Aksial rotorli kombaynlar - Mashinasozlik - Referatlar

Aksial rotorli kombaynlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

547.5 KB

Ko'chirib olish

Aksial rotorli kombaynlar Reja: 1. Kombayn ishidagi don nobudgarchiligini kamaytirish 2. Donni tozalash va saralash usullari 3. Don tozalashning nazariy asoslari 4. TSilindrik trier ishi

Respublikamizda keng tarkalgan «Keys» g’alla kombaynlari deyarli barcha don ekinlari hosilini yigishtirib olishga mo’ljallangan. Mazkur kombaynlar dunyodagi uta yuksak texnologiya asosida ishlab chikilganligi sababli, eng puxta, nobudgarchilikka kam yo’l kuyadigan, juda yuqori ish unumiga ega bo’lgan va eng muximi, kombaynchi uchun xavfsiz va kulay ish sharoiti mavjud bo’lgan mashinalardan xisoblanadi. Mashinada elektronikadan uta keng foydalanilganligi sababli, kombayn qismlarining ishini uzluksiz nazorat qilish imkoni mavjud. 1- jadval Kombayn tavsifi 1-jadvalda keltirilgan (ayrim modellari uchun). Ko’rsatkichlar Modellar 2144 2166 2188 Motor quvvati, ot kuchi 180 215 260 Rotor diametri, mm 610 610 760 Rotorni aylanish tezligi, ayl/min 280-1260 280-1260 280- 1260 Buyurtmachi uz xoxishi buyicha kamrov kengligi 4,47 m, 5,33 m, 6,10 m, 6,86 m, 7,62 m variantdagi kombaynlarni sotib olishi mumkin. Kombaynning ish unumi uta yuqori. Masalan, Uzbekiston mashina sinov stantsiyasidagi tajribalar natijasida kamrov kengligi 5,7 m, ishchi tezligi 5,4 km/soat bo’lgan kombayn 1 soatda 1,88 ga (bir soat asosiy vaqtda —3,02 ga) maydondagi bugdoyni yigishtirishi aniqlandi. Smena vaqtidan foydalanish koeffitsienti 0,62. Bu, Rossiya kombaynlariga nisbatan taxminan 3 baravar kupdir. Kombaynning tuzilishi. Kombayn urgich (xeder), yanchish apparati, tozalash qismi, motor va boshkaruv organlaridan iborat (229- rasm). Kombayn urgichi 1 ning tuzilishi kuyidagicha: segment-barmokli urish apparati 2 , universal motovilo 3 , urilgan poyalarni urtaga tuplaydigan shnek 4 lardan iborat. Bu qismlarning tuzilishi, ishi va sozlanishi boshqa kombaynlardan fark kilmaganligi sababli, uni kayta bayon kilmasdan, faqat ayrim xususiyatlarigina keltirilgan. Odatda, Rossiya kombaynlarining urish apparati urgich brusiga bikr o’rnatilgani sababli, yerning notekisligiga moslasha olmaydi. Bunday apparat past buyli ekin urimida hosilning 8—10% ini yerga tuqilishiga sababchi bo’ladi. Mazkur

kombaynga buyurtma qilinsa, unga moslanuvchan (kopirlovchi) urish apparati o’rnatilib, g’alla ni pastrok urishga erishish mumkin. Segmentlar kadami va katnash yuli aslida 3 dyuym (76,2 mm) qabul qilingan, ammo ayrim ekinlar uchun masalan, sholi uchun buyurtma asosida katnash yuli 1,5 dyuym (38,1 mm) bo’lgan segmentlar o’rnatilishi mumkin. Urgich shnegi sharoitga qarab 4 xil tezlikda aylanishi va urgich tubiga nisbatan 12,7…25 mm tirkish bilan o’rnatilishi mumkin. Urgichni ko’tarib-tushirishda silkinmasligi uchun pnevmoakkumulyator o’rnatilgan. Yanchish apparatini muxofaza qilish maksadida esa urgich toshtutkich bilan jixozlangan. «Keys» kombaynlariga aksial-rotorli yanchish apparati 6 o’rnatilgan (229- rasm). Bu turdagi apparat ilgari keng tarkalgan shtiftli yoki savagichli baraban o’rnatilgan apparatdan tubdan fark kiladi. Aksial-rotorli yanchish apparati asosini (230- rasm) uta uzun (deyarli 3,0 m) rotor (baraban) 3 va unga kiydirilgan kuzgalmas kobik 2 tashkil kiladi. Rotor 3 val 6 ga o’rnatilgan shkiv 10 yordamida ikkita tayanch podshipniklar 8 da aylanib turadi, kobik esa kuzgalmasdir. Urgichning kiya transportyori 5 keltirayotgan g’alla ni ichkariga tortib kiritish uchun rotorning bosh qismiga vintsimon kurakcha 1 o’rnatilgan. Rotorning birinchi yarmi g’alla ni yanchishga mo’ljallanganligi sababli, uning sirtiga turli shakldagi savagich 4 (mayda yoki yirik tishli egovsimon uzun, kiska, vintsimon bukilgan yoki to’g’ri brus lar) o’rnatilgan. Savagichlar rotor sirtiga chap yunalishdagi vint chizik bo’ylab joylashtirilgan, shu sababli ular g’alla ni rotorning oxiriga uzluksiz siljitib turadi.

