bosimda tekshiriladi. Bosim ostida ishlaydigan kolonnalar, oddiy suv to‘ldirib gidravlik sinaladi .

Adabiyotlar : 1. Андреев Г.Н., Новиков В.Ю., Схиртладзе А.Г. Проектирование технологической оснастки машиностроительного производства. -М.: Высшая школа, 1999. -415с. 2. Ансеров М.А. Приспособления для металлорежущих станков. 4-е изд. - М.: Машиностроение, 1975, -656 с. 3. Белоусов А.П. Проектирование станочных приспособлений. -М.: Высшая школа, 1980. -240с. 4. Горошкин А.К. Приспособления для металлорежущих станков: Справочник. -М.: Машиностроение, 1979. -303с. 5. Корсаков В.С. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1983. -277. 6. Кузнецов Ю.И. Конструкции приспособлений для станков с ЧПУ. -М.: Высшая школа, 1988. -303с. 7. Перегудов Л.В., Хошимов А.Н., Шалагуров И.К. Перегудов С.А. Автоматлашган корхона станоклари -Т.: «Узбекистон», 1999. 488б. 8. Терликова Т.Ф., Мельников А.С., Баталов В.И. Основы конструирования приспособлений. -М.: Машиностроение, 1980. -119. 9. Алексеева Н.А., Джайман В.В., Серпичева Е.В. Основы проектирования и конструирования узлов и деталей машин и механизмов. - М.: Издательство. МАИ. 2006. - 104 с. 10. Базаров Б.С. Основы технологии машиностроения. -М.: Машиностроение, 2007. - 380 с.

O'xshashlar

Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash

Paxta sanoati mashinalarini ishlab chiqarish

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish

Tuproqqa ishlov berishning texnologik asoslari

Texnologik moslamalarni vazifalari va tasnifi