Mashina detallari sirtining sifati yuzaning geometrik tuzilishi va fizik - Mashinasozlik - Referatlar

Mashina detallari sirtining sifati yuzaning geometrik tuzilishi va fizik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4123.150390625 KB

Ko'chirib olish

Mashina detallari sirtining sifati yuzaning geometrik tuzilishi va fizik-mexanik xususiyatlari bilan bog‘liq Reja: 1. Yuzaning geometrik tuzilishi 2. Sirt qatlamning shakllanishi va tuzilishi 3. Yuza sifatining detal ish xususiyatlariga ta’siri

1. Yuzaning geometrik tuzilishi Ishlov berilgan yuzaning geometrik tuzilishi deganda uning g‘adir-budurligi, shakli, keskich hosil qilgan notekisliklarning to‘lqinlanishi va yo‘nalishi bo‘yicha tuzilishini bildiradi. G‘adir-budurlik va shakl turli sabablar bilan yuzaga keladi, ularni o‘lchashning o‘ziga xos qulayliklari mavjud. Yuzaning to‘lqinlanishi (âîëíèñòîñòü)— uning g‘adir-budurligi bilan shakldan og‘ishi oralig‘idagi bir xususiyatdir. 1-rasmda aniq bir yuzaning sxemasi ko‘rsatilgan. Uning g‘adir-budurligi L 3 / h 3 <50, to‘lqinlanishi — L 2 /h 2 =50—100 va shakldan chetga chiqishi (ovallik, konuslik va shu kabilar) — L 1 /h 1 >1000 nisbatlari bilan o‘lchan adi. G‘adir-budurlik va to‘lqinlan ishning balandligi mikro metrning ulushidan tortib 1 mm gacha (goho undan kattaroq) oraliqda o‘zgaradi. G‘adir-budurlikka baho berganda notekisliklar yo‘nalishi ham hisobga olinadi. Yuzaning g‘adir-budurligi. Amalda yuzalar doim g‘adir-budur bo‘ladi. Uning notek isliklari yuzani tayyorlash usuliga bog‘liq emas. Bu birinchidan, qattiq jismning atom-molekula tuzilishi bilan izohlanadi. Molekulalar mi qyosidagi g‘adir-budurlik atomlarning shakli va o‘zaro joylashuviga bog‘l iq. Ikkin chidan, mexanik ishlov bergandan keyin yuzada hamma vaqt kesuvchi asbobdan turli shakl va o‘lchamdagi izlar (chuqurlik, balandlik) qoladi. G‘adir-budurlik keskichning asosiy ish yo‘nalishi bo‘ylab, shuningdek, surilishi yo‘nalishida hosil bo‘ladi. Natijada yuzaning ham ko‘ndalangi, ham uzunasi bo‘ylab g‘adir-budurlik hosil bo‘ladi. Ko‘ndalang g‘adirbudurlik keskichning suril ishi bo‘ylab, uzunasi esa kesish tezligi yo‘nalishi bo‘ylab joylashadi (5. 2-rasm) . Notekisliklar shakli, 1- r a s m. Real yuza sxemasi. o‘lchami va yo‘nalishi kesish usullariga bog‘liq. Demak, turli ishlov usullarini qo‘llab notekisliklarni kerak tomonga o‘zgartirish mumkin. G‘adir-budurliklar bir xil

o‘lchamga ega bo‘lmaydi, lekin o‘lchamlarning eng kattasi bilan baholanadi. Ko‘pincha, ko‘ndalang g‘adir-budurlik uzunasiga bo‘lgan r a s m. G‘adir-budurlikning qadami notekislikdan 2—3 marta katta va balandligi. bo‘ladi. Yuzaning g‘adir-budurligiga ta’sir etadigan omillar: metallning yuza qatlamidagi elastik va plastik shakl o‘zgarishlar, kesish sharoitlari, SMAD tizimining bikirligi, asbob tig‘ining shakli va holati, asbobning ishlanayotgan yuzaga ishqalanishi, detal materiali va shu kabilar. G‘adir-budurlik hosil bo‘lish jarayoniga bag‘ishlab qator ilmiy ishlar bajarilgan. Ularda hamma omillarning ta’siri o‘rganilgan. Eng ko‘p ta’sir etadiganlari kesish tezligi va detalning bir aylanishida keskichning surilish yo‘li (S) dir. 3-rasmda turli rusumli konstruksion po‘latlarini yo‘nganda aniqlangan R=f (V) bog‘lanish ko‘rsatilgan:1-chiziq perlit-ferritli, 2-zanglamaydigan va haroratbardosh austenitli po‘latlarga, 3-oson eriydigan metallar va qotishmalarga tegishli. 3- chiziqning tuzilishi shuni ko‘rsatadiki, kesish tezligi ma’lum darajaga chiqqanida harorat juda ko‘tarilib ketib, detalning materiali yumshab, hatto erib ketishi mumkin. Kesish tezligi yana ham oshirilsa, g‘adir-budurlik battar bo‘ladi. 4-chiziq keskich tig‘i oldida metall qirindisi to‘planib qolmaydigan holat uchun tegishli. Uglerodli konstruksion po‘latlarga, masalan, 30 va 40 rusumlariga ishlov berilayotganda asbob oldida barqaror qirindi yig‘ilib qolishi kesish tezligi V=20— 40 m/min bo‘lganda ro‘y beradi. Tezlik undan oshirilsa, qirindi kamroq to‘planib, g‘adir-budurlik ham ka may adi. Eng kichik g‘adirbudurlik V ≥ 70 m/min bo‘lganda ta’minlanadi. Mo‘rt materiallarga (masalan, cho‘yan) katta tezlik bilan ishlov berilayotganda metall qirindisining sinib, uvalanib tushishi kamayadi va shuning hisobiga yuzaning g‘adir-budurligi bir muncha silliqlashadi. Dastgohdagi detal (zagotovka) bitta aylanganda qirilgan yuza uzunligi (keskich surilishi — S)- ning g‘adir-budurlikka ta’siri 4-