Rotorning ikkinchi yarmi somon elagich vazifasini bajaradi, shu sababli u yerga savagichlar urniga somon titkich 7 lar o’rnatilgan bo’lib, kobigi esa somonni elash uchun uch sektsiyali galvirsimon sirt ko’rinishida tayyorlangan. Kombaynning tozalash qismiga me`yoridan ortiq maydalangan somon va kipiklar tushmasligi uchun ayrim sektsiyalar teshiksiz o’rnatilishi mumkin. Boshoklardan donni ajratib olish jarayonini kuchaytirish maksadida, rotor kobigining ichki sirtiga ung yunalishdagi vint chiziklari bo’ylab kuzgalmas kovurga 5 lar o’rnatilgan. Yanchilayotgan g’alla dan donni ajratib olish uchun

kobik birinchi yarmining pastki bulagi yirik galvir shaklida, uning tubi (rotor tagligi, deka) esa chivikli panjara 10 ko’rinishida yasalgan. Chivikli panjara ustiga donni yanchib ajratuvchi brus (planka)lar o’rnatilgan. Rotor tagligi oldinma-keyin joylashgan uchta bulak (sektsiya) dan iborat dir. Taglik bir tekis yuklanishi uchun ba`zan uning panjarasimon qismining ayrim joylarini brus (plastina)lar bilan bitik kilib yopib kuyish maksadga muvofik bo’ladi. Kiyin yanchiladigan g’alla ga ishlov berishda, taglik panjarasi chiviklari ustidagi bruslar urtasiga qo’shimcha brus o’rnatilishi mumkin. Kobik ikkinchi bulagi ning yarmidan ortiqrok qismida darchalar 9 mavjud. Rotor bilan uning tagligi orasidagi tirkishni, ish joyidan kombaynchi elektrik vosita yordamida o’zgartirishi mumkin. Ammo tirkish rotorga ekstsentrik, bir xil kenglikda bulmay, balki poyalar kiritilayotgan tomonida kengrok, chiqayotgan tomonda torrok kilib o’rnatiladi (230- a rasm). Rotor kobigidan chiqayotgan somon buyurtmachi xoxishiga kura firma tomonidan o’rnatiladigan somon tuplagich yoki uni maydalab yerga sochib ketadigan moslama (229- rasmdagi mayda lagich 16 va somon sochgich 17 ) bilan ta`minlanishi mumkin. Kombaynning tozalash qismi ishlash printsipi buyicha boshqa firmalarnikidan deyarli fark kilmaydi (229- rasm): ustki (chori) 18 , pastki (don) 20 galvirlar va ularning tagiga kuchli havo yuboradigan diametrial ventilyator 22 lardan tashkil topgan. Tozalangan donni elevator 21 don bunkeriga, chala yanchilgan boshoklarni takror yanchish uchun rotor ustiga tashlaydigan boshok elevatori 19 lar xizmat kiladi. Kombaynning texnologik ish jarayoni kuyidagicha bajariladi: motovilo parragi poyalar tuplamini urish apparatiga engashtirib keltiradi va qirqish vaqtida ularni suyab turadi. Keyin, shu parrakning uzi urilgan poyalarni urgich tubiga yotishiga yordam beradi. Urgich shnegi chetdagi poyalarni urtaga tuplab, ularni kiya transportyorga yetkazib beradi. Transportyor esa urilgan g’alla ni yanchish apparatiga uzatadi. Transportyordagi moslama poyalar bilan aralashib kelayotgan toshlarni ajratib olib koladi.

Rotor uchidagi vintsimon kurakchalar transportyor uzatayotgan g’alla ni kobik ichiga tortib kiritadi va rotor bilan panjarasimon taglik orasidagi tirkishga siljitadi. Aylanayotgan rotor tishlari g’alla ni panjarasimon taglikning ko’p kirrali yuzasi bo’ylab katta tezlik bilan sudrab utadi. Taglik tirkishidan chikkan g’alla rotor tishlari ta`sirida uzluksiz orqaga siljitiladi. Kobik ichiga rotor tishlari joylashgan vintga teskari kilib kovurgalar o’rnatilgan bo’lib, ular boshok zarb bilan urilganida donning ajralib chikishini kuchaytiradi. Shu bilan birga, yanchilayotgan g’alla ning kobik bo’ylab siljishi sekinlashib, donni to’liq ajratib olishga imkon tugiladi. Tishlar ta`sirida yanchilayotgan massa rotor bilan birgalikda kobik ichida bir necha marta (taxminan 2,5...3,0 marta) aylanib, takroran panjara simon taglik ustidan sudrab utiladi. Natijada yanchilayotgan g’alla ga mazkur apparatning ta`sir yuli va vaqti oddiy apparatlarga nisbatan bir necha (6...7) marta ko’p bo’ladi. Shu sababli rotorning zarb berish tezligini minimal, baraban va taglik orasidagi tirkishni esa kuprok o’rnatib, donlarni boshoklardan shikastlantirmay, to’liq ajratib olish imkonini yaratish mumkin. Yanchilayotgan g’alla rotorli barabanning birinchi yarmidan utgandayok ulardagi don boshokdan deyarli to’liq ajrab ulguradi. Shu sababli rotorning ikkinchi yarmida yanchish urniga somon elanadi, don va boshok qoldiqlari ajratib olinadi. Bu jarayon oddiy kombayndagi somon elagich ishi urnini bosadi. Rotor va kobik oraliKidan maydalanib chiqayotgan somon, buyurtmachining xoxishiga qarab maydalanib, yerga sochilishi yoki somon tuplagichda yigib olinishi mumkin. Kobikdagi teshiklardan pastga tushgan don va mayda aralashmalar shnek yordamida tozalash qismiga, uning yuqori (chori) galviri ustiga yetkaziladi. Tebranib-titrab harakatlanayotgan bu galvir kuzlaridan toza don bilan birgalikda mayda aralashmalar pastki (don) galviriga tushadi va elanadi. o’alvirlar ostidan yuqoriga qarab uzluksiz ta`sir kilayotgan kuchli havo okimi yengil va puch aralashmalarni orqa tomonga uchirib olib ketadi, natijada don tozalanadi. Tozalangan sof don pastki galvir kuzlaridan utib, don shnegiga tuplanib tushadi. Shnek esa uni don elevatoriga, sungra bunkerga yetkazadi. o’alvir kuzlaridan uta

olmagan yirik va ogir boshoklar yuqori galvir uzaytirgichidan boshok shnegiga, sung boshok elevatori yordamida takroriy yanchish uchun rotor ustiga tashlanadi. Qismlarni ishga sozlash maxsus elektrik yoki gidravlik vosita lar yordamida amalga oshiriladi. Ayrim sozlash ishlari kulda bajarilishi mumkin. Kabinadagi kuplab pribor va boshkaruv organlari kombayn xaydov chisiga sifatli ishlashiga, ish vaqtida hamma qismlarning holati, ishi to’g’risida to’liq ma`lumotlar olib turishi va ish sifatini nazorat qilishiga, texnologik jarayonni optimal rejimda bajarilishiga zamin yaratadi; dvigatel ish tartibi, kabinadagi mikroiklim, gidro va elektr sistema ko’rsatkichlaridan tashqari asboblar yordamida kuyidagilar ham nazorat kilib turilishi mumkin: bunkerdagi don miqdori; bunkerdagi donni bushatish shnegining holati, kombayn tezligiga rotor aylanish tezligining mutanosibligi, urilgan maydon kattaligi, motovilo tezligi, dala notekisliklariga urgichning moslanishi (avtomatik va kulda); rotor bilan uning tagligi orasidagi tirkish oraliKi, tozalash qismi ventilyatorining tezligi, rotorning aylanish tezligi, motovilo parragi tezligining kombayn tezligiga mutanosibligi; kiya transportyorning holati va boshkalar. Kombaynga boshqa o’lchamdagi yurish g’ildiraklari o’rnatilsa, kiya transportyor tezligini ham unga mos hol da o’zgartirish talab qilinadi. Yanchilayotgan ekinning turiga qarab, rotorning aylanish tezligi 300—1200 ayl/ min oraligida o’zgartirilishi mumkin. Barabanning tezligi me`yoridan ortiq bo’lsa, don chatnashi, ko’payishi, aksincha, kam bo’lsa — chala yanchilishi mumkin. Ammo rotorning minimal tezligi yanchilayotgan maxsulotning markazdan kochma kuchlar ta`sirida kobikdagi kuzgalmas kovurgalarga zarb bilan urilishini ta`minlaydigan miqdoridan kam bulmasligi kerak. Rotor tezligining me`yoridan oshib ketganligini donning bunkerga chatnab tushishidan tashqari, somonning mayda bulaklarga bulinib chiqayotganligidan ham bilish mumkin. Yanchilayotgan maxsulotning turiga qarab, rotor sirtiga turli savagich (to’g’ri vintsimon, egilgan egovsimon brus, planka) lar yoki tishlar o’rnatiladi. Vintsimon brus kupincha makkajuxoriga moslangan bo’lsa ham, ammo bugdoy uchun ham ishlatilishi mumkin. Buni rotor kobigidagi kuzgalmas kovurgalarni turli holatda

kotirish xisobiga poyalar siljishini kamaytirish maksadida, ya`ni to’liqrok yanchish uchun kovurgalar tikrok o’rnatiladi. Baraban tagligi besh xil variantda o’rnatilishi mumkin (panjara chiviklarining diametri o’zgartirilsa, teshiklar o’lchami ham o’zgaradi). Taglik bilan rotor orasidagi tirkish keragidan ortiq bo’lsa, rotorning taglikni sidirib tozalashi kamayadi. Natijada taglik teshiklari tikilib kolishi mumkin. Taglik teshiklari turli shaklda bo’lib, yanchilayotgan maxsulotga moslab almashtirib kuyiladi. Chuzinchok teshikli taglik somonni kuprok maydalab, kuchlirok ezib yuboradi. Shu sababli firmaga kupincha shakli har xil bo’lgan taglik qismlarini tayyorlashga buyurtma berish kerak. Kombayn ishidagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etishda kuyidagi choralar kuriladi: Don ko’p shikastlansa: rotor tezligini kamaytirish, baraban tagligi bilan rotor orasidagi tirkishni kattalashtirish, taglik panjarasidagi chiviklarning bir qismini olib tashlash kerak. Don chala yanchilayotgan bo’lsa: rotor tezligini oshirish, baraban tagligi bilan rotor orasidagi tirkishni toraytirish, qo’shimcha kovurgalar o’rnatish kerak. Somon bilan birga don kushilib chikib ketayotgan bo’lsa, baraban tagligining teshiklari tikilib kolgan (urgich past o’rnatilganligi sababli tuproq donga aralashib, teshiklarga tikilib koladi) bo’lsa, uni tozalash, agar teshiklarga don tikilib kolaversa: rotor bilan taglik orasidagi tirkishni, taglik panjarasidagi chiviklar sonini, rotor tezligini kamaytirish, kobik kovurgalarini yotikrok o’rnatish kerak. Ustki galvirdan mayda somon bilan kipik aralashgan don tushishi kuzatilsa: havo okimini kuchaytirish, shu galvir kuzlarini kattalashtirish, rotor tezligini kamaytirish kerak. Pastki galvir donni tozalab ulgurmayotgani kuzatilsa: ustki (chori) galvirning kuzlarini toraytirish, havo okimini ko’paytirish, kombayn va rotor tezligini kamaytirish kerak.

Kombayn ishidagi don nobudgarchiligini kamaytirish G’alla hosilining bir qismi uni yigishtirib olish jarayonida nobud bo’ladi. Nobudgarchilik biologik va mexaniq sabablarga kura kelib chikishi mumkin. Biologik nobudgarchilik pishgan donning boshokdan shamol ta`sirida yerga tuqilishi tufayli yuz beradi. Shu sababli pishib yetilgan g’alla ni zudlik bilan yigishtirib olish lozim. Ilmiy- tadkikot ishlarining natijasiga kura, don to’liq pishgan vaqtda paykalning birinchi bulagidan 29,5 ts/ga, besh kundan sung shu paykaldan 28,4 ts/ga, un kundan sung 23,4 ts/ga, un besh kundan sung 21,6 ts/ga, yigirma kundan sung 18,5 ts/ga hosil olingan. Bugdoy dumbul davrida (don namligi 27...30%) urilganda esa hosildorlik 40,3 ts/ga, chala pishgan holatida (don namligi 20,0%) —40,1 ts/ga, to’liq pishgan holatida (don namligi 10,0%) — 36,4 ts/ga bo’lgan. Demak, hosildorlik deyarli 10% ga kamayar ekan. Dumbul davrida urilgan bugdoyda 12,7% oksil bo’lsa, to’liq pishgan davrida —11,8% ga kamaygan. Dumbul davrida urib olingan g’alla ning hosili joyida turib pishganiga karaganda kuprok bo’ladi, chunki urilgan poya kurishi jarayonida undagi ozikni boshokdagi don uzlashtirishi natijasida uning tukrok bo’lishi aniqlangan. Bu rakamlar hosilni yigishtirish muddatini tanlash uta katta ahamiyatga ega ekanligini tasdiklaydi va pishgan hosilni qanday usul bilan bulmasin, tezroq yigishtirib olish kerakligini ko’rsatadi. Demak, don nobudgarchiligini kamaytirish maksadida dunyodagi ko’p g’alla kor davlatlarda bugdoyni dumbul vaqtida urib olib, kuritilganidan sung uni yanchish usuli keng tarkalgan bo’lib, bu usul uzini oklamokda. Mexaniq nobudgarchilik kombayn qismlarining boshokni urishi, ukalashi, ezishi ta`siridan kelib chiqadi. Mexaniq nobudgarchilik bevosita (erga tuqilish) va bilvosita (donning shikastlanishi) ko’rinishida yuz beradi. Kombayn yigishtirgan donning biror qismi singan, yorilgan, ezilgan bo’ladi. Shunday bo’lsada, shikastlangan don keyinchalik ajratib olinadi va uni ozuka tayyorlashda ishlatiladi. yepra tukilgan donni terib olish mumkin bulmaganligi sababli nobudgarchilikka yo’l kuyilgan bo’ladi.

Kombayn pishgan g’alla ni yigishtirayotganda yerga tukilayotgan donning kariyb 70....80%i uning urgichidan tukiladi. Urgichdan yerga, asosan, butun boshoklar va boshokdan ajratilgan don tukiladi. Shuning uchun ish jarayonida urgichning texnik holatiga, to’g’ri sozlanganligiga aloxida e`tibor berish lozim. Urgichdan yerning har kvadrat metr yuzasiga xatto bittadan boshok tukilsa (boshokda 20...30 donagacha don bo’ladi), gektariga 10...15 kg don nobud bo’ladi. Urgichdan yuzaga keladigan nobudgarchilik birinchi navbatda, urish balandligi noto’g’ri rostlanganligi tufayli ruy beradi. Urish balandligi har bir paykal sharoitiga (poyalarning zich usishiga, balandligiga, yerning notekisligiga, tosh va kesaklarning yirikligiga, poyalarning yotikligiga ѕ ) qarab o’rnatiladi. Urish balandligi 10 sm bo’lsa, nobudgarchilik 0,9%, 20 sm da 1,6%, 30 sm da 3,3% va 40 sm o’rnatilsa, nobudgarchilik 4,8% bo’lishi aniqlangan. Urish balandligi katta bo’lsa, poyaning urilgan qismi kalta bo’ladi. Kalta urilgan poyalar urgich ustida tuplanganda bir-biriga kamrok aykashadi va boglanadi. Shu sababli ayrim boshoklar urgichdagi tuplamdan ajralib, yerga tushib ketadi. Urish apparati segmentlari utmas bo’lib kolsa ham poyalar to’liq qirqilmay, boshoklar yerda kolib ketadi. Uta hosildor yerlarda yanchish apparatiga tushayotgan g’alla miqdori ni kamaytirish maksadida ayrim xaydovchilar kombayn urgichining kamrov kengligidan to’liq foydalanmasdan, uning bir bulagini bush koldirib ishlashadi. Bu hol da, urilgan boshoklarning chetidagilari yerga tushib ketadi. Demak, yanchish apparatiga tushadigan g’alla miqdorini urish balandligini yoki urgichning kamrov kengligini kamaytirish bilan emas, balki kombaynning yurish tezligini (motor vali tezligini o’zgartirmasdan) pasaytirish xisobiga kamaytirgan ma`kuldir. Bulardan tashqari, don nobudgarchiligi motoviloning to’g’ri sozlanishiga ham bog’liq. Motoviloning aylanish tezligi to’g’ri tanlansa, uning parraklari poyalarni urish apparati tomoniga engashtirib keltirishi, qirqish vaqtida ularni suyab turishi, urilgan poyalarni urgich tubi va shnegiga yotkizib berishi me`yorida kechadi. Kombayn tezligi V k kancha katta bo’lsa, motovilo parragining tezligi V n shuncha kam o’rnatiladi. Aksincha, V k kamaytirilsa, V n ko’paytiriladi.

Pishgan g’alla ni yigishtirishda motovilo parraklarining tezligini to’g’ri tanlashga ham aloxida e`tibor berish kerak. Bunga ilova kilib 2-jadvaldagi ma`lumotlarni keltirish mumkin. Past buyli g’alla urimida motovilo tezroq aylantirilishi kerak, aks hol da urilgan kalta poyali boshoklarni urish apparati ustidan yerga tuqilishi kupayadi. Motovilo balandligi shunday o’rnatilishi kerakki, parraklar poyalarning ogirlik markaziga tegsin. Agar motovilo vali me`yoridan pastrok o’rnatilsa (parrak poyaning ogirlik markazidan pastrok joyiga tegsa), poya parrakning old tomoniga engashib, yerga tushib ketishi mumkin. Agar motovilo vali me`yoridan yuqorirok o’rnatilsa, parrak bevosita boshokni urib, donni yerga ko’p tukadi. 2- jadval Don nobudgarchiligiga urgich va motovilo tezliklarining ta`siri Kombayn o’rgichining tezligi V k , m/s motovilo parragining tezligi V n , m/s V k ning V n ga nis ati O’rtacha nobutgarchilik, % 2,44 (8,78) 2,71 (9,75) 3,23 (11,62) 4, 08 (14,68) 3,05 3,38 4,04 5,10 1,25 1,25 1,25 1,25 0,21 0,35 0,62 1,02 Past buyli g’alla ni urishda motovilo valini eng kuyi holatiga tushirib ishlatish, parraklarga eni 120...150 sm bo’lgan rezina tasmalar o’rnatib, ularni kengaytirish kerak. Aykashib yotib kolgan g’alla ni urishda motovilo vali urish apparatiga nisbatan oldinga 60...70 mm ga surib o’rnatiladi. Kombaynning tezligi kancha katta bo’lsa, motoviloni urish apparatiga nisbatan kuprok oldinga surish lozim. Don nobudgarchiligi kombaynning yanchish va tozalash qismlarida ham sodir bo’ladi. Yanchish apparati donni shikastlantirishi hamda boshoklarni to’liq yanchmasdan hosilning bir qismini somonda koldirishi mumkin. Yanchish apparatini sozlash barabanning aylanish tezligini tayinlashdan boshlanadi. Chunki yanchilayotgan donning shikastlanish darajasi birinchi navbatda barabanning aylanish tezligiga, yanchilayotgan g’alla turiga, holati

(namligi, begona utlarning kupligi, somon miqdori) ga bog’liq bo’ladi. Kombaynlarda yanchish barabanining diametri bir xil bulmaganligi uchun ulardagi barabanning aylanish soni ham bir-biridan fark kiladi, ammo bir xil sharoitda baraban tishlarining chizikli tezliklari o’zaro teng kilib sozlanadi. Urgichda sodir bo’ladigan nobudgarchiliklarning sabablari 3-jadvalda umumlashtirilgan ko’rinishda keltirilgan. 3- jadval Urgichdagi nobudgarchilik sabablari Nobudgarchilik Nobudgarchilikning sabablari Don to’qilishi 1. Motovilo tezligi me`yoridan ko’p bo’lsa 2. Motovilo me`yoridan baland o’rnatilgan bo’lsa 3. O’rish balandligi yuqori o’rnatilsa 4. Motovilo vali o’rish apparatiga nisbatan ko’proq oldinga surilsa Boshoqlar to’qilishi 1. Motovilo past o’rnatilgan bo’lsa 2. Motovilo tezligi me`yoridan katta bo’lsa 3. Kombayn tezligi katta bo’lsa 4. O’rish balandligi me`yoridan ortiq bo’lsa 5. Shnek bilan korpus oralig’i katta bo’lsa Boshoqlarning o’rilmasdan qolishi 1. Motovilo tezligi oz bo’lganligi sababli uning parraklari poyalarni oldinga engashtirsa 2. Segmentlar singan bo’lsa 3. O’rish balandligi yuqori bo’lsa Barabanning aylanish tezligi g’alla ning yanchiluvchanligiga qarab o’rnatiladi. Bu ishni bajarishda umumiy koidaga rioya qilish kerak: oson yanchiladigan g’alla (nuxat) uchun ozrok (350...500 ayl/min), kiyin yanchiladigan g’alla (sholi) uchun kuprok (900..1100 ayl/min) tezlik tayinlanadi. Barabanning tezligi o’rnatilgandan sung, ikkinchi navbatda, baraban va uning tagligi orasidagi tirkish rostlanadi. Tirkish iloji boricha g’alla ni to’liq yanchadigan kilib kattarok koldiriladi. Kombaynni bir oz ishlatib kurib, somonda yanchilmagan

boshoklar kolgan-kolmaganligi tekshirib kuriladi. Bordi-yu, boshoklar chala yanchilib utayotgan bo’lsa, tirkish toraytiriladi. Agar boshoklar to’liq yanchilayotgan bo’lsa-yu, bunkerga me`yoridan kuprok shikastlangan don tushayotgan bo’lsa, barabanning tezligi kamaytiriladi. Aksial-rotorli yanchish apparatida g’alla turiga mos baraban tanlanadi va tezligi sozlanadi. Ikki barabanli apparat o’rnatilgan bo’lsa, birinchisi ikkinchi siga nisbatan kichik — 200...300 ayl/min tezlikda ishlatiladi. Birinchi baraban bilan uning tagligi orasidagi tirkish ikkinchi siga nisbatan 3—4 mm ga kattarok o’rnatiladi. Shundan sung hosilning 70—80%i baraban tagligi orqali ajratib olinadi va tozalash qismiga uzatiladi. Uosilning kolgan 20—30% i somon bilan birgalikda somon elagichga borib tushadi. Donni somondan to’liq ajratib olish uchun somon elagich maxsus sozlanmaydi. Ammo somon elagich ustiga o’rnatilgan fartuklarning bor-yukligiga katta ahamiyat berish kerak. Fartuk somonning elagich bo’ylab siljishini tusib, uning tezligini kamaytiradi va elash vaqtini oshiradi, natijada, don to’liqrok ajratib olinadi. Fartuk o’rnatilmasa, somon bilan birgalikda utib ketadigan don miqdori 1,5 baravar kupayadi. Somon elagich klavishidagi teshiklar tikilib kolgan narsalardan tez-tez tozalanib turilishi kerak. Somon elagichni harakatlantiruvchi tirsakli val tezligi kamaytirilsa, donning somon tuplagichga utib ketishi keskin ortadi. Shu sababli kombayn dvigatelini doimo nominal tezlikda aylantirib ishlatish kerak. Kombaynning don tozalash qismi ham nobudgarchilikka ta`sir ko’rsatishi mumkin. Buning uchun ventilyatordan chiqayotgan havo okimini tuk donlarni uchirib yubormaydigan maksimal darajadagi shamolni hosil kiladigandek sozlanadi. Keyin, yuqorigi galvir kuzlarini 50% ga, pastki galvir kuzlarini 75% ga ochib, yuqorigi galvir uzaytirgichining engashish burchagini minimal o’rnatib, uning jalyuzi — kuzlarini 30% ga ochib kuyiladi. Keyin kombaynni 10…15 m masofagacha ishlatib kurib, tuxtati ladi. Uning somon tuplagichidagi somon tarkibi tekshiriladi. Agar somonga don aralashgan bo’lsa, ventilyatorga tegmay turib, yuqorigi galvir kuzlarini kengaytirib,

tozalanayotgan aralashmadagi don galvir uzunligining dastlabki 2G’3 qismida to’liq pastga utib ketishi ta`minlanadi va galvir uzaytirgichining jalyuzilari kuprok ochiladi. Agar chala yanchilgan boshoklar somonga aralashib chiqaversa, galvir uzaytirgichining engashish burchagi kattalashtiriladi. Somon tuplagichga chala yanchilgan boshok tushmasa, demak donning chikib ketishi tuxtashi kerak. Bordi- yu tuxtamasa, ventilyatorning shamol kuchi birmuncha kamaytiriladi. Asosan, pastki galvir to’g’ri sozlansa, bunkerga tushayotgan don toza bo’ladi. Pastki galvir kuzlarini to’liq ochish tavsiya etilmaydi. Agar boshok elevatoriga toza don tushaversa, unda pastki galvirning kuzlarini to’liq ochmay, uning engashish burchagini o’zgartirgan ma`kul. Kombayn qismlarining zich yopilmagan qopqoqlari va turli tirkishlari orqali ham don yerga tuqilishi mumkin. Shu sababli elevatorlardagi, barcha shneklardagi va boshqa don utadigan joylardagi tirkishlarni zich yopish talab qilinadi. Donni tozalash va saralash usullari Kombayndan xirmonga keltirilgan donni omborga joylashdan oldin uning sifatiga ta`sir ko’rsatadigan har xil aralashmalardan tozalash kerak. Donni ikki maksadda tozalanadi: 1. Ozik-ovkat uchun don, asosan, begona utlarning achchik va zaharli urug’idan, puch, singan donlardan ajratiladi. 2. Urug’lik tayyorlash uchun maxsus yetishtirilgan g’alla hosilini avval tozalab, keyin urug’lik uchun saralanadi. Donni tozalash va saralash usullari ularning fizik-mexaniq xususiyatlariga bog’liq hol da bo’ladi. Bularga donning o’lchamlari, aerodinamik xususiyatlari, zichligi va boshqa xususiyatlari kiradi. Donni aerodinamik xususiyatlaridan foydalangan hol da havo okimi yordamida yengil kushindilardan ajratiladi (231- rasm). Don aralashmasiga ventilyator 1 hosil kilayotgan havo okimi (shamoli) yunaltirilsa, puch va yengil kushindilar (uchuvchanligi ko’p bo’lganligi sababli) uzokrok joyga uchib utadi va 4 - novga tushadi. Tuk va ogir donlar yakinrokdagi 3 - novga tushadi.

Don uchta o’lchami bilan tavsiflanadi: buyi l , eni v , qalinligi (232- a rasm). Donni eniga qarab yumalok kuzli (232- v rasm), qalinligi buyicha kuzlari turtburchak shaklidagi (232-b rasm) Kal vir larda tozalanadi, uzunligiga qarab esa trierlarda saralanadi. Donni galvir yordamida tozalash uchun uning ustiga tushayotgan aralashma galvir yuzasiga nisbatan siljib harakatlanishi kerak, aks hol da don galvir kuzidan utmaydi. Shu sababli galvir, albatta, tebranma harakat qilishi kerak. Don uzunligi buyicha tsilindrsimon trierlarda saralanadi. Trierlar ich tomonida uyachalari bo’lgan uzluksiz aylanuvchan tsilindrdan iborat (233- rasm). Aylanayotgan tsilindrning bosh qismidan saralanayotgan don uning ichiga tushadi. Agar donning uzunligi uyacha diametridan kichik bo’lsa, u uyacha ichiga tushgan hol da tsilindr bilan birgalikda ma`lum balandlikka ko’tarilib, keyin uz ogirligi bilan pastga, ya`ni, nov 3 ga tushadi. Uyachaga sigmagan don esa tsilindr kiya o’rnatilganligi sababli, uning kuyi tomoniga siljib borib tushib ketadi. Kupincha, mashinalarga ikki xil: uzun va kalta aralashmalarni ajratadigan trierlar birgalikda o’rnatiladi. Birinchisining uyachalari don urug’lari uzunligi buyicha to’liq sigadigan diametrda uyilgan. Trier aylanganda uyachalarga tushgan urug’lik

donning hammasi ko’tarilib novga tashlansa, suli urug’i va boshqa uzun aralashmalar tsilindrning ikkinchi chetigacha siljib borib, chikib ketadi. Tozalanayotgan donning tarkibidagi zarrachalar har xil aerodinamik xususiyatga ega bo’lgani sababli, ular maxsus aspiratsion kanallarida ventilyator hosil kilayotgan havo okimi ta`sirida bulaklarga ajratilib tozalanadi. Donni shakliga kura kuzlari uchburchak ko’rinishida bo’lgan galvirda (234- rasm), vintsimon separatorlarda (235- rasm), kiya o’rnatilgan turli shakldagi novlarda tozalanadi (236- rasm). Ba`zi ekinlarning urug’lariga, odatda, aralashib koladigan begona utlarning urug’i uzining o’lchamlari, shamolda uchuv - chanligi va boshqa xususiyatlariga qarab, deyarli asosiy ekin urularidan fark kilmaydi. Bunday hol larda don sirtining gadir-budurligidan foydalanib tozalanadi. Masalan, beda uruidan sarik pechak uruini ajratish uchun tozalanadigan urug’lar aralashmasiga magnitga tortiladigan metall kukun korishtiriladi, sarik pechak urug’i gadir-budur bo’lganligi sababli, unga metall kukuni yopishib koladi va u aralashmani tagiga magnit 1 o’rnatilgan tasmasimon transportyor 2 da harakatlantiriladi, natijada, urug’ magnit tomoniga burilib ajraladi (237- rasm). Urug’lik don solishtirma ogirligiga qarab pnevmatik saralash stolida saralanadi. Galvir va trierda tozalangan urug’lik ichidan sifati pastrok tuk bulmagan don saralash stolida ajratiladi (238-rasm). Stolning diagonali buyicha kiya o’rnatilgan galvirsimon yuza tebranma harakatlanadi, uning ustiga solingan urug’lik tagidan (stol yuzasidagi teshiklardan) ventilyator orqali havo puflanib urug’larni sakratadi. Tebranish va sakrash ta`sirida solishtirma ogirligi kamrok bo’lgan urug’lar kalkib, don qatlamining ustiga chikib, 2 - va 3 - novga tushadi. Eng tuk donlar tagida kolib 4 - novga tushadi.

Don tozalashning nazariy asoslari Aralashmadan vertikal yunalishdagi havo okimi yordamida donni ajratib olish, uning tarkibidagi kushindilar va donning aerodinamik xususiyatlariga asoslangan bo’lib, bunda ikkita ko’rsatkich e`tiborga olinadi: — donning muallaklik (kritik) tezligi V M ; — uchuvchanlik (paruslik) koeffitsienti K . Havo vertikal okimining tezligi V x muallaklik tezlik V m ga teng bo’lsa, okim ichiga o’rnatilgan don yoki biror jism, pastga yoki yuqoriga harakatlanmasdan, joyida kalkib turadi. Don aralashmasidan ayrim kushindilarni uchirib olib ketishi uchun havoning tezligi V x ularning muallaklik tezligi V M dan katta bo’lishi kerak. Havo okimidagi jismga shamolning bosim kuchi R ta`sir etadi: R = q p x S ( V x – V m ) 2 , (165) bu yerda, q — havoning qarshilik koeffitsienti, uning miqdori, jismning shakli, sirt holati va havoning tezligiga bog’liq bo’lib, u tajriba asosida aniqlanadi. (bugdoy uchun q = 0,18...0,26, suli uchun q = 0,011...0,15); p x — havoning zichligi (p x q1,2 kg/m 3 ). S — jism Midel kesimining yuzasi, m 2 (Midel kesimi deganda, jismning havo okimiga perpendikulyar bo’lgan tekislikka tushi ril gan proektsiyasi tushuniladi). Donning ogirlik kuchi aerodinamik bosim R ga teskari yunalgan. Agar G > R bo’lsa, don pastga tusha boshlaydi, G=R bo’lsa, don muallak holatda bo’ladi. G = R bo’lishini ta`minlaydigan V muallaklik (kritik) V m tezlik deb ataladi va kuyidagi ifoda yordamida aniqlanishi mumkin:

(166) formuladagi q va S miqdorlarni aniq topish kiyin bo’lganligi sababli, amalda V m miqdor tajriba asosida o’lchab aniqlanadi. Uchuvchanlik (paruslik) koeffitsienti K u esa xisoblab topiladi: Donni tozalashning keng tarkalgan usullaridan yana biri — turli shakldagi kuzga ega bo’lgan galvirlarda elashdir. Galvir kuzidan don elanib utishi uchun kuyidagi ikkita shart bajarilishi kerak: 1. Galvir kuzining kattaligi shunday tanlanishi kerakki, unga don tegishli o’lchami buyicha (eni yoki qalinligi) bemalol sigadigan bo’lishi kerak. 2. Don galvir yuzasiga nisbatan ma`lum tezlikda harakatlanishi kerak. Galvir 1 burchagi ostida kiya o’rnatilib, (240- rasm)  gorizontga tortki 2 ga osilgan bo’ladi. Galvirni radiusi r k bo’lgan krivoship 3 va uzunligi l bo’lgan shatun 4 tebranma harakatga keltiradi. Texnologik jarayon davomida galvir ustidagi donga ogirlik kuchi G , ishkalan ish kuchi F va inertsiya kuchi R i lar ta`sir kiladi. Galvirning engashish burchagi kichik bo’lgani uchun qabul qilinsa, G q mg, F = mgf va R i q ma ga teng bo’ladi. Bu yerda, m — donning massasi, kg; g q 9,81 m/s 2 ; f — don va galvir yuzasi orasidagi ishkalan ish koeffitsienti; a— donning nisbiy harakatdagi tezlanishi, m/s 2 . Don galvir yuzasida nisbiy harakatlanishi uchun R i > F yoki a > g f bo’lishi kerak. Demak, don bilan galvir orasida ishkalan ish kamrok bo’lsa, galvir yuzasida donning harakatlanishi osonlashadi. Shu sababli, galvir sirtini zanglashdan va yopishkok modda bilan chirklanishdan doimo saklamok zarur.

Shartga kura a= o bo’lsa, galvir shatunning S nuktasiga uxshash harakatlanadi. Krivoship radiusi r shatun uzunligi l dan 15 ... 25 marta kichik bo’lganligi va krivoshipni tezlikda aylanayotgani e`tiborga olinsa, galvirdagi nukta t vaqt ichida S = rk t) yulini  (1-sos V = q rk wsina tezlik va a = q rk w 2 cosa t tezlanish bilan bosib utadi. Havo qarshiligi xisobga olinmasa, galvir sirtiga nisbatan donning siljishi, yuqorida kayd etilgan shart ( R i > F ) ni vujudga keltirish uchun, ya`ni ma > mgf bo’lishi kerak. Tezlanish a ning kiymati e`tiborga olinsa, rk w 2 cosat> gf bo’ladi. Krivoshipning t q 0 yoki t q180 0 holatlarida cosat q l ga teng bo’lganligi sababli a maksimal kiymatga ega bo’ladi. Demak, a max q rk w 2 holatida rk w 2 > gf ta`minlash uchun kri vo shipning burchak tezligi tayinlanmasligi ke rak. o’alvirni harakatga keltirayotgan krivoshipning r ko’rsatkichlariga qarab aniqlanadigan rk w 2 /9,81 q K galvir «kinematik rejimining ko’rsatkichi» deb ataladi ( K =0,12...0,18). Kinematik rejimning ko’rsatkichini tayinlashda donni galvir yuza sidagi nisbiy harakat tezligi V n ma`lum miqdordan oshmasligini kuzda tutish kerak. Don kiya o’rnatilgan galvir ustida (241-rasm) harakatlanib, uning kuziga to’g’ri kelganda, A nuktadan boshlangich tezlik V n bilan erkin tusha boshlaydi. Agar V n me`yoridan ortib ketsa, don v kenglikdagi galvir kuziga tusha olmay, undan sakrab utib ketadi, natijada elanmaydi. Don galvir kuzining V nuktasidan yuqorirok joylariga urilsa, pastga tushmasdan orqasiga kaytib ketishi mumkin. Shu sababli, V nukta donning galvir kuzidan utishiga joiz bo’lgan chegara xisoblanadi. Don radiusini r ga teng bo’lgan yumalok jism deb qabul qilinsa, u erkin tushishida gorizontal yunalishda S , vertikal yunalishda h yullarni bosib utadi:

(167) tenglamadan: (168) formuladan kuzning kengligi v kancha katta bo’lsa, V n ni kuprok tayinlash mumkin. Don yirikrok bo’lsa V n ni kamaytirish kerak (bugdoy tozalashda V n q 0,35 – 0,45 m/s) bo’ladi. TSilindrik trier ishi Donni trierda sifatli saralash jarayoni kuyidagi uch boskichni uz ichiga oladi: 1. TSilindr ichiga tushgan don aralashmasining kiska bulaklari uning uyachalariga to’liq tushishini. 2. Aylanayotgan trier ta`sirida don tsilindr uyachasidan chikkunicha ma`lum balandlikka ko’tarilib ulgurishini. 3. TSilindr uyachalari yordamida ko’tarilgan don trier ichidagi maxsus novga tushishini. Birinchi boskichning bajarilishiga trierning aylanishi ta`sir ko’rsatadi: aylanayotgan tsilindrning ichki sirtiga bevosita tegib turgan pastki qatlamdagi donlar ishkalan ish xisobiga yuqoriga ko’tarilishga intiladi. Ammo, uyachalarga sigib urnashgan kiska donlargina yuqoriga tsilindr bilan ko’tariladi. Xyachalarga sigmagan uzun donlar esa ishkalan ish kuchi ta`sirida bir oz ko’tarilib, keyin uz ogirligi ta`sirida pastga tushadi. Bu jarayonda trier ichidagi donlar uzluksiz aralashadi, shunday kilib, kiska donlarning hammasi ajratib olinadi. Ikkinchi boskichdagi jarayon uyacha ichida ko’tarilayotgan donga ta`sir etuvchi kuchlarning miqdoriga bog’liq (242- rasm). Ko’tarilayotgan m massali donning eng nokulay holati, uning uyacha chetiga kelgan joyi D nuktadan X va Y koordinat uklari ( X – uyacha chetiga urinma, Y – unga perpendikulyar) o’tkaz ilsa, unga kuyidagi kuchlar ta`sir etadi: G = mg — donning oKirlik kuchi; R m = mrw 2 — markazdan kochirma kuch (bu yerda r — tsilindr ning radiusi, w — burchak tezligi);

F = Nf — donning uyachadan chikib ketishiga qarshi yunalgan ishkalan ish kuchi (X uki buylab); N — donning o’zgaruvchan bosimga aks ta`sir kuchi (Y uki buylab). Don muvozanatda bo’lishi uchun kuchlarning X va Y uklariga tushirilgan proektsiyalarning yig’indi si nolga teng bo’lishi kerak: bu yerda, b- tsilindrning D nuktasidan utgan r radiusi bilan Y uki orasidagi o’zgaruvchan burchak. (170) tenglamadan N = R m cosa + G cos (w t – a) ni topib, (169) tenglamaga R m va F kuchlarini kiymatini kuyib: ifoda yoziladi. Ishkalan ish koeffitsientining urniga f = tg q(sin/cos) va r w 2 /9,81 = K shartli belgilari kuyilib, trier kinematik rejimining koeffitsienti aniqlanadi. aniqlanadi. ko’rinishga keladi. (171) dan uyachadagi donning ko’tarilish burchagi aniqlanadi:

Demak, miqdori don bilan uyacha sirti orasidagi ishkalan ish burchagi va trierning kinematik rejimi K miqdoriga bog’liq. Agar trier ichidagi nov o’lchamlari, donni ko’tarilish burchagi va ishkalan ish burchagi ma`lum bo’lsa, kinematik rejim K ning zarur miqdori kuyidagi formula yordamida aniqlanib, tsilindrning burchak tezligi topiladi: Amalda, g’alla tozalashda K = 0,4...0,7 oraligida tayinlanadi, sababi, K >0,8 bo’lsa, (tsilindrning burchak tezligi oshsa,) don nov ichiga tushmasdan, markazdan kochma kuch ta`sirida, tsilindr sirtidan ajralmagan hol da utib ketadi. Trierning pulat sirti bilan bugdoyning ishkalan ish burchagi doimiy bulmaganligi tufayli, trier uyachasining donni ko’tarish burchagi ham n min = 48° dan n max = 62 0 gacha o’zgaradi. Trier tsilindrining aylanish tezligi o’zgaruvchan k miqdoriga moslab xisoblansa, yuqoridagi taxlildan  va trier tezligini o’zgartirish mumkin bo’lgan chega ralari (n min dan n max gacha) aniqlanadi. Har qanday balandlikda uyachadan tushayotgan donga ta`sir etuvchi reaktsiya kuchi N = 0 bo’lishi kerak. Agar N= 0 bo’lsa, don uyachadan qandaydir boshlangich absolyut tezlik V a = wr bilan uloktirilgan jismga uxshab, parabola buyicha (243- rasm) harakatlanib novga tushadi va texnologik jarayon bajariladi. Agar N > 0 bo’lsa, uyachadan chikkan don tsilindrning ichki sirtiga qarab harakatlanadi. Natijada, u pastga tusha boshlaguncha nov ustidan utib ketadi, demak, texnologik jarayon bajarilmaydi. Boshlangich absolyut tezligi V qw r bilan uyachadan otilib chikkan don kuyidagi tenglamalar bilan ifodalangan parabola bo’ylab harakatlanadi:

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A. Xamidov. Qishloq xo’jalik mashinalarini loyixalash. Toshkent, 1994 2. M.Shoumarova, T. Abdillaev. Qishloq xo’jaligi mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2002. 3. M.Sh o umar o va, T. Abdillaev. G’alla k o mbayni va paxta terish mashinalari. Toshkent, 2000 4. Listopad G.E. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1989 5. Shoumarova M, Abdillaev T. Qishloq xo’jalik mashinalari. Toshkent, O’qituvchi, 2000 6. Klenin N.I. Sel skoxozyaystvenno’e i meliorativno’e mashino’. Moskva, 1980 7. Karpenko A.N., Xalanskiy V.M. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, 1989 8. Komaristov V.E., Dunay N.F. Sel skoxozyaystvenno’e mashino’. Moskva, Kolos, 1984

O'xshashlar

Donli ekinlar hosilini yig’ish mashinalari

Donli ekinlar hosilini yig’ish mashinalari

Kulachokli mexanizmlarning ularning turlari kulachokning faza burchaklari turtkichning harakat qonuni tanlash

O’simliklarni himoyalash mashinalari

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish