Bosh uzatmalar, differensiyallar va yarim o’qlar tuzilishi. Oxirgi uzatmalar va g’irdirak oldi reduktorlari konstruksiyasi - Mashinasozlik - Referatlar

Bosh uzatmalar, differensiyallar va yarim o’qlar tuzilishi. Oxirgi uzatmalar va g’irdirak oldi reduktorlari konstruksiyasi

Yuklangan vaqt:

30.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

547.00390625 KB

Ko'chirib olish

Bosh uzatmalar, differensiyallar va yarim o’qlar tuzilishi. Oxirgi uzatmalar va g’irdirak oldi reduktorlari konstruksiyasi Reja: 1. Ilashish muftasi 2. Uzatmalar qutisi 3. Kardanli uzatma 4. Asosiy uzatma, differensial va yarim o’qlar 5. Avtomobillardan foydalanish davrida transmissiyada uchraydigan asosiy nosozliklar 1

1. Ilashish muftasi Ilashish muftasi quyidagi vazifalarni bajaradi: dvigatel tirsakli valini uzatmalar qutisidan vaqtincha ajratish va ravon ulash; Bu esa: – avtomobilning ravon qo’zg’alishini ta’minlaydi; – detallardagi yuklanishlarni oshirmay pog’onalarni almash- tirishni ta’minlaydi; – dvigatelni to’xtatmay turib avtomobilni to’xtatish imkonini beradi.  keskin tormozlanish jarayonida kuch uzatmasi detallarning ortiqcha yuklanishidan saqlaydi va ularning xizmat muddatini uzaytiradi. Ilashish muftasi yetaklovchi va yetaklanuvchi qismlardan tashkil topgan:  yetaklovchi qismga tirsakli val bilan bog’langan (doimo aylanuvchi) detallar kiradi;  yetaklanuvchi qismga ilashish muftasi dvigatel va kuch uzatmasi o’zaro ajratilganda yetaklovchi qismdan ajraladigan detallar kiradi. Turlari: yetakchi va yetaklanuvchi qismlar orasidagi bog’lanish tasnifiga asosan ilashish muftalarini friksion , gidravlik va elektromagnit (kukunli) turlarga ajratiladi. Eng ko’p taralgan - bu friksion ilashish muftalaridir. Ularda burovchi moment yetakchi qismdan yetaklanuvchi qismga, shu qismlarning ta’sirlashish yuzalaridagi ilashish kuchi yordamida uzatiladi. Gidravlik (gidromufta) ilashish muftalarida yetakchi va yetaklanuvchi qismlar bog’lanish, shu qismlar orasida harakatlanayotgan suyuqlik oqimining bosimi bilan amalga oshiriladi, elektromagnit ilashish muftalarida esa magnit maydon yordamida amalga oshiriladi. Gidravlik yuritmali ilashish muftasi 45-rasmda ko’rsatilgan. Yetakchi qismga dvigatel maxovigi, g’ilof va siquvchi disk, yetaklanuvchi qismga- yetaklanuvchi disk tegishli. Siquvchi disk g’ilof bilan bikr plastinkalar yoki bir boshqa o’zaro harakatchan bog’lanishga ega. Bu g’ilofdan siquvchi diskka burovchi momentni uzatishni va ilashish muftasi ajratilganda yoki ulanganda siquvchi diskni o’q bo’yicha harakatini ta’minlaydi. Bundan tashqari, friksion 2

ilashish muftasini ulashni, ajratishni amalga oshiruvchi va ilashish muftasining yuritmasini tashkil etuvchi detallar alohini guruhni tashkil etadi. Ilashish muftasini ulash prujinalar hosil qilgan kuch ta’sirida amalga oshiriladi, ajratish esa richaglarni (odatda ular 3 yoki 4 ta bo’ladi) g’ilofga makamlangan nuqtalariga nisbatan burganda yuqoridagi siqish kuchini yengish tufayli amalga oshiriladi. Richaglar g’ilof bilan birga aylanadi, shuning uchun ularga aylanmayotgan detallardan harakatni uzatish uchun ularga aylanmayotgan detallardan harakatni uzatish uchun ezuvchi podshipnikli ajratish muftasi ishlatiladi. Mufta vilka yordamida suriladi. Ilashish muftasining mexanik yuritmasi pedal, torti, prujina, vilkadan iborat. 1 1–rasm. Gidravlik yuritmali ilashish muftasining sxemasi. 1 – tirsakli val; 2 - maxovik; 3 - yetaklovchi disk: 4 - siquvchi disk; 5 – ssepleniya g’ilofi; 6 - siquvchi prujina; 7 - qaytaruvchi tortqi; 8- siquvchi podshipnik; 9- vilka; 10 – ishchi silindr; 11 - naycha; 12 asosiy silindr; 13 – ishlashish muftasini tepkisi; 14 - ssepleniya karteri; 15 – birlamchi val shesternyasi; 16 – uzatmalar qutisi karteri; 17 - uzatmalar qutisining birlamchi vali. 3

Agar pedal erkin holda bo’lsa, ilashish muftasi ulangan bo’ladi (yetaklovchi va yetaklanuvchi qismlar ulangan) bo’ladi, chunki yetaklanuvchi disk maxovik bilan siquvchi disk o’rtasida prujinalar yordamida siqib qo’yilgan. Burovchi moment yetakchi qismdan yetaklanuvchi qismga yetaklanuvchi diskni maxovik bilan va siquvchi disk bilan ta’sirlashuvchi ilashish yuzalari orqali uzatiladi. Pedalga kuch ta’sir qilganda (bosilganda) ilashish muftasi ajratiladi chunki ajratish muftasi podshipnik bilan o’q bo’ylab maxovik tomon harakatlanib, richaglarni buradi (harakatga keltiradi) va siquvchi diskni maxovikdan qarshi tomonga suradi va yetaklanuvchi diskdan ajratadi. Friksion ilashish muftasining yuritmasi mexanik , gidravlik, elektromagnit bo’lishi mumkin. Ko’pgina yengil va yuk avtomobillarida mexanik va gidravlik yuritmalar ishlatiladi. Elektromagnit yuritmalarni asosan yengil avtomobillarda ilashish muftasini boshqarishni avtomat- lashtirishda qo’llaniladi. Ilashish muftasini boshqarishni osonlashtirish uchun mexanik (servoprujinalar), pnevmatik yoki vakuumli kuchaytir- gichlardan foydalaniladi. Gidravlik ilashish muftasi (gidromufta) yetakchi va yetaklanuvchi qismlarga ega. Yetakchi qism past qovushqoq ishchi moy bilan to’ldirilgan xajmni hosil qiladigan nasosli g’ildirak va qopqoqdan iborat. Yetaklanuvchi qism bo’lib turbina g’ildirak hisoblanadi. Nasos va turbina g’ildiraklar tashqi va ichki torlar orqasida o’rnatilgan va o’zaro ular bilan ishchi suyuqlik uchun parraklararo kanallar hosil qilgan parraklarga ega. Gidromufta parraklarini odatda tekis radial qilib tayyorlanadi. Turbina g’ildirak nasos g’ildirakka juda yaqin joylashgan. 2. Uzatmalar qutisi Vazifasi: uzatishlar sonini ko’paytirish yoki kamaytirish yo’li bilan avtomobil harakat tezligini va yetaklovchi g’ildiraklardagi tortish kuchini miqdorini o’zgartirish;  dvigateldan kelayotgan burovchi momentni yo’nalishini o’zgar- tirish (avtomobilni orqaga yurishini ta’minlash); 4

dvigatel tirsakli valini yetakchi g’ildiraklardan uzoq muddatga ajratib qo’yishni ta’minlaydi. Uzatmalar qutisining uzatishlar soni uning yetakchi va yetakla- nuvchi vallarining aylanish chastotalarining nisbatiga teng. Uzatishlar sonini o’zgartirishning zarurligi, yo’l sharoitiga bog’liq bo’lgan avtomobil harakatiga qarshilik kuchlari keng diapazonda o’zgaradi, porshenli dvigatelning burovchi momenti esa, eng yuqori yonilg’i uzatilganda, bor-yo’g’i 10-30% ga o’zgarishi mumkin. Avtomobil joyidan o’zalishida tez-tezlanish olish uchun va harakatiga sezilarli qarshilik kuchlarini yengish uchun, masalan to’liq yuk bilan yuqoriga harakat qilganda, dvigatelning maksimal momentiga to’g’ri keladigan qiymatga qaraganda tortish kuchi bir necha bor katta bo’lishi kerak. Tortish kuchini bunday kupaytirishni uzatishlar soninini o’zgartirish bilan ta’minlanadi. Uzatmalar qutisining turlari: Uzatishlar sonini o’zgartirish tavsifiga binoan uzatmalar qutisining pog’onali, pog’onasiz va aralash turlarga bo’linadi. Yetakchi va yetaklanuvchi vallar orasidagi bog’lanish tavsifiga asosan uzatmalar qutisi mexanik, gidravlik, elektrik, aralash, boshqarish usuli bo’yicha esa avtomatik va avtomatik bo’lmagan turlarga ajratiladi. Pog’onali uzatmalar qutisi oldinga yurishdagi uzatishlar soni bo’yicha farqlanadi (4 pog’onali, 5 pog’onali va h.k.). 2-rasm. Yetakchi (A) va yetaklanuvchi (B) vallar. 1- yetaklovi val; 2-uzatmalar qutisining richagi; 3-vilkalari; 4- yetaklanuvchi val; 5-trasmission moyni to’kish jumragi; 6-oraliq val; 7-qobig’i. 5

Pog’onali mexanik uzatmalar qutisi. Tishli mexanizmli pog’onali mexanik uzatmalar qutisi hozirgi kunda juda keng tarqalgan. Bunday uzatmalar qutisidagi o’zgartirilayotgan uzatishlar soni, odatda 4-5, ba’zida esa 8 va undan ko’p qiymatga ega. Uzatishlar soni qanchalik ko’p bo’lsa, dvigatel quvvatidan shunchalik yaxshi foydalaniladi va yonilg’i tejamkorligi ham ortadi, biroq bunda uzatmalar qutisining konstruksiyasi murakkablashadi, vazni og’irlashadi, o’lchamlari oshadi va mavjud harakat sharoitlari uchun optimal bo’lgan uzatmalarni tanlash qiyinlashadi Avtomobil uzatmalar qutisining tishli mexanizmlari odatda silindrik tishli g’ildiraklardan iborat va qo’zalmas geometrik o’qli yoki planetar qilib tayyorlanadi. Ikkita ilashib turgan tishli g’ildiraklarning kichigini-shesternya, kattasini-g’ildirak deb ataladi (47-rasm). Ishlash prinsipi: Tishli uzatmalarda burovchi moment miqdori va yo’nalishi har xil tishlar soniga ega bo’lgan tishli shesternya va tishli g’ildiraklarni o’zaro ilashishi hisobiga turli miqdordagi uzatishlar sonini hosil qilish hisobiga amalga oshiriladi tishli shesternya A dan tishli g’ildirak B ga burovchi moment uzatilganda uning miqdori 2 marotaba oshadi, chunki uzatishlar soniga teng, lekin ikkinchi valning aylanishlar soni 2 marotaba birinchi valning aylanishar soniga nisbatan kamayadi (47-rasm). Uzatmalar qutisida bir nechta yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli shesternya va tishli g’ildiraklar o’rnatish hisobiga bir nechta uzatishlar sonini olish mumkin. Masalan, (47a, b-rasm) yetaklovchi, valga dvigatelning tirsakli validan kelayotgan burovchi moment tishli shesternya (yetaklovchi)dan tishli g’ildirak (yetaklanuvchi)ga o’tganda 2 marta oshadi yetaklanuvchi valning aylanishlar soni esa marta kamayadi, so’ngra ikki marta oshgan burovchi moment yetaklovchi shesternyadan yetaklanuvchi tishli g’ildirakka o’tganda uning qiymati ikki marta oshadi, lekin yetaklanuvchi valning aylanishlar soni ikki marta kamayadi. Dvigateldan kelayotgan burovchi momentning umumiy miqdori uzatmalar qutisidan uzatilganda marta oshadi, valning aylanishlar soni esa marta kamayadi. 6

tishlar b) a) 3-rasm. Uzatishlar sonining o’zgarishi. Xuddi shu tarzda pog’onalar sonini oshirish hisobiga turli miqdordagi uzatishlar sonini olish mumkin va turli yo’l sharoitiga mos ravishda yetakchi g’ildiraklardagi burovchi momentni va avtomobil harakat tezligini ta’minlash mumkin. 4-rasm. Burovchi moment yo’nalishining o’zgarishi . Dvigateldan kelayotgan burovchi momentning yo’nalishini o’zgar- tirish sxemasi 48 - rasmda keltirilgan. Dvigateldan kelayotgan burovchi moment birlamchi (yetaklovchi) val, shesternyadan orali valga uzatiladi, so’ngra burovchi moment oraga yurishni ta’minlash shesternyasidan o’tadi va o’z yo’nalishini 7tishlar tishlar tishlar ayl/min tishlar ayl/min tishlar tishlar ayl/minayl/minayl/min

o’zgartiradi, yo’nalishi o’zgargan burovchi moment (yetaklanuvchi) ikkilamchi valdan yetaklovchi g’ildiraklarga yetkaziladi. Tishli g’ildiraklarning qo’zg’almas o’qli uch valli uch pog’onali uzatmalar qutisining sxemasini (48-rasm) ko’rib chiqamiz. Yetakchi, yetaklanuvchi va oraliq vallar, yetakchi va yetaklanuvchi vallar qutida podshipniklarda o’rnatilgan. Yetakchi valda oraliq valning g’ildiragi bilan doimiy ilashishlikda turgan shesternya qattiq qotirilgan. Boshqa shesternyalar xuddi shunday oraliq valda qattiq qotirilgan. Yetaklanuvchi valning g’ildirak-koretkasi val bilan shlitsalar yordamida shunday birlashtirilganki, uni val bo’yicha surish mumkin. Xuddi shunday, yetaklanuvchi valdagi tishli muftani val bo’ylab siljitish mumkin. Tishli g’ildirak bu valda erkin o’rnatilgan va shesternya bilan doimiy ilashishda bo’ladi. 3. Kardanli uzatma Kardanli uzatmaning vazifasi o’qlari bir chiziqda yotmagan va o’zaro joylashuvi o’zgarib turadigan vallar orasida burovchi momentni uzatib berishdan iborat. Kardanli uzatma quyidagilardan tashkil topgan: elastik mufta  shlitsali birikma  oldingi kardanli val  tayanch podshipnik  oldingi kardan sharniri  orqa kardan val  orqa kardan sharniri Kardanli uzatma o’klari bir-biriga to’g’ri yotmagan va o’z holatini o’zgartira oladigan vallar yordamida burovchi momentni kuch uzat- maning bir agregatidan boshqa agregatiga uzatib beradi. Avtomobilning kuch uzatmasiga o’rnatilgan kardanli uzatma dvigateldan olinadigan burovchi momentni uzatmalar qutisi orqali bitta yetakchi ko’prikka tarqatish qutisi yordamida bir nechta ko’prikka uzatib berishi lozim. 8

Avtomobil notekis yo’llarda yurganida yetakchi ko’prik ramaga nisbatan tik tekislikda tebranib, uzatish burchagi o’zgarib turadi. Shu sababli burovchi momentning uzatmalar kutisidan (yoki taqsimlash kutisidan) yetakchi ko’prikga o’zgaruvchan burchak ostida uzatishda kardanli uzatmadan foydalaniladi. Kardan sharnirlar o’qlari bir-biriga nisbatan to’g’ri yotmagan vallardan burovchi momentni o’zaro uzatish uchun xizmat kiladi. Tepish va buralma tebranishlar xavfini kamaytirish uchun aksari zamonaviy avtomobillarda kardanli, sharnirli hamda ikkita val shuningdek, oraliq tayanchdan tashkil topgan kardanli uzatmadan foydalaniladi. Bunda uzatmaning uzayib qisqarishini ta’minlaydigan shlitsali birikma mavjud. 5-rasm. Burchak tezliklari bir xil bo’lmagan kardanli sharnir. Avtomobillarda qo’llaniladigan kardanli sharnirlar ikki xil bo’ladi:  burchak tezliklari bir xil bo’lmagan kardanli sharnirlar (49-rasm),  burchak tezliklari bir xil kardanli sharnirlar (50-rasm). Burchak tezliklari bir xil bo’lmagan kardanli sharnirlar o’z navbatida kayishqoq (elastik) va bikr (krestovinali) bo’lishi mumkin. Kardanli uzatma kardanli sharnirlaridan, vallardan va vallarning oraliq tayanchlaridan tashkil topgan. Kardan sharniri deb, sharnirli bo’g’inga aytilib, uning yordamida aylanma harakatni (burovchi momentni) bir valdan ikkinchi 9

valga o’zgaruvchan burchak ostida uzatadi. Ko’pchilik hollarda bikr kardanlar ishlatiladi. Bikr kardanli sharnirlar mahkamlangan va vilkalardan ularni biriktiruvchi krestovina- lardan va ninasimon podshipniklardan tashkil topgan. Vilkalar bir-biriga nisbatan perpendikular bo’lgan tekisliqsa qo’zg’alishi mumkin. 6-rasm. Burchak tezliklari bir xil bo’lgan kardanli sharnir. Kardan sharnirlari aylanayotganida kardan valining og’ishi, yetakla- nuvchi vilkaning krestovinada og’ishi hisobiga sodir bo’ladi, 90° gradus- ga burilganida esa, yetakchi vilkada krestovinani og’ishi sodir bo’ladi. 4. Asosiy uzatma, differensial va yarim o’qlar Zamonaviy avtomobillarda o’lchamlari va massasi nisbatan katta bo’lmagan, tezyurarligi hisobiga yuqori quvvat hosil qiladigan dvigatellar qo’llanilmoqda. Biroq shunga qaramay, bu dvigatellar vallarida hosil bo’ladigan burovchi moment (agar bu momentni o’zgartirmasdan to’g’ridan-to’g’ri avtomobilning yetakchi g’ildiraklariga uzatilsa) avtomobilning turli yo’l sharoitlarida yura olishiga yetarli emas. Avtomobilning harakatlanishi uchun uning yetakchi g’ildiraklaridagi burovchi momentni oshirish qisman uzatmalar 10

qutisi yordamida bajarilishini yuqorida aytib o’tilgan. Lekin avtomobil ish mobaynida ko’p vaqt nisbatan katta tezlik bilan to’g’ri uzatmada harakatlanadi. Demak, to’g’ri uzatmada dvigatel validagi burovchi moment o’zgarmasdan, ya’ni avtomobilning yura olishga yetarli bo’lmagan holda yetakchi g’ildiraklarga uzatilgan bo’lar edi. Shu sababli avtomobilning yetakchi g’ildiraklaridagi burovchi momentni (aylanishlar chastotasini kamaytirish hisobiga) zarur miqdorga oshirish uchun transmissiyaga asosiy uzatma kiritiladi (7-rasm). 7-rasm . Asosiy uzatmaning sxemasi: 1-flanes;2-yetaklovchi val shesternyasi; 3-yetaklanuvchi shesternya; 4- yetakla- nuvchi shesternya; 5-yetaklovchi (orqa) hildirak; 6-yarim o’qlar; 7-asosiy uzatma ‘g’ilofi. Asosiy uzatma tishli g’ildiraklarining yetakchisi kichik diametrli yetaklanuvchisi esa, katta diametrli qilib yasalgani uchun yarim o’qlarning aylanishlar chastotasi (uzatish soniga qarab) kardan valning aylanishlar chastotasiga qaraganda kam bo’ladi. Yarim o’qlarning va u bilan bog’liq bo’lgan yetakchi g’ildiraklarning aylanishlar chastotasi kardan val aylanishlar chastotasiga nisbatan qancha kam bo’lsa, ulardagi burovchi moment shuncha ko’p 11

bo’ladi. Demak, yetakchi g’ildirak- lardagi burovchi momentning, kardan valnikiga nisbatan ortishi asosiy uzatmaning uzatish soniga bog’liq bo’ladi. Asosiy uzatmaning uzatish soni asosan dvigatelning quvvatiga va tezyurarligiga, shuningdek, avtomobilning massasi va qanday ishga mo’ljallanganligiga bog’liq bo’lib, u yuk avtomobillarida 6,5...9,0; yengil avtomobillarda esa 3,5...5,5 oralig’ida bo’ladi (8-rasm). 8-rasm . Asosiy uzatma va differensial: 1-yarim o’q; 2-yetaklovchi shesternya;3-yetaklanuvchi shesternya; 4- yarimo’q shesternyasi; 5-sotolet shesternyasi. Asosiy uzatmalar, ilashishdagi tishli g’ildiraklarning soniga qarab yakka yoki qo’shaloq bo’lishi mumkin. Yakka uzatma bir juft tishli g’iddirakdan, ko’shaloq uzatma esa ikki juft tishli g’ildiraklardan iborat. Yakka uzatmalar o’z navbatida silindrik, konussimon, gipoidli yoki chervyakli bo’lishi mumkin Qo’shaloq uzatmalar esa, odatda, bir juft konussimon va bir juft silindrik tishli g’ildiraklardan tashkil topib, ular o’z navbatida ko’prik o’rtasida yaxlit joylashgan markaziy uzatma yoki ikki qismga bo’lingan, ajratilgan uzatma bo’lishi mumkin. Yakka uzatmalar ko’pincha yengil yoki o’rta yuk avtomobillarida qo’llaniladi. Dvigateli oldida va yetakchi ko’prigi orqada joylashgan kompanovkali avtomobillarda konusli yoki gipoidli uzatmalar 12

ishlatiladi. Kompanovkasi old yuritmali bo’lgan yengil avtomobillarda (Neksiya, Tiko, MATIZ, VAZ-2108, VAZ-2109) silindrik uzatmalar qo’llanilmoqda. Konnussimon asosiy uzatmaning ishlashidagi o’ziga xos xususiyatlari val tayanchlariga o’zaro perpendikular bo’lgan uchta yuzada katta kuchlarni ta’sir etishidir. Bu kuchlar ta’sirida tishli g’ildiraklarning vallari o’qi bo’ylab siljishga intiladi. Bundan tashqari yetakchi tishli g’ildiraklarning tayanch podshipniklari valning bir tomonida joylashganligi, uzatmaning ishlashida tishlarga ta’sir etuvchi kuchlarning notekis taqsimlanishiga, bu esa qo’shimcha dinamik kuchlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Konussimon asosiy uzatmaning uzoq muddat ishlashi uchun tishlarning boshlang’ich konus uchlari (vershina) 0 nuqtada bo’lgan holda ularning ilashishi talab etilgan aniqlikda bo’lishi shart. Boshlang’ich konus uchlarining siljishi uzatmaning ishlash sharoitini tez yomonlashtirib yeyilishini tezlashtiradi va shovqinini oshiradi. Tishli g’iddiraklarning aniq ilashishini, shuning bilan, ishonchli ishlashini ta’minlash maqsadida ularning podshipniklari oldindan tig’izlab o’rnatiladi va karterining bikrligi oshiriladi. Bundan tashqari o’tuvchanligi yuqori bo’lgan yengil avtomobillarda, shuningdek, yuk avtomobillarida qo’llanilgan konussimon yoki gipoidli uzatmalarda, katta yuklanishda ishlaganda, ilashishning aniqligini saqlash maqsadida yetakchi tishli g’ildirak valiga va yetaklanuvchi tishli g’ildirakka qo’shimcha tayanchlar ishlanadi. O’qlarining bir-biriga nisbatan bunday joylanishi kardanli uzatmaning orqa uchini pastroq tushiradi, bu esa o’z navbatida avtomobilning og’irlik markazini pasaytirib, uning turg’unligini oshiradi. Bundan tashqari, gipoidli uzatmada tishlarning spiral burchagi katta bo’lgani uchun, ularning uzunliga ham katta bo’lib, bir vaqtda ilashib turgan tishlarning soni konussimon uzatmaga qaraganda ko’p bo’lib, ilashib turgan tishlarning har biriga to’g’ri keladigan yukni kamaytiradi. Uzatish soni va yetaklanuvchi tishli g’ildirak diametri bir xil bo’lgan, ikki xil uzatmalar taqqoslanganda gipoidli uzatmada yetakchi tishli g’ildirakning diametri konussimon uzatmadagi yetakchi tishli g’ildiraknikiga qaraganda kattaroq, ya’ni bikrligi yuqoriroq bo’ladi. Bularning barchasi gipoidli 13

uzatmaning afzalligi hisoblanib, uning mustahkamligini va uzoq muddat ishonchli shovqinsiz, ravon ishlashini ta’minlaydi. Uzatmaning kamchiliklari g’ildirak tishlarining spirall burchagi katta bo’lganligi tufayli tish sirtlari o’zaro sirpanib ishlaydi, natijada ular nisbatan tez yeyiladi, yeyilishni oldini olish uchun sirpanib ishlayotgan tish sirtlarida mustahkam moy qatlami hosil qiladigan maxsus gipoid moyidan foydalanish kerak. Bundan tashqari, bu uzatmaning tishli g’ildiraklarini tayyorlash nisbatan qiyin, ularni yig’ishdagi aniqlik darajasi yuqori, chunki kichik noaniqlikning ta’siri tez seziladi. Lekin shunga qaramay, bu kamchiliklar gipoidli uzatmaning afzalliklariga hech qanday zarar yetkazmaydi. Chervyakli asosiy uzatmalar tishli g’ildirakli uzatmalardan o’zining ixchamligi va shovqinsiz ishlashi bilan farqlanadi. Ammo bu uzatmaning F.I.K. konusli va gipoidli uzatmalarga nisbatan kichik va uni tayyorlashda qimmat metall (bronza) ishlatilganligi sababli avtomobillarda deyarli qo’llanilmaydi. Differensialning vazifasi va turlari. Ma’lumki, avtomobil burilayotganda uning g’ildiraklari har xil yo’l bosib turli chastotada aylanadi. Masalan, avtomobil burilayotganda uning tashqi g’ildiraklari ichki g’ildiraklariga qaraganda ko’proq yo’l bosib tez aylanadi. G’ildiraklarni bunday turli chastotada aylanishi avtomobilning notekisliklarda (to’g’ri yo’nalishda) harakatlanganda, shuningdek, g’ildiraklar har xil diametrga (shinalarning yeyilishi yoki havo bosimi turlicha bo’lganda) ega bo’lganda ham ro’y beradi. Yetakchi bo’lmagan oldingi g’ildiraklarni bir-biriga nisbatan turli chastotada mustaqil aylana olishini ta’minlash uchun ularni o’zaro bog’liq bo’lmagan o’qlar (sapfalar)ga o’rnatilgan bo’ladi. Yetakchi g’ildiraklarga esa burovchi moment asosiy uzatmadan uzatiladi. Agar burovchi moment g’ildiraklarga bitta umumiy val orqali uzatilgundek bo’lsa, avtomobil burilayotganida uning g’ildiraklari turli chastotada aylana olmasdan yo’lga nisbatan sirpana boshlaydi. Shuning uchun yetakchi g’ildiraklarni bitta butun valga o’rnatilmasdan, har biri mustaqil aylana oladigan va yarim o’q deb nomlangan alohida-alohida vallarga o’rnatiladi. 14

Demak, differensialning vazifasi avtomobilning burilishida yoki notekisliklarda harakatlanganida burovchi momentni yetakchi g’ildiraklarga taqsimlash bilan ularni turli tezliqda aylana olishini ta’minlashdir. Avtomobillarda asosan shesternyali va kulachokli differensiallar ishlatiladi. Shesternyali differensiallar konstruksiyasi bo’yicha birmuncha oddiy. Avtomobillarda konussimon shesternyali differensiallar keng tarqalgan bo’lib, u differensial qutisi , sotollitlar, yarim o’q shesternyalari tashkil topgan. Yarim o’q shesternyalari yarim o’qlar orqali yetakchi g’ildiraklar bilan ulangan. Differensial planetar mexanizm bo’lib, uning yetakchi zvenosiga differensial qutisi, yetaklanuvchi zvenosiga esa o’lchamlari bir xil bo’lgan yarim o’q shesternyalar va kiradi. Differensiallar Transmissiya da o’rnatilish joyiga qarab g’ildirak- lararo (burovchi momentni bir ko’priqdagi yetakchi g’ildiraklarga taqsimlash) va o’qlararo (4x4; 6x4; 6x6 rusumli avtomobillarda burovchi momentni yetakchi ko’priklarning asosiy uzatmalariga taqsimlash)larga; burovchi momentni yetakchi ko’priklarga qanday nisbatda taqsimlanishiga qarab simmetrik va nosimmetriklarga bo’linadi. Yarim o’qlar vazifasi va turlari. Yarim o’qlar differensialdan burovchi momentni yetakchi g’ildiraklarga uzatadi. Avtomobillarda ko’llaniladigan yarim o’qlarining asosiy turlari kuyida keltirilgan. Yarim o’qlarning tashki uchlari g’ildirak gupchagiga flanes, shponka yoki shlis yordamida ulanadi. Ichki uchi esa ko’pchilik avtomobillarda yarim o’q shesternyasi bilan shlis yordamida biriktiriladi. Avtomobil harakatlanganda yarim o’qlarga burovchi momentdan tashqari eguvchi momentlar ham ta’sir etadi. Eguvchi momentlar avtomobilning yetakchi gildiraklariga ta’sir etadigan kuyidagi kuchlardan vujudga keladi radial kuch (avtomobilning og’irligidan tashkil topgan reaksiya kuchi), tortuvchi kuch–R; yondan ta’sir kiluvchi kuch-(avtomobil burilishida xosil bo’ladigan kuch). Yarim o’qlarni, ularni orqa ko’prikda o’rnatilish usuliga karab, eguvchi momentlardan to’la yoki qisman yuksizlantirish mumkin. Avtomobillarda 15

ishlatiladigani uch xil, ya’ni eguvchi momentlardan yarim yuksizlantirilgan, kismga yuksizlantirilgan va tula yuksizlan- tirilgan buladi. 5. Avtomobillardan foydalanish davrida transmissiyada uchraydigan asosiy nosozliklar Kardanli uzatmaning nosozliklariga , uning shovqin bilan ishlashi (avtomobilning harakatida bir uzatmadan boshqasiga o’tishda va tirsakli valning aylanishlar sonini oshishida, hamda avtomobilni tormozlab keyin tezlik oshirilayotganda), 1000Sdan yuqori harorata qizib ketishi, tebranib aylanishi va boshqalardan iborat. Yuqoridagi nosozliklar kardan ayrisi teshiklari, ignasimon podshipnik, krestovina va kardan vali shlitsali birikmalarining yeyilishidan hosil bo’ladi, natijada kardan valining muvozanatligi buziladi va ignasimon podshipnikda o’q bo’ylab zarbli zo’riqish kuchayadi. Kardan valining krestovinasi salnigining ishdan chiqishi, ignasimon podshipnik va mahkamlash tirnog’ining yeyilishiga olib keladi. Kardanli uzatmaga TXKdan avval diagnoz qo’yiladi, buning uchun maxsus asbob yordamida kardan valini qo’l bilan ikki tomonga keskin burab aylantirib, lyufti aniqlanadi. Kardan valini erkin buralish kattaligi bo’yicha kardan va shlitsali birikmasining yoyilish darajasi aniqlanadi. Har 8-10 ming km masofadan so’ng uzatmalar qutisi va orqa ko’prik orasidagi kardanli val flanetsi boltli birikmalarining mahkamlanishi tekshirib turiladi. TXK paytida kardan vali flanetsini orqa ko’prikka va uzatmalar quttisining yetaklovchi valiga mahkamlovchi hamma boltlari (80-10 Nm kuch bilan) burab qotiriladi. Kardan valining ignasimon podshipnigi Transmissiya agregatlarini moylashda ishlatiladigan (TAp- 10, TAp-15, TAp-15V, MT-16p) suyuqq moy bilan krestovinaning moylash jumrakchasidan (himoya klapanidan moy chiqquncha) bosim bilan yuborib moylanadi. Shlitsali birikmalar (US-1 va USS-1) quyuq moylari bosim orqali yuboriladi. 16

Uzatmalar qutisi nosozliklarining belgilari va ularni bartaraf etish usullari. Uzatmalar qutisining detallari katta yuklanishlarda tinimsiz ishqalanib ishlashi natijasida ularning yeyilishiga olib keladi. Shuning uchun uzatmalar qutisining ishqalanuvchi yuzalarini o’z vaqtida belgilangan tartibda o’zining surkov moylari bilan moylab turish zarur. Uzatmalar qutisi nosozliklarining kelib chiqishi sabablarini o’rganib chiqadigan bo’lsak, uzatmalardan-uzatmaga o’tishda qotib qolishi ya’ni bir uzatmadan ikkinchi uzatmaga ravon o’tmasligi hamda yetakchi valdan kelayotgan burovchi moment kuchini yetaklanuvchi valga to’liq yetkaza olmasligi va shunga o’xshash qator kamchiliklarni misol qilsa bo’ladi. Uzatmalar qutisida paydo bo’lgan qator nosozliklarni bartaraf etish uchun ishdan chiqqan va ishga yaroqsiz bo’lib qolgan shesternyalarni, prujinalarni va boshqa ehtiyot qismlarini qayta ta’mirlash yoki almashtirish maqsadga muvofiq. Uzatmalar qutisining barcha detal va qismlarini o’z vaqtida belgilangan tartibda tegishli surkov moylari bilan moylab tursak uning detal va qismlarining uzoq vaqt ishlashini ta’minlaymiz. Ilashish muftasi nosozliklari belgilari va ularni bartaraf etish usullari. Ilashish muftasi pedalining erkin yo’lini rostlash ishqalanuvchi yuzalarining yeyilishi bois kerak bo’ladi. Yeyilish natijasida podshipnik va richaglar orasidagi tirqish, jumladan, ilashish muftasi pedalining erkin yurishi ham kamayadi. Agar tirqish yo’qolsa va richaglar mufta podshipnikiga tegib qolsa, u holda disklarni siquvchi kuch va ilashish muftasi vositasida uzatilayotgan moment kamayadi, chunki ilashish muftasi to’liq qo’shilmaydi. Bunday ilashish muftasining yetaklanuvchi diski yetakchilarga nisbatan ishqalanadi. Ilashish muftasi ishqalanganda avtomobilni ko’p muddat ishlatish yetaklanuvchi disklarning friksion qoplamalarini tez fursatda yeyilishiga, ularni kuchli issiqlik natijasida qirilishiga, ilashish muftasini ajratish muftasining podshipnigini erta yeyilishiga olib keladi. Tirqish va pedalning erkin yurishi juda ham kattalashib ketsa, ilashish muftasi to’liq ajralmaydi. 17

Ilashish muftasi pedalining erkin yurishi gidroyuritmada mufta podshipnigi va richaglar orasidagi tirqish, bosh silindr porsheni va porshen shtoki orasidagi «a» tirqish hamda kompensatsion teshik B ning diametriga qarab aniqlanadi. Birinchi tirqishni shtokning erkin yurishiga qarab tekshiriladi va uning uzunligini o’zgartirish bilan rostlanadi. Bu tirqish pedal erkin yurishining katta qismini belgilaydi. Ilashish muftasi pedalining erkin yurishining kam qismini shtokni uzunligini o’zgartirish bilan rostlanadigan bosh silindr porsheni va shtoki orasidagi tirqish "a" belgilaydi. GAZ-3102 avtomobilning ilashish muftasi yuritmasidagi vilkani shtokga siquvchi prujina shtokni vilkaga siquvchi va bajaruvchi silindrda o’rnatilgan prujina bilan almashtirilgan . Shuning uchun GAZ 3102 ilashish muftasida mufta podshipnigi va tayanch halqa orasida tirqish yo’q. Ilashish muftasining bunday yuritmasidan foydalanganda rostlash- ning hojati yo’q va shtok 8 rostlovchi gaykalarga ega emas. 18

O'xshashlar

Oxirgi va qoshimcha oxirgi uzatmalar

Zanjirli uzatmalar

Tasmali uzatmalar

Chervyakli uzatmalar

Tishli uzatmalar