Yangi davr estetikasidagi asosiy oqimlar va yo`nalishlar - Manaviyat asoslari - Referatlar

Yangi davr estetikasidagi asosiy oqimlar va yo`nalishlar

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Yangi davr estetikasidagi asosiy oqimlar va yo`nalishlar Insoniyat tafakkuri tarixida olomon mumtoz nafosatshunosligi nihoyatda yuksak darajaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Musulmon olami ilmiy tafakkuriga taqlidan Ovro`pa Uyg`onish davri boshlandi. Italiyalik va ispaniyalik insonparvarlar zimdan cherkov bilan olishdilar va insonni ilohiy mavjudod sifatida yuksakka ko`tardilar. Undan keyingi mumtozchilik va ma`rifatparvarlik davrlarida Ovro`pa o`z “ustozi” Sharqni ancha ortda qoldirib ketdi. Ilmiy - falsafiy tafakkur, hususan, estetika katta taraqqiyot yo`liga chiqdi; Frensis Xatcheson (Hutcheson / 1694-1747), Antoni Eshli Kuper SHeftsberi (Schaftesburu/ 1671-1713), Dayvid Hyum (Hume/ 1711-1776), Deni Dirdo(Diderot/1713- 1784), Jan-Jak Russo (Rousseau / 1712-1778), Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten. 1714-1762), Gootxold Efraim Lessing (Lessing. 1729-1781) singari buyuk ma`rifarparvarlar katta yutuqlarga erishdilar. Immanuluil Kant (Kant 1724-1804) U olomon mumtoz estetikasining ibtidosida buyuk faylasuf bo`lib, “Go`zallik va ulug`vorlik tuyg`ulari ustidan kuzatishlar” (1764),” Sof aqlning tanqidi” (1781), “Amaliy aqlning tanqidi” (1788), “Muhokama qobiliyatining tanqidi” (1796) sarlarida nafosatshunoslik muammolariga maxsus to`xtaladi. Kantning fikriga ko`ra, go`zallik, hissiyot manfaatsiz, beg`araz, narsa- hodisaga bevosita maftunlikka borib taqaladi. Maftunlikning, muhabbatning obekti esa shakldan boshqa narsa emas. Kant go`zallikning quyidagi to`rtta belgisini alohida ko`rsatib o`tadi: Birinchi belgisi-go`zallik manfaatsiz maftunlikning, muhabbatning obekti. Ikkinchi belgisi- go`zallik tushunchalar yordamisiz, ya`ni, aql katerigoriyasiz, bizga umumiy maftunkorlikning narsa hodisasi sifatida namoyon bo`ladi. Esetik muhokama hech qachon mantiqiy asoslanishi mumkin emas. Uchinchi belgisi- go`zallik maqsadga muvofiqlik shakliga egaligi, ya`ni qandaydir aniq maqsad

haqida tasavvur hosil qilmasdan turib, narsa-hodisadagi maqsadga muvofiqlikni idrok etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Demak, go`zallik -narsa-hodisaning maqsadga muvofiqlik shakli, zero u maqsad haqida tasavvurga ega bo`lmasdan turib, idrok etiladi. To`rtinchi belgisi- go`zallik bizga tushunchasiz, zaruriy maftunlikning obekti narsa-hodisasi sifatida yoqimlidir. SHunday qilib, go`zallik hammaga hech qanday manfaatsiz, shundayligicha, o`zining sof shakli bilan yoqishi zarur bo`lgan narsa-hodisadir. Gozallik bilan bir qatorda Kant ulug`vorlikni ham jiddiy tadqiq etadi. Uning fikriga ko`ra, go`zallikdan olinadigan lazzat – sifatning, ulug`vorlikdan olinadigan lazzat – miqdorning namoyon