rasmdagi egri r a s m. G‘adir-budurlikning chiziq bo‘yicha o‘zgaradi. kesish tezligiga bog‘liqligi. Ko‘rinib turibdiki, keskich surilishi (S) ko‘paysa, g‘adir-budurlik ham ortadi. Surilish kamaysa (S=0,01—0,10 mm/ayl ), asbob tig‘i oldida yig‘ilib qoladigan qatlamning ta’siri bo‘ladi. Uning qiymati 0,01 mm/ayl dan kamayganda g‘adir- budurlik kamaymaydi, hatto elastik shakl o‘zgarishi hisobiga ortib ketishi mumkin. Kesish chuqurligi g‘adir-budurlikka kam ta’sir etadi, amalda uni hisobga olmay, qo‘yimdan kelib chiq- qan holda tayinlash mumkin. 4- r a s m. Detal bir aylanganda qirilgan G‘adir-budurlikka kesuvchi asbobning geometrik yuza uzunligining xususiyatlari ta’sir etadi. Keskichning oldingi burchagi g‘adir- budurlikka ta’siri. g ning 0 dan +20° gacha o‘zgarishi g‘adir-budurlikka kam ta’sir etadi, chunki uning qiymati kesuvchi tig‘ga o‘tadigan joyda kam o‘zgaradi. Orqa burchak a g‘adir-budurlikka sezilarli ta’sir etadi, chunki asbob yeyilib borishi natijasida uning orqa yuzasi ishlanayotgan yuzaga ko‘proq ishqalanadi. Masalan, yuza qirilganda uning g‘adir-budurligi 50% ga, teshiklar razvyortkalanganda 20% ga oshadi. Plandagi asosiy burchak j profilning hisoblar bilan aniqlanadigan qoldiq qirralariga ta’sir etadi. j burchak ortsa bu qirralar ham ortadi, ayniqsa, bir aylanish uzunligi ko‘proq bo‘lgan joylarda. Keskich tig‘ining yuqori qismidagi radius g‘adir- budurlikning balandligi va shakliga ta’sir etadi: radius ko‘paysa balandlik kamayadi. Silliqlash ishlarida g‘adir-budurlik paydo bo‘lishi metall keskich bilan ishlagandagi kabi omillarga bog‘liq. Silliqlashning ma’lum bir sharoitida harorat juda ham ko‘tarilmaydi va metallning yuza qatlamida plastik shakl o‘zgarish sezilarli bo‘lmaydi, lekin g‘adir-budurlikning shakllanishiga charxtosh (jilvir doira) qumla rining yirikligi ta’sir qiladi. Bir dona qum zarrasi bo‘rtib turgan bo‘lsa ham chuqur iz qoldiradi. G‘adir-budurlik shakllanishiga ta’sir etadigan boshqa bir omil — bir aylanish uzunligi (detalning bir aylanishida kesilgan yuza uzunligi — surilish) dir. U ko‘paysa, g‘adir-budurlik ham ortadi. Silliqlash chuqurligi ham g‘adir-budurlikka

ta’sir qiladi. U 0,005—0,020 mm bo‘lganda g‘adir-budurlik jadal ko‘payadi; o‘rtacha va katta chuqurlikda (0,020 mm dan katta) g‘adir-budurlikning ortishi susayadi. SMADning texnologik elastik tizimi bikirligi ishlanayotgan yuzaning g‘adir- budurligi va to‘lqinlanishiga ta’sir etadi. Metallni kesish paytida shunday kuchlar (kesish va ishqalanish kuchlari) paydo bo‘ladiki, ularning ta’sirida asbobning tig‘i ishlanayotgan yuzaga nisbatan turli holatlarda turadi. Bu o‘zgarishlar avvaliga stanok detallari tutashgan joylardagi tirqish oqibatida, keyin SMAD tizimiga kirgan detallardagi shakl o‘zgarishi tufayli sodir bo‘ladi. Agar kuchlar (kesish kuchlari va ulardan hosil bo‘ladigan buralish) o‘rtasida muvozanat paydo bo‘lsa, keskichning yuzaga nisbatan holat o‘zgarishlari to‘xtaydi. Kuchlar bir tekis, kichkina takrorlanish (chastota)lar bilan o‘zgarsa, demak, kesish jarayoni barqaror va g‘adir-budurlik, to‘lqinlanish ruxsat etilgan chegaralardan chiqmaydi. Takrorlanish katta bo‘lsa, g‘adir-budurlikning shakli va o‘lchamlari keskin o‘zgaradi, uncha katta bo‘lmasa — yuzada to‘lqinlanish paydo bo‘ladi. Yuzalarning g‘adir-budurligi GOST 2789-73 ga binoan quyidagi ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi (5-rasm) : profilning o‘r tacha arifmetik og‘ishi — R a , o‘nta nuqtadagi notekislikning balandligi — R z , notekislikning eng katta balandligi — R max , notekislikning qirralar bo‘yicha o‘lchangan o‘rtacha qadami — S m , profilning nisbiy tayanch uzunligi — t r (r — profil kesimining sathi). G‘adir-budurlik haqida tasavvur hosil qilish uchun bir yoki bir necha kattalik kifoya. Baza uzunligi — 1 ga qarab, odatda, R a yoki R z olinadi. Ma salan, l = 8 mm bo‘lganda R z =320; 160; 80 mkm , l = 2,5 mm bo‘lganda R z =40; 20 mkm ; l = 0,8 mm bo‘lganda R a =2,5; 1,25; 0,63 mkm , 1=0,25 mm bo‘lganda R a =0,32; 0,16; 0,08; 0,045.5 - r a s m. Yuzaning profili.S i b i y H max2h2 max Rmax h1 max h1 max H2 min h5 max H min5 H min 1 H max 1 h min2 b nS min S iChiqiqlar chizig‘i Botiqlar chizig‘i

mkm , l = 0,08 mm bo‘lganda R a =0,1; 0,05 mkm bo‘ladi. Baza uzunl igi — l sifatida notekislikni ajratib olish va uning ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun foydalaniladigan baza chizig‘i tanlanadi. Quyida yuzalar g‘adir-budurligining kattaliklarini hisoblash ifodalari va ta’rifl ari keltiriladi. Profilning o‘rtacha arifmetik og‘ishi R a — asos uzunligi miqyosida profilning mutlaq og‘ishiga tegishli o‘rtacha arifmetik qiymatdir: 1 l R a = ------- [y (x)]dx l ∫ 0 Profil notekisligining balandligi R z — profilning asos uzunligi chegarasidagi beshta eng yuqori (H i max ) va beshta eng pastki (H i max ) nuqtalari og‘ishining o‘rtacha arifmetik qiymatidir: 5 5 R z = -------( [H 1 Σ i max ] + [H Σ i max ]) 5 i=1 i=1 Notekislikning eng katta balandligi R max — profilning asos uzunligi chegarasidagi yuqorigi va eng pastki nuqtalari oralig‘ini bildiradi. Notekislikning o‘rtacha qadami S m — profil notekisligining asos uzunligi chegarasidagi qadamlarining o‘rtacha arifmetik qiymatidir. Notekislik cho‘qqilari bo‘yicha o‘rtacha qadam S — asos uzunligi chegarasidagi profil cho‘qqilari qadamlarining o‘rtacha arifmetik qiymati. Profilning o‘rtacha chizig‘i m — nominal profil shakliga ega bo‘lgan asos chizig‘i bo‘lib shunday o‘tkazilganki, asos uzunligi miqyosida profilning shu chiziqd an o‘rta kvadratli og‘ishi eng kam miqdorda bo‘ladi. GOST 2.309-73 yuzalar notekisligi yo‘nalishini bildiradigan ishoralarni qat’iy belgilab qo‘ygan. Notekisliklar yo‘nalishi sifatida shunday shakl qabul qilinganki, u g‘adir-budurlikning eng chekka nuqtalaridan o‘rta yuzaga tik tushgan soyalardan hosil bo‘ladi. Bu yo‘nalishning olti xili ko‘zda tutilgan, har biri uchun shartli belgi bor (1-jadval) . Ular zaruratga qarab ishchi chizmalarda ko‘rsatiladi.

1 - j a d v a l. Notekislikning yo‘nalishi Shartli belgi Parallel V = Perpendikulyar V 1 Kesishuvchi V X Erkin (betartib) V M Doiraviy V C Radial V R Amalda notekislikning betartib yo ‘ nalishi ko ‘ proq uchraydi. Yuza g ‘ adirbudurligi sifat yoki son kattaliklari bilan baholanadi. Sifatiga baho berish uchun namuna bilan taqqosl anadi. Bu usul, sodda sex sharoitlari uchun qulay. Namunalar ham tekshirilayotgan detallarning materialidan, o‘sha-o‘sha usul bilan tayyorlanadi. Ehtiyot qism sifatida chiqarilgan detallar ham namuna o‘rnida olinishi mumkin. G‘adir-budurlikni oddiy ko‘z bilan chamalash katta xatolikka olib kelishi mumkin, shuning uchun havo bosimi bilan ishlaydigan moslamalar yordamida taqqoslanadi. Bu moslama tekshirilayotgan yuza bo‘ylab o‘tkaziladigan havo hajmini hisoblash asosida ishlaydi. Moslamadan havo chiqar uvchi ichak uchi detal yuzasiga bosiladi. Yuza qanchalik g‘adir-budur bo‘lsa, havo shunchalik ko‘p miqdorda o‘z-o‘zidan chiqib ketaveradi. Moslamad agi monometr havo chiqib ketishini ko‘rsatadi, shunga qarab g‘adir- budurlik tasavvur qilinadi. Reflektomer degan moslama ham qo‘llanadi. U tekshirilayotgan yuzada nur aks etishiga asoslanib ishlaydi. Manbadan chiqqan nur yuzadan qaytib, fotoelementga tushadi va elektr oqimi hosil qiladi. Oqim kuchaytirilib, o‘lchov asbobi — galvanometrga uzatiladi.

G‘adir-budurlikning qirrasi yuqorida aytilgan kattaliklar bo‘yicha mexanik yoki optik moslamalar yorda6- r a s m. Optik-mexanik profilografning mida o‘lchanadi. sxemasi. Mexanik (kontaktli) moslamalar profilograf va profilometrga bo‘lina- di. 6-rasmda optik-mexanik profilografning ishlash sxemasi ko‘rsatilgan. Olmos igna (1) ko‘zgu (2) bilan bog‘langan va tekshiriladigan yuza bo‘ylab harakat qiladi. Ko‘zguga chiroq (9)dan diafragma (8) va linza (6) orqali nur tushadi. Olmos igna yuzani «paypaslab» tebranadi va nur yo‘nalishini o‘zgartiradi. Nur 3—5 ko‘zgular majmuasi yordamida aylanib turuvchi va nurga ta’sirchan qog‘oz yopishtirilgan baraban (7)ga kelib tushadi. Qog‘oz «ïðîÿâèòåëü»ga (tasvirni fotoplyonkada ko‘rsatadigan suyuqlik) solinganda, unda profilogramma, ya’ni nurning izi ko‘rinadi. Bu iz tekshirilayotgan yuza g‘adirbudurligining kattal ashtirilgan tasviri bo‘ladi. Profilogrammalar profilning tayanch uzunligiga baho berishda muhim ahamiy atga ega. GOST 2789-73 ga binoan bunday uzunlik (h r ) sifatida asos uzunligi chegarasida olingan kesmalar yig‘indisi qabul qilingan. Bu kesmalar profilning o‘rta chizig‘i «m» dan chetroqda o‘tadi va g‘adir-budurlik qirralarini kesib o‘tishi natijasida hosil bo‘ladi (5-rasmga qarang) . Profilning nisbiy tayanch uzunligi: t r = h r /1 ifodasini bildiradi. Profilning tayanch uzunligi yuzaning ishqalanishga chidamliligini, demak, detalning ishga yaroqliligini bildiradi. Detal ma’lum muddat ishlagandan so‘ng tayanch uzunligining o‘rnini yangidan aniqlab va bu ishni bir necha marta takrorlab detalga so‘nggi ishlov berilgandagi yuza g‘adir-budurligi bilan detal ishlagandan keyin hosil bo‘lgan g‘adir-budurlik o‘rtasidagi bog‘lanishni topish mumkin. Shunga asoslanib, ishlov berilayotgan detal yuzasidagi g‘adir-budurlik darajasiga talab qo‘yish mumkin, ya’ni u ishlaganda hosil bo‘ladigan g‘adirbudurlik darajasiga yaqin bo‘lishi kerak. Profilning tayanch uzunligi quyidagi tartibda aniqlanadi (7-rasm) : o‘rta chiziq «m» ga parallel bo‘lgan bir nechta (qirralar soniga teng) chiziq tortiladi. Har bir chiz iq g‘adir-budurlik qirrasini

kesib o‘tishi natijasida hosil bo‘lgan kesmalar (b i ) yig‘indisi tayanch uzunligini hosil qiladi. Absissa o‘qi bo‘ylab b i larni, ordinata o‘qiga ular ning chuqurligini qo‘yib, tayanch uzunligi holatiga tegishli nuqtalar topiladi. Ularni 7- r a s m. Profilning tayanch chizig‘i. tutashtirib profilning tayanch egri chizig‘i topiladi. Yuqorida aytilganidek, sirtning tayanch uzunligi ishqalanishga bardoshlilik darajasini bildiradi. Ishqa lanish, asosan, profilning cho‘qqilarida kechadi. Boshlanishda cho‘qqilar eziladi, silliqlanadi va tekislanish natijasida tayanch uzunlik ko‘payadi, shundan so‘ng ishqalanishga chidamlilik ortadi. Bu holat uchun topilgan egri chiz iq absissa o‘qiga kichik burchak bilan qiyalanadi. Profilometrlar yuza g‘adir-budurligini raqamlar bilan baholashga mo‘ljallangan bo‘lib, elektrodinamik yoki induktiv asbob (moslama)dan iborat. Uning zamonaviy konstruksiyasi «Kalibr» zavodida chiqariladigan 283-modeldir. Bu zavod aniq ishlaydigan profilograf-profilometr «Kalibr-201» modelni ham tayyorlaydi. Olmos ignaning tebranishlari induktiv usul bilan elektr oqimining nurlanishiga aylantiriladi. Moslamaning R a mezoni bo‘yicha belgilangan daraja ko‘rsatkichlari (shkalasi), shuningdek, maxsus qog‘ozga profilogrammalarni chizib beradigan qurilmasi bor. Yuza g‘adir-budurligini o‘lchashda akademik V.P.Linnik nomi bilan bog‘liq optik asboblardan, ikkilangan mikroskop MIS-11dan ham foydalaniladi. Keyingisi GOST 2789-73 bo‘yicha R z =80 mkm dan R a =0,32 mkm gacha oraliqdagi g‘adir- budurlikni o‘lchaydi. R a =0,16¸0,010 mkm oralig‘idagi g‘adirbudurlikni o‘lchash uchun interferensiya usulida ishlaydigan mikroskoplardan foydalaniladi. Sirt (yuza)ning shakli. G‘adir-budurlik detal yuzasining kichkina bo‘lagiga tegishli xatolik sifatida ko‘riladigan bo‘lsa, sirtning shaklidagi me’yordan og‘ishlar uning jami tashqi ko‘rinishi uchun tegishlidir. Shaklning katta xatolari yuzaga berilgan eng yaxshi ishlovlarni ham yo‘qqa chiqarib yuborishi mumkin, shuning uchun chizmalarda ruxsat etiladigan og‘ishlar ko‘rsatilishi kerak. Ko‘rsatilmagan bo‘lsa, unda sirt shaklining xatosi o‘lcham joizligining 0,5 ulushidan oshmasligi lozim.

Shakl xatolariga dastgohning kamchiliklari, SMAD texnologik tizimidagi shakl o‘zgarishlar, ilgarigi ishlovdagi kamchiliklar ustidan ishlov berib, ulardan nusxa olish, kesuvchi asbobning shakli va o‘lchamlari sabab bo‘ladi. Stanok kamchiliklariga shpindelning ko‘ndalang yuza va radius bo‘yicha «urishi», stanina yo‘naltiruvchilarining qiyshiqligi va notekis yeyilishi, shpindel o‘qining stanok stoli yuzasiga noperpendikulyar (qiya)ligi kiradi. Bu kamchiliklar detalning ko‘ndalangi va uzunasi bo‘yicha konuslik, bo‘rtma, ellipslik, ovallik kabi xatolarga sabab bo‘ladi. SMAD ning elastik tizimidagi shakl o‘zgarishlar keltirib chiqaradigan shakl xatolari, barcha shunday xatolarning 90 foizini tashkil etadi. Natijada bo‘rtma, botiqlik, ovallik va boshqa kamchiliklar ro‘y beradi. SMAD tizimi bilan bog‘liq shakl xatolarini oldindan hisoblab aniqlash mumkin. Shaklning bir-biriga perpendikulyar ikki kesimi bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan xato (kamchilik)larni oddiy usullar bilan o‘lchab, detalning shakli haqida xulosa chiqar ish mumkin emas. Buning uchun maxsus moslamalar (asboblar)dan foydalaniladi. Ular to‘g‘ri burchakli yoki doiraviy koordinatlar tizimiga detal sirtining shaklini uzluksiz ravishda yozib boradi. To‘g‘ri burchakli koordinatlarga detalning diametri va yasovchisi bo‘yicha kesim shakli tushiriladi. Yozib olishda shakl 500 dan 5000 martagacha kattalashtirilishi mumkin. Profilogrammani yozib olish bir daqiqa atrofida davom etadi. Doiraviy koordinatlarga yozib beradigan asboblar (masalan, Teylor-Gobson firmasi chiqargan «Telirond» va b.) 50 dan 10 ming martagacha kattalashtira oladi. Dumaloqlikni o‘lchashga mo‘ljallangan, ENIMS ning Vilnyusdagi filiali va «Stankokonstruksiya» zavodi ishlab chiqargan VE-20A rusumli hammabop asbobni ham ta’kidlash lozim. U nazoratning radial usuliga asoslanadi va har qanday kesim yuzasining to‘g‘ri doira shaklidan og‘ishini katta aniqlik bilan o‘lchab beradi, faqat tashqi diametrni 250 mm gacha, ichki diametrni 3—200 mm oralig‘ida o‘lchay oladi. Asbobga «Kalibr» zavodi ishlab chiqargan hammabop, o‘zi yozib oluvchi qurilma o‘rnatilgan. Uning yordamida o‘lchash natijalari to‘rtburchakli yoki doira

koordinatlar tizimida lappak yoki tasma shaklidagi elektrotermik qog‘ozga yozib olinadi. Sirtning to‘lqinlanishi. To‘lqinlanish paydo bo‘lishining sababi kesib ishlash sharoitlarida yuzaga keladigan turli tebranishlardir. To‘lqinlanish notekisliklar balandligi va qadami bilan o‘lchanadi va shakl jihatdan sinusoidaga yaqin. To‘lqin balandligi detalning ishlash xususiyatlarida jiddiy bilinadi, shuning uchun uni ancha kattalashtirib (1000—3000 marta) o‘rganiladi. Buning uchun profilografdan foydalaniladi. Undagi tayanch zo‘ldir o‘rniga maxsus lappak qo‘yiladi va trassasi uzaytiriladi (125 mm gacha). Interferensiya usulida ishlovchi asboblardan ham to‘lqinlanishni yozib olishda foydalaniladi. Kesib ishlashdan keyin notekisliklarning yo‘nalishi. Notekisliklar balandligi, shakli va qiyalik burchagi detal yuzasini geometrik jihatdan to‘liq tavsiflay olmaydi. Notekisliklar yo‘nalishi ham muhim ahamiyatga ega. U g‘adir-budurlik o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda yeyilishga turlicha ta’sir etadi. Tadqiqotlar natijasida detalning ma’lum ish sharoitlari uchun mos keladigan optimal yo‘nalishlarni aniqlash zarurati ko‘rsatilgan. Masalan, yengil ish sharoiti va yaxshi moylanganda detalning ikkala ishlovchi yuzasida uning asosiy harakati bilan mos tushuvchi yo‘nalish hosil qilgan ma’qulroq ekan. Shunda tutash yuzalar katta bo‘lishiga qaramay tirnalmaydi, chunki moy yuzalar birbiriga yopishib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Detalning ish sharoiti og‘ir bo‘lganda, moylanmaganda va katta bosim ostida ishlaganda yuzalardagi notekislik yo‘nalishlari bir-biri bilan kesishgan bo‘lishi ker ak, aks holda, ya’ni yo‘nalishlar bir-biriga parallel bo‘lsa, tutash yuzalar yopishib qoladi. Agar notekisliklar detalning asosiy harakati yo‘nalishiga qiya yoki tikka bo‘lsa, sirtning yeyilishi kuchayadi. 2. Sirt qatlamning shakllanishi va tuzilishi Kesib ishlash katta kuch va issiqlik ajrab chiqish bilan kechadi. Ular detalning yuza qatlamida plastik (o‘z holiga qaytmaydigan) shakl o‘zgarishi hosil qiladi. Bu qatlamda zichlanish (íàêë±ï), yumshash, mayda-mayda joylarda qattiqlik oshishi,

qoldiq kuchlanishlar kabi jarayonlar bo‘lib, ular pirovardida detalning ishlash qobiliyatida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Yuza qatlamning zichlanishi zichlanish darajasi va chuqurligi bilan tavsiflanadi. Darajasi deganda ishlovdan keyingi yuza qatlam qattiqligining boshlang ‘ ich qattiqlikka nisbati tushuniladi. Mexanik ishlov berilgach, zichlanish natijasida sirt qatlami ikki va undan ko‘p marotaba oshishi mumkin. Zichlangan qatlamning qalinligi ishlov usuliga qarab bir necha mikrondan 1,0 mm gacha va undan ko‘proq ham bo‘ladi. Masalan, yo‘nishda 0,1—1,0 mm , sidirishda 0,01—0,05 mm bo‘ladi. Ishlov berayotganda metallning zichlanishga moyilligi uning boshlang‘ich xususiyatlari va holatiga bog‘liq. Qayishqoq va egiluvchan materiallar ko‘proq zichlanadi. Metall qattiqligi ilgari oshirilgan bo‘lsa, keyingi ishlov paytida zichlanish qatlami kamayadi. Kesish tezligi plastik shakl o‘zgarishi harorati bilan kesish kuchiga ta’sir etadi. Yuqori haroratlarda zichlanish bilan birga yumshash ham ro‘y beradiki, bunda metallning kristall panjarasi tiklanib, zichlanishni qisman yo‘qotishi mumkin. Kesish tezligi haroratni ko‘taradi va yumshash jarayonini tezlatadi, lekin bunda plastik shakl o‘zgarish hajmi va davomiyligi kamayadi. Demak, juda katta tezlikda yumshash jarayoni zichlanishni o‘rta tezlikdagiga qaraganda kamroq yo‘qotar ekan. Sirt qatlamining zichlanish darajasi va chuqurlik plastik shakl o ‘ zgarishining sifat mezoni bo ‘ lib xizmat qiladi. Bu mezonlarni o‘lchashning bir necha usuli bor: qiya kesim bo‘yicha aniqlash, kimyoviy modda bilan o‘yish (xurushlash — òðàâëåíèå), elektr kuchi bilan silliqlash, rentgenoskopiya va b. Qiya kesim usuli shundan iboratki, tadqiq etilayotgan yuzaning bir cheti juda kichik burchak (taxminan 1°—2°30 ′ ) ostida qiya kesiladi, shu bilan birga qiyalik yuza notekisliklari iziga parallel yoki tik bo‘lishi kerak. Qiya kesma metallning yuqori qatlamini kattagina masofada qirqib o‘tib, zichlangan qatlamni sezilarli darajada cho‘zib (30—50 marta) ko‘rsatadi. Qatlamning qattiqligini o‘lchash uchun kesmani silliqlab, kimyoviy eritma bilan o‘yiladi (òðàâëåíèå). Zichlanish qalinligini kimyoviy o‘yish yoki elektr usulida silliqlash — yuzadagi yupqa qatlamlarni birma-bir olib tashlab, vaqti-vaqti bilan yuzaning qattiqligini

o‘lchab borishdan iborat. Bu jarayon metallning boshlang‘ich qattiqligiga yetguncha davom ettiriladi. Bu usulning aniqligi qiya kesim usulining aniqligidan ortiq emas, chunki kimyoviy o‘yish bir tekis kechmagani uchun olib tashlangan qatlam qalinligini bilish qiyin. Shuningdek, o‘yilgandan keyin kichik qatlamning qattiqligini ham aniq o‘lchash qiyin. Rentgen nurlari yordamida tekshirish eng aniq usul hisoblanadi. Metalning kristall panjarasi rentgen yordamida suratga olinadi (ðåíòãåíîãðàììà). Unda zichlangan qatlamning panjarasi halqa bo‘lib ko‘rinib turadi. Zichlangan qatlamni kimyoviy modda bilan o‘ygan sari halqaning tasviri aniqlasha boradi, eni esa kamayadi. Zichlangan qatlamning qattiqligi botirish yoki tirnash usuli bilan aniqlanadi. PMT-3 moslamasi yordamida botirib aniqlash usuli keng qo‘llaniladi. Bunda romb shaklidagi asosga ega bo‘lgan olmos uchlik botiriladi. Uning qirralari orasidagi burchak eng cho‘qqida 130° va 172°30 ′ . Tadqiq etilayotgan yuzaga to‘g‘ri keladigan bosim nazorat qilinayotgan metallga qarab 0,2—5N oraliqda bo‘ladi. Sirt qatlamda qoldiq kuchlanishlar saqlangan bo‘ladi. Ularning xususiyati va taqsimlanishi qator omillarga bog‘liq: kesish tezligi va keskichning surilishi, keskichning shakli va o‘tmaslashib qolishi, ishlov berilayotgan metall xususiyatlari. Eng ko‘p ta’sir qiladigani — kesish tezligidir. Metall keskich bilan kichik tezlikda ishlov berilayotganda metallning sirt qatlamida siquvchi kuchlanish paydo bo‘ladi. Katta tezlik bilan ishlov berilayotganda kuchlanish metallning turli qatlamida turlicha bo‘ladi. 5. 8-rasmda 45 va 18XNMA rusumli po‘latdan yasalgan detalning yuzasidagi h qalinlikka ega bo‘lgan qatlamda qolgan kuchlanishlarning epyurasi berilgan (detallar qattiq qotishmali keskich bilan yo‘nilgan). 45 rusumli po‘latning yuza qatlamida qolgan kuchlanishlar cho‘zuvchi bo‘lib, keyin siquvchiga o‘tib ketadi. Ko‘pincha qoldiq kuchlanishlarning ishorasi 0,01—0,025 mm b) a)

chuqurlikda o‘zgaradi. Yuqori legirlangan po‘latning yuza qatlamida siquvchi kuchlanish paydo bo‘ladi va u kesish tezligi o‘sishi bilan barobar ortadi. 8 - r a s m. Turli rusumdagi po‘latlarga Issiqbardosh qotishmalarga ishlov (Sò45A — a, Sò18XNMA — b) berganda ham shularga o‘xshash ishlov bergandagi qoldiq zo‘riqishlar. bog‘liqlikni kuzatish mumkin. 3. Yuza sifatining detal ish xususiyatlariga ta’siri Detalning ishlash xususiyatlari yuzaning geometrik tavsiflari va yuza qatlamn ing xususiyatlariga bevosita bog‘liq. Detalning yeyilishi esa yuza notekisligining balandligi va shakliga bog‘liq. Detalning yeyilishga bardoshliligi asosan notekislik profilining yuqori qismi bilan aniqlanadi. Boshlang‘ich davrda tutash yuzalarda metallning og‘ish darajasi kuchlanishidan katta bo‘lgan kuchlanishlar yuzaga kelib turadi. Natijada, notekislik qirralarida siquvchi elastik va plastik shakl o‘zgarishlari ro‘y beradi, oqibatda ishga moslashib ketish davrida (ïèðàáîòêà) jadal yeyilish bo‘ladi, ba’zi hollarda esa, ishqalanuvchi yuzalar yopishib qolishi mumkin. Shunday qilib, mexanik ishlovdan keyingi yuza notekisligi (texnologik g‘adir-budurlik) deformatsiyalanadi va buziladi, yangi notekislik (yangi g‘adir-budurlik) paydo bo‘lib, u shakli va o‘lchamlari bilan avvalgisidan farq qiladi. Profil notekisligining yo‘nalishi sirpanish yo‘nalishiga yaqin bo‘ladi. Ishqalanish tezligi barqaror bo ‘ lgani — yuzalar bir-biriga moslashganidan darak beradi. Bu paytda hosil bo ‘ lgan g ‘ adir-budurlik keyingi ish davri uchun optimal holat bo ‘ ladi. Detallarning ish sharoiti og ‘ irlashganda (bosim, tezlik va sh.k.) qo ‘ shimcha moslashuv (ïðèðàáîòêà) ro ‘ y beradi; aksincha, yengillashganda qo ‘ shimcha moslashuv bo ‘ lmaydi. Ishqalanish va yeyilish sharoitlari yuza g‘adir-budurligining buzilishi qanday kechishini belgilaydi. Katta bosim ostida va moysiz ishlayotgan yuzalar ishqalan ishining g‘adir-budurlikka bog‘liqligini tadqiq etish shuni ko‘rsatdiki, yeyilish g‘adir-budurlikka kam bog‘liq ekan. Hatto, silliq yuzalar ko ‘ proq yeyi- lar ekan . Detalning ish sharoiti yengillashgan sari yeyilish g‘adir-budurlikka ko‘proq bog‘liq bo‘lib qolar ekan. Shunda dag‘al ishlangan

yuzalarning yeyilishi ko‘payadi. Detallar turli sharoitlarda ishlaganda (har xil tezlik, bosim va h.k.) yuzasining g‘adir-budurligi ham turlicha o‘zgaradi. 9- rasmda turli sharoitlarda ishlagan yuza g‘adir-budurligin ing vaqt mobaynida o‘zgarish sxemasi ko‘rsatilgan. Ishlov berilgandan keyingi g‘adir-budurlik R a bilan belgilangan. Birinchi chiziq detal ishining boshlang‘ich davrida (moslashish-ïèðàáîòêà) notekislik uchlari jadal sur’atda silliqlashib borishini ko‘rsatadi. Ikkinchi chiziq qattiq zarra (àáðàçèâ) ta’sirida yeyilish davridagi moslashuvni bildiradi. Bosim ko‘payganda moy siqib chiqariladi, shunda yuzalarning moslashuv davrida g‘adirbudurlik ortadi. Shu jarayonni uchinchi chiziq ko‘rsatadi. 9- r a s m. Detallar turli sharoitlarda ishlab moslashadigan davrda g‘adir- budurlikning o‘zgarish sxemasi. 10- r a s m. Yuzadagi to‘lqinlar- Tutash detallar ish sharoiti yana ham og‘irlashsa, yuzalarning g‘adir-budurligi keskin ortadi ( 4-chi ziq ). Yuzalar bir-biriga tiralib qolsa va qattiq tirnalsa, g‘adir- budurlik buzilib, yuzaning halokatli yemirilishi ro‘y beradi (5-chiziq) . Shakldagi xatolar va yuzaning to‘lqinlanishi ham detalning yeyilishini ko‘paytiradi. Yuzaning turli qismlari turli darajada yeyiladi. Masalan, shakl bo‘rtma bo‘lsa, avval detalning o‘rta qismi, botiq bo‘lsa — ikki cheti yeyiladi. ning yeyilishga ta’siri. To‘lqinlanishning yeyilishga ta’siri 10-rasmda ko‘rsatilgan. To‘lqinning balandligi H b oshsa, yeyilish ham ko‘- payadi, shu bilan birga ular o‘rtasida chiziqli bog‘lanish bor (quruq va yarimmoylanish ishqalanuvi). To‘lqinning qadami yeyilishga kam ta’sir etadi. Shundan ayon bo‘ladiki, to‘lqinning balandligiga ko‘proq e’tibor berish kerak. Vaqt

11- r a s m. Yuzadagi notekisliklar yo‘nalishining va g‘adir-budurlikning yeyilishga ta’siri. lanadigan yuzalarga pardozlash ishlarini tayinlashda ishlovn ing qulay- noqulayligidan emas, balki detalning ishlash sharoitlaridan kelib chiqish kerak. Yuza g‘adir-budurligi va notekislik yo‘nalishi turli xil ishqalanishda yeyilishga turlicha ta’sir etadi (11-rasm) . Quruq ishqalanishda g‘adir-budurlikning o‘sishi hamma holatda yeyilishni ko‘paytiradi, lekin eng ko‘p yeyilish notekisliklar detalning asosiy harakat (ðàáî÷åå äâèæåíèå) yo‘nalishiga tik joylashgan taqdirdagina bo‘ladi. Chegaraviy (yarimmoylanish) ishqalanishda va kam g‘adir-budur yuzalarda notekisliklar asosiy harakatga parallel bo‘lsagina eng ko‘p yeyilish kuzatiladi. Yuzaning g‘adir- budurligi osha borgani sari, notekisliklar yo‘nalishi asosiy harakatga tik yo‘nalgan bo‘lsa, yeyilish ko‘payadi. Suyuqlik ichida ishlaydigan yuzalar bir-biriga tegmaydi, shuning uchun g‘adir-budurlikning ta’siri faqat moy qatlamiga o‘tadi. Biroq note- kislikning balandligi katta, yo‘nalishi esa asosiy harakatga tik bo‘lganda yeyi-lish ko‘payadi. Demak, quruq va chegaraviy ishqalanishda notekisliklarning yo‘nalishini me’-yorlashtirish ahamiyat kasb etadi. Kesib ishlov berishning shunday usulini tanlab olish kerakki, notekisliklarning yeyilish jihatidan eng qulay yo ‘ nalishini ta’minlasin. Masalan, tirsakli vallar ish jarayonida mo‘l-ko‘l moylanadi, uning sirtidagi notekislik yo‘nalishi asosiy harakat yo‘na lishiga parallel bo‘lsin. Shunday qilib ishqaTutash yuzalardagi notekisliklarning nisbiy yo‘nalishi ishqalanish koeffitsientiga ta’sir etadi. Yuzalardagi notekisliklarning yo‘nalishi bir-biriga mos tushsa, ishqalanish koeffitsienti eng yuqori bo‘ladi (masalan, tirsakli valning silliqlangan bo‘yni va nozik ishlov berilgan vkladish). Tutash yuzalardagi note- kisliklarning yo‘nalishi

betartib yoki bir-biriga nisbatan qiya joylashgan bo‘lsa, ishqalanish koeffitsienti eng kam bo‘ladi (ishqa-lab silliqlash, xoningovkalash va sh.k.). Detalning yuza qatlamida zichlanish ro‘y berishi mavjud yoki paydo bo‘lishi ehtimol charchoq darz (óñòàëîñòíûå òðåùèíû)larga qarshilik qiladi. Shuning uchun ham pitra bilan otib (äðîáåñòðóéíàÿ îáðàáîòêà) ishlov berilgan, zo‘ldirlar bilan zichlangan, g‘o‘lachalar (roliklar) bilan dumalatib zichlangan va shu kabi yuza qatlamda maqsadga muvofiq qoldiq kuchlanish hosil qiladigan amallar bilan ishlangan detallarning charchoqqa mustahkamligi oshadi. Zichlanish ish qalanuvchi yuzalarning plastikligini, metallarning bir-biriga yopishib qolishini kamaytiradi, demakki, yeyilishni kamaytiradi. Biroq zichlanish haddan tashqari bo‘lsa, yeyilish kuchayib ketishi mumkin. Zichlanishga moyil metallarda zichlanish yeyilishga ko‘proq ta’sir qiladi. Kesish jarayonini shunday boshqarish mum-kinki, natijada detalning charchoq mustahkamligida ko‘ngildagidek aks etadigan kuchlanishlar (qoldiq va

ish jarayonida hosil bo‘ladigan) nisbatini hosil qilsa bo‘ladi. Bu ikki xil kuchlanishning jamlanishidan hosil bo‘lgan natija tanlangan ishlov usuli maqsadga qanchalik muvofiqligini ko‘rsatadi. 12-rasmda silindr namunalarni cho‘zgan va bukkan holatda ikki xil kuchlanish va ularning jamlangan natijasi ko‘rsatilgan. Detal yasalgandan keyingi cho‘zuvchi kuchlanishlar epyurasi (12, a-rasm) , ish jarayonida hosil bo‘lgan kuchlanishlar epyurasi (12, c-rasm) detalning o‘rtas ida, buzilishi ehtimol mintaqada jamlanadi (12, e-rasm) . Demak, kesib ishlov berganda hosil bo‘lgan kuchlanishlar, detalning mustahkamligini kamaytiradi. Buklanayotgan detallardagi qoldiq (12, b-rasm) va ish jarayonida hosil bo‘lgan (12, d-rasm) kuchlanishlar jamlanib yuza qatlamda siquvchi kuchlanish (12, frasm) hosil qiladiki, bu detalning ishlash umriga yaxshi ta’sir etadi. 3 — 3137 12- r a s m. Silindr namunalardagi kuchlanishlar epyurasi: a, b) kesib ishlangandan so‘ng; ñ, d) ishlatish paytida; e, f) umumiy.a) b) c) d) e) f)

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

O'xshashlar

Mexanik ishlov berilgan yuza sifati

Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari

Geometrik yasashlar

Kesib ishlash aniqligi

Mashina detallarining umumiy tasnifi