bo`lishi bilan bog`liq. Ulug`vorlikni mutafakkir ikkiga ajratadi; matematik va dinamik ulug`vorlik. Matematik ulug`vorlik ekstensiv miqdorni, makon va zamondagi ko`lamli miqdorni, dinamik ulug`vorlik kuch va qudrat miqdorini o`z ichiga oladi. Birinchi xil ulug`vorlikka yulduzi osmonni, okeanni, ikkinchisiga- yong`in, suv toshqini, dovul, zilzila, momaqaldiroqni misol qilib keltirish mumkin. Har ikkala holatda ham ulug`vorlik hissiy tasavvurimizdan ustun keladi, uni uzib qo`yadi. Keyin ezilganlik hissi faoliyatimizning jonlanishi bilan almashinadi, Chunki bunda bizning faqat hissiyotimiz tang qoladi, ma`naviy jihatimiz, aksincha, yuksaladi. Aql hissiyot olamidagi barcha ulug`liklardan-da yuksak bo`lgan ulug`likni fikrlay bilishga qodir. Chunki biz o`zimizni hissiyotli mavjudod sifatida buyuk va qudratli sezamiz. Haqiqiy ulug`vorlik- bu aql, insonning ahloqiy tabiati, hissiy anglash chegarasidan narigi tomondagi nimagadir intilishi. SHu bois Kant, haqiqiy ulug`vorlikni kishi qalbidan qidirish kerak, deydi. Fridrix Shiller (Schiller / 1759-1805). Bu davrning eng zabardast va o`ziga xos nafosatshunoslaridan biri buyuk olmon shoiri va dramaturgi. U jamiyatni o`zgaririshni istaydi, lekin inqilobiy o`zgarishlarga qarshi. Uning fikricha, inqilob avvalo, axloqsizlik, u asrlar mobaynida qaror topgan axloqiy tamoyillarni ag`dar- to`ntar qilib tashlaydi; ikkinchidan, u nafosatga qarshi – inson tabiati uyg`unligini buzadi, narsa mavjudligi tabiiy tartibining muqaddasligini va go`zalligini parchalab yuboradi. SHu bois jamiyatni qayta qurilishdan avval insonni qayta qurmoq lozim.

Buni esa shaxsning uyg`un rivojlanishi, go`zallik vositasidagi tarbiya orqali amalga oshirish mumkin. Go`zallik esa Shiller nazdida, hodisaga aylangan erinlik. Nafosat falsafasiga doir muhim asari bo`lmish “Insonning estetik tarbiyasi to`g`risida maktublar” ida Shiller, yuqoridagi fikridan tashqari, san`atning o`ziga xosligi masalasiga ham alohida to`xtaladi. Shu munosabat bilan u “o`yin ‘va “estetik ko`rinish” tushunchalarini qo`llaydi. Ulardan ikkinchisini Shiller san`atning belgilari deb ataydi. Yovvoyi qutulgan har bir ko`rinishdan zavq olishga, bezakka va o`yinga moyil bo`ladi. O`yin, majburiyatdan kelib chiqadigan, manfaatli va bir tomonlamaklikka ega faoliyatdan farqli o`laroq, erkindir. O`yinda insondagi barcha kuchlar mutanosib tarzda kelishib harakat qiladi. “Inson, - deb yozadi Shiller – faqat tom ma`noda inson bo`lgandagina o`ynaydi va o`ynagan paytidagina to`liq insonga aylanadi”. San`at o`yinli faoliyat sifatida quvonchli. O`yinning maxsuli – ko`rinish. Narsalarning realligi ularning ishi, narsalarning ko`rinishi –insonning ishi, deydi, Shiller.Uning fikriga ko`ra, san`at voqelikdan butunlay ajralib, sof ediallik darajasiga yetgandagina haqiqatga erishadi. Tabiat hissiy idrok etilmaydigan ruhning g`oyasi. U hodisa yotadi, biroq o`zi hech qachon hodisada namoyon bo`lmaydi. Faqat ideal san`atgina bu haqiqat ruhiga yetishadi va uni seziladigan shakl bilan ta`minlaydi. Fridrix Vilxelm Yozef Shellin (Schelling / 1175-1854). Uning “San`at falsafasi”, “Resi”, “Tasviriy san`atning tabiatga munosabati” singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari ko`tarilgan. Shellingning fikriga ko`ra, san`at asarining o`ziga xos belgisi “onglanmaganlikning cheksizligi” hisoblanadi. San`atkor o`z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni xohlagandan ortiq narsani o`z ichiga oladi. Zero, san`atkor o`z asariga asar g`oyasiga kirmagan yana “qandaydir cheksizlikni” ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni “cheklangan aql” qamrab ololmaydi. Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling go`zallik tushunchasini keltirib chiqaradi: go`zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. Go`zallik san`atning asosiy xususiyati. Go`zalliksiz san`atning mavjud bo`lishi

mumkin emas. San`atkor a`lo hissiy go`zallik g`oyasini anglaydi shu g`oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam uyg`unligida Xudodagi oliy go`zallikni ko`ra bilishdir. Umuman olganda, Shelling ilgari surgan ko`pgina g`oyalar keyinchalik Ovro`pa nafosatshunosligida dasturilamal qilib olindi, yangi-yangi kashfiyotlarning ibtidosiga aylandi. Georg Vilxelm Fridrix Xegel (Hegel /1770-1831). Olmon mumtoz estetikasidagi eng e`tiborli faylasuf, nafosat falsafasi borasida uning “Estetika” deb nomlangan ko`p jildlik ma`ruzalari mashhur. Xegel o`z falsafiy tizimini mutlaq g`oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosubektiv ruhiy ibtido yotadi- ana o`sha mutlaq g`oya. Mutlaq g`oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha ko`rinishlari mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g`oyaning o`zi. Mutlaq g`oya to tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So`ng u o`zini tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana o`ziga ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha bo`lgan barcha taraqqiyot hodiasalari bilan boyish vositasida ro`y beradi. Taraqqiyotning ana shu uchinchi bosqichida mutlaq g`oya zaruriy muayyanlikka ega bo`ladi. Muayyanlashuv shaklina g`oya subektiv, obektiv va, nihoyat mutlaq ruh qiyofasida qo`lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. G`oya taraqqiyotning oliy bosqichi mutloq ruh hisoblanadi. Mutloq ruh o`zi uchun o`zini predmet qilib, o`zi uchun o`z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham, faoliyatga ham ega bo`lmagan erkin, haqiqiy cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi. Shuningdek, Xegel nafosatshunoslikning saosiy mezoniy tushunchalar, ideal va boshqa muammolar borasida ham teran fikrlar bayon etadi. Umuman, Olmon mumtoz estetikasi insoniyat tafakkuridagi muhim taraqqiyot bosqichi sifatida katta ahamiyatga ega.

Olmon mumtoz stetikasida ratsionalizm o`zining yuksak cho`qqisiga ko`tarilgan bo`lsa, undan keyingi ba`zi falsafiy ta`limotlar noratsionalistik asosida ish ko`rdilar. Artur Sopenhauer (Schopenhauer 1788-1860). Noratsionallik yo`nalishining dastlabki yirik namoyandalaridan biri. Uning estetikasi asosan “Olam ixtiyor va tasavvur sifatida”deb nomlangan yirik asarida bayon etilgan. U san`at bilan fanni bir-biriga solishtirar ekan, san`atni narsalarning asoslanish qonunidan mustaqil tarzda “mushohada qilish turi”deb ataydi. Estetika mushohada obekti alohida narsa emas, balki asoslanish qonuni harakati ostidan olingan g`oya aflotuncha ma`nodagi g`oya. Uni aql bilan emas, fahm (intuisiya)yordamida payqash mumkin. San`atning fandan ustunligi ham ana shunda. SHu ma`noda SHopenhauer “g`oya”ni “tushuncha”ga qarshi qo`yadi. Tushuncha fanga zarur, san`at uchun esa befoyda. San`atning maqsadi g`oyani in`ikos ettirish. San`at turlarining farqi esa ulardagi ifoda materiali bilan belgilanadi. San`atning mohiyati shundaki, -deydi SHopenhauer, -unda bir hodisa minglab hodisa uchun javobgar, u muhim voqea- hadisani olib, nomuhimini tashlab yuboradi. Obraz-mushohadali g`oya, u tushunchadan farqi tarzda, son-sanoqsiz alohida narsalarning o`rnini mantiqiylik hamda mavhumiy ummiylik vositasida emas, balki fahmiy (intuitiv)idrok va tasavvur yo`li bilan egallaydi. Fridrix Nisshe (Nietzsch 1844-1900). U SHopenhauerning shogirdi bo`lib, uning estetik qarashlari nihoyatda o`ziga xos. Nisshe estetikaga doir asarlarida jumladan,” Fojianing tug`ilishi risolasida Suqrotdan to SHopenhauergacha bo`lgan nafosatshunoslikni “qayta baholab” chiqadi; tarixda haqiqat (aql) va go`zalik o`zaro hamkorlik yoki juda bo`lmasa, “qo`shnichilik “qilgan. Nitsshening fikricha, nafosatshunoslikda “hamma narsa go`zal bo`lishi uchun oqilona bo`lishi kerak” degan suqrotchilikdek yanglish yo`l yo`q. Nitsshe romantiklar o`rtaga tashlagan “go`zallik Xudoning haqiqati” degan fikrni rad etib, go`zallikni Xudo-san`atkor tomonidan yaratilgan illyuziya -xom xayol xayolot deb ataladi. Haqiqat (aql)bilan go`zallik, uning nazdida, tenglashtirib va sig`ishtirib bo`lmaydigan, bir-biriga zid tushunchalardir.

Rus mumtoz estetikasi. Bu davrda kelib Rossiyada ham falsafiy tafakkur yuksak darajada ko`tarildi, rus san`ati mislsiz taraqqiyotga yetishdi. SHu bois XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus tafakkurini tom ma`noda deb atash mumkin. Vladimir Sergeevich Solovyov (1853-1900). Rus mumtoz tafakkuruning yetakchi vakillaridan biri, Nitsshening zamondoshi, shoir ilohiyotchi, faylasuf. V.Solovyov go`zallikni o`zining ziddidan, ya`ni xunuklikdan (go`zal insoniy vujudga kelganidek), bir-biriga qarama-qarshi ikki ibtido-modda va nurning o`zaro birikuvidan tug`iladi deb hisoblaydi. Qaerdaki modda nurafshon bo`lsa, o`sha yerda go`zallik hodisasini uchratish mumkin. Modda va nurning uzviy omuxtaligi- hayot, deydi Solovyov hu bois qaerda hayotning ichki to`laqonligiga erishilsa yoki uning hodisalari “jonli kuchlar o`yini taassurotini” qoldirsa, tabiat o`sha yerda o`zining bor go`zalligi bilan namoyon bo`ladi. Nur va hayot-tabiatdagi estetik mazmunni baholashning ikki asosiy mezoni. Buyuk rus mutaffakkiri tabiiy go`zallikni uning noorganik dunyodan organik dunyoga, undan insonga qarab taraqqiy yetib borishida ko`radi. Noorganik dunyoda go`zallik ikki turda mavjud bo`ladi; ziyoiy go`zallik (yulduzli osmon, kamalak, olmos) va hayotni oldindan anglatuvchi hodisalar aurasi (shildiragan irmoq, sharshara va h.k) sifatidagi go`zllik. Nabotot dunyosidagi nafosatli makonda hayratda qoldiradigan bezakdorlikka ega bo`lgan go`zallik yetakchilik qiladi. Bunday go`zallikning oliy ifodasi gullardir. Hayvonot dunyosida go`zallik naqshlar (ranginlik) va musiqiy shakllarda namoyon bo`ladi. Tabiiy go`zallik o`zining oliy ifodasini insonda topadi; u tabiat dunyosidagi nafosat idealining eng mukammal ko`rinishi; ong ato etilgan inson tabiat voqeligini ijodiy o`zlashtirishga qodir. Biroq, Solovyovning fikricha, so`ngi paytlarda tabiat va inson orasida qarama - qarshilik chuqurlashib bormoqda; inson tabiatga, qandaydir qiyofasiz bir narsaga qaraganday munosabatga bo`lmoqda. SHu bois faylasuf ekologik muammoni axloqiy jihatdan hal etishni yagona usulini go`zallikda ko`radi. Bu o`rinda san`at asosiy tarbiyachi rolini o`taydi.

Lev Nikolaevich Tolstoy (1828-1910). L. Tolstoy san`atning mohiyatini aniq - ravshan ifodalashga yo`l ochish uchun “hamma narsani chalkashtirib yuboradigan go`zallik tushunchasini” bir chetga surib qo`yishni taklif etadi. Uning fikriga ko`ra, san`atning nima ekanini aniqlab olish uchun, avvalo unga lazzat vositasi emas, balki inson hayotining shartlaridan biri sifatida qarash lozim” San`at, - deydi Tolstoy, shunday insoniy fazilatki, unda bir kishi ongli ravishda ma`lum tashqi belgilar bilan o`zi boshidan kechirgan hislarni yetkazadi, boshqa odamlar esa o`sha hislarni o`ziga yuqtirib, ularni qayta ko`ngildan o`tkazadi”. Ko`pchilikni hayratda qoldiradigan yana bir narsa borki, bu Tolstoyning SHeksperga munosabati. Buyuk rus yozuvchisi “San`at nima?” risolasi va “Shekspir va drama haqida” maqolasida Shekspirni nafaqat tanqid qiladi, balki tamoman inkor etadi. Tolstoyning fikriga ko`ra, Shekspir pesalari asosida “eng tuban, eng qabih dunyoqarash yotadi”: ularda oliy tabaqalar ko`klarga ko`tarilib, omma nafratga munosib qilib tasvirlanadi, mavjud tuzumni o`zgartirishga bo`lgan har qanday intilish, xususan, insonparvarlik yo`nalishidagi intilishlar ham qoralanadi: Shekspir ijodi aksildemokratil mohiyatga ega, uning asarlari axloqsiz asoslarga qurilgan. Ular beistisno tarzda yuqori sinflar san`atini tashkil etadi. Insoniyat tafakkuri tarixida olmon mumtoz nafosatshunosligi nihoyatda yuksak darajaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin bu darajaga yetguncha Ovrupo nafosat ilmi uzoq tarixiy yo`lni bosib o`tadi. Hrta asrlarda cherkov hukmronligi tafakkur erkinligini bo`lib tashladi, natijada Ovrupo zulmat uyqusiga cho`mdi. Nihoyat musulmon Ispaniyasi orqali XI- XIII asrlarda musulmon olami erishgan ma`naviy yuksaklik arab va suryoniy tillarga tarjima qilingan qadimgi Yunon mutaffakkirlarining asarlari Ovrupoga kirib keldi. Chunonchi, qadimgi nafosatshunoslik durdonasi bo`lmish Arastuning «SHe`riyat san`ati» («Poetika») asari XIII asrda arab tilidan lotinchaga tarjima qilinib, keng tarqaldi. Oradan ikki yildan ortiq vaqt o`tgandan keyingina yunonchadan lotinchaga o`girildi. SHunday qilib musulmon olami ilmiy tafakkuriga taqlidan Ovrupo Uyg`onish davri boshlandi. Italiyalik va ispaniyalik insonpavarlar zimdan cherkov bilan olishdilar va insonni ilohiy mavjudot sifatida yuksakka ko`tardilar. Undan keyingi

mumtozchilik va ma`rifatparvarlik davrlarida Ovrupo o`z «ustozi» Sharqni ancha ortda qoldirib ketdi. Ilmiy-falsafiy tafakkur, hususan, nafosatshunoslik katta taraqqiyot yo`liga chiqdi; Xatcheson, SHeftsberi, hyum, Didro, Russo, Baumgarten, Lessing, Byork singari buyuk ma`rifatparvarlar katta yutuqlarga erishdilar. Biz umumiy tasavvur hosil bo`lishi uchun ana shunday mutafakkirlardan faqat biri- Edmund Byork (1729-1997) haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz. Byork nimaiki, qandaydir darajada dahshatli bo`lsa yoki dahshat uyg`otsa, o`sha narsa-hodisa ulug`vorlikning asosiy, manbai hisoblanadi, deya ta`kidlaydi. Boshqa hissiyotlarni esa aloqaga nisbat beradi. Aloqaning asosida muhabbat yotadi. Tor ma`noda-inson zotini davom ettirishga qaratilgan jinsiy aloqa, keng ma`noda butun borliq bilgan aloqa. SHunday qilib, Byorkning fikriga ko`ra insonda ikki xil asosiy intilish bor; o`zini asrashga va aloqaga intilish. SHunga ko`ra, birinchisi, ulug`vorlikning, ikkinchisi esa-go`zallikning manbai hisoblanadi. Darhaqiqat, hatar yoki iztirob bizga yaqin kelgan paytda ular hech qanday lazzat bermaydi, aksincha qo`rquv soladi. Biroq, ma`lum bir masofadan turib, boshqacharoq zohiriy ko`rinish bilan nafosatli kechinma manbai bo`la oladi. Masalan, suv toshqinini, vulqonni, dengiz to`lqinlarini, yong`inni uzoqdan ko`rsangiz haybati, salobati, ulug`vorligi bilan kishida hayratomuz lazzat uyg`otadi. Yaqindan esa ular-hatto, inson tezroq ulardan qutilishga, jonini asrab qolishga harakat qiladi. Go`zallikni bo`lsa Byork, ijtimoiylik bilan bog`laydi; go`zallik hissi, yoqimlilik tuyg`usiga bog`liq holda, odamlarning birlashuviga, ularda ijtimoiy- ahloqiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi. Byorkning fojiaviylik hamda fojia so`z san`ati bilan tasviriy san`at orasidagi farqi borasidagi fikrlari ham alohidat diqqatga sazovor. Biz yuqorida sanab o`tgan va aytilmay qolgan nafosatshunoslarning hammasi ham Byork singari go`zallikka nisbatan ozmi-ko`pmi nazariy yangiliklar kiritdilar. Olmon mumtoz nafosatshunosligi ana shunday xazinadan foydalanish natijasida o`zlari ham tengsiz tafakkur durdonalari yaratib, uni mislsiz boyitdilar.

Olmon mumtoz nafosatshunosligi ibtidosida buyuk faylasuf Immanuel Kant (1724-1804) turadi. U «Go`zallik va ulug`vorlik tuyg`ulari ustidan kuzatishlar» (1764), «Sof aqlning tanqidi» (1781), «Amaliy aqlning tanqidi» (1788), «Muhokama qobiliyatining tanqidi» (1796) asarlarida nafosatshunoslik muammolariga mahsus to`xtaladi. Kantning fikriga ko`ra, nafosatli hissiyot manfaatsiz, beg`araz, narsa-hodisaga bevosita maftunlikka borib taqaladi. Maftunlikning, muhabbatning ob`ekti esa shakldan boshqa narsa emas. Xullas, go`zallik manfaatsiz maftunlikning, muhabbatning ob`ekti. Bu-go`zallikning birinchi belgisi esa shundaki, u tushunchalar yordamisiz, ya`ni, aql kategoriyasiz, bizga umumiy maftunlikning narsa hodisasi sifatida namoyon bo`ladi. Nafosatli muhokama hech qachon mantiqiy asoslanishi mumkin emas. Go`zallikning uchinchi belgisi shundaki, u maqsadga muvofiqlik shakliga egaligi ya`ni, qandaydir aniq maqsad haqida tasavvur hosil qilmasdan turib, narsa-hodisadagi maqsadga muvofiqlikni idrok etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Demak, go`zallik-narsa-hodisaning maqsadga muvofiqlik shakli, zero u maqsad haqida tasavvurga ega bo`lmasdan turib, idrok etiladi. To`rtinchi belgi shundaki, go`zallik bizga tushunchasiz, zaruriy maftunlikning ob`ekti narsa-hodisasi sifatida yoqimlidir. SHunday qilib, go`zallik hammaga hech qanday manfaatsiz, shundayligicha, o`zining sof shakli bilan yoqishi zarur bo`lmagan narsa-hodisadir. Go`zallik bilan bir qatorda Kant ulug`vorlikni ham diqqat bilan tadqiq etadi. Uning fikriga ko`ra, go`zallikdan olinadigan lazzat-sifatning, ulug`vorlikdan olinadigan lazzat-miqdorning namoyon bo`lishi bilan bog`liq. Ulug`vorlikni mutafakkir ikkiga ajratadi; matematik va dinamik ulug`vorlik. Matematik ulug`vorlik ekstensiv miqdorni, makon va zamondagi ko`lamli miqdorni, ikkinchisi kuch va qudrat miqdorini o`z ichiga oladi. Birinchi xil ulug`vorlikka yulduzli osmonni, okeanni, ikkinchisiga-yong`in, suv toshqini, dovul, zilzila, momaqaldiroqni o`z ichiga oladi. har ikkala holatda ham ulug`vorlik bizning hissiy tasavvurimizdan ustun keladi, uni uzib qo`yadi. Keyin ezilganlik hissi faoliyatimizning jonlanishi bilan almashinadi, Chunki bunda bizning faqat

hissiyotimiz tang qoladi, ma`naviy jihatimiz, aksincha, yuksaladi. Aql hissiyot olamidagi barcha ulug`liklardanda yuksak bo`lgan ulug`likni fikrlay bilishga qodir. Chunki biz o`zimizni hissiyotli mavjudot sifatida buyuk va qudratli sezamiz. haqiqiy ulug`vorlik-bu aql, insonning ahloqiy tabiati, hissiy anglash chegarasidan narigi tomondagi nimagadir intilishi. SHu bois Kant, haqiqiy ulug`vorlikni muhokama qilayotgan kishining qalbidan qidirish kerak, deydi. Kant san`atni hunardan ajratib qaraydi; a) erkin, b) pul topishga qaratilgan, yollangan san`at. Nimaiki tushunchaga asoslangan bo`lsa, uni o`rganish mumkin, lekin ilhomni o`qib, o`rganib bo`lmaydi, deydi faylasuf. Kant did muhokamasining umumiyligi va zarurliygini ta`kidlaydi. Did muhokamasining bu kabi umumiyligi va zaruriyligini u umumiy hissiyotlar mavjudligi bilan asoslaydi: hyumning «Did haqida bahslashish mumkin emas», degan shiori o`rniga «Did haqida bahslashish mumkin va bahslashish mumkin emas» degan shiorni o`rtaga tashlaydi. Kant buni nafosatli g`oya tushunchasi bilan bog`laydi; did muhokamasi asosida yotgan tushuncha noaniq, u har bir mushohada zamiridagi nazariy jihatdan aniqroq ta`riflab bo`lmaydigan a`lo tuyg`u haqidagi aqlning transtsendental tushunchasidir. Yoki boshqacha qilib aytganda, «Nafosatli g`oyani tasavvurning tushuntirib bo`lmaydigan namoyon bo`lishidir», — deydi Kant. Bu davrning eng zabardast va o`ziga xos nafosatshunoslaridan biri buyuk olmon shoiri va dramaturgi Fridrix Shillerdir (1759-1805). Shiller jamiyatni o`zgartirishni istaydi, lekin inqilobiy o`zgarishlarga qarshi. Shillerning nazdida inqilob, avvalo, ahloqsizlik, u asrlar mobaynida qaror topgan ahloqiy tamoyillarni ag`dar-to`ntar qilib tashlaydi; ikkinchidan, u nafosatga qarshi- inson tabiati uyg`unligini buzadi, narsaning mavjudligi tabiiy tartibining muqaddasligi va go`zalligini parchalab yuboradi. SHu bois jamiyatni qayta qurishdan avval insonni qayta qurmoq lozim. Buni esa shaxsning uyg`un rivojlanishi go`zallik vositasidagi tarbiya orqali amalga oshirish mumkin. Shiller uchun go`zallik-hodisaga aylangan erkinlik. Xo`sh, bozor iqtisodiyoti sharoitidagi pulga sig`inishdan, insonni o`z kasbini muruvvatiga, parchasiga aylanib qolishdan halos etish uchun, unga qadimgi

yunonlar davridagi uyg`unlikni qaytarish uchun nima qilmoq kerak? Shiller, yuqorida aytganimizdek, inqilobiy yo`lni qat`iy inkor etgan holda, «nafosat tarbiyasi» tushunchasini kiritadi; erkinlikka yo`l faqat go`zallik orqali o`tadi, degan fikrni ilgari suradi. Shiller shakl va mazmun masalasini o`ziga xos talqin etadi. «hissiy go`zallik, — deydi Shiller, — ma`naviylikka, ma`naviylik esa- moddiylikka olib boradi. Go`zallik zo`riqqan insonda uyg`unlikni tiklaydi, bo`shashgan odamda esa faollik uyg`otadi. SHakl insonga bog`lanishiga, mazmun uning muayyan qilishigagina ta`sir o`tkazadi. Go`zallik insonning oqillashuvi yo`lidagi zaruriy shartdir. Faoliyatning barcha boshqa turlari insonning alohida-alohida kuchlarini rivojlantiradi, faqatgina go`zallik uni bir butun yaxlitlik sifatida shakllantiradi. Asosiy nafosatshunoslik asari bo`lmish «Insonning nafosat tarbiyasi to`g`risida maktublar» ida Shiller, yuqoridagi fikridan tashqari, san`atning o`ziga xosligi masalasiga ham alohida to`htaladi. SHu munosabat bilan u «o`yin»va «nafosatli ko`rinish» tushunchalarini qo`llaydi. Ulardan ikkinchisini Shiller san`atning belgilari deb ataydi. Yovvoyilikdan qutilgan har bir halq ko`rinishdan zavq olishga, bezakka va o`yinga moyil bo`ladi. Hyin majburiyatdan kelib chiqadigan, manfaatli va bir tomonlamalikka ega faoliyatdan farqli o`laroq, erkindir. Hyinda insondagi barcha kuchlar mutanosib tarzda kelishib harakat qiladi. «Inson, — deb yozadi Shiller- faqat tom ma`noda inson bo`lgandagina o`ynaydi va o`ynagan paytidagina to`liq insonga aylanadi». San`at o`yinli faoliyat sifatida quvonchli. Hyinning mahsuli-ko`rinish. Narsalarning realligi ularning ishi, narsalarning ko`rinishi-insonning ishi, deydi, Shiller. Uning fikriga ko`ra, san`at voqelikdan butunlay ajralib, sof ideallik darajasiga yetgandagina haqiqatga erishadi. Tabiat hissiy idrok etilmaydigan ruhning g`oyasi. U hodisa ostida yotadi, biroq o`zi hech qachon hodisada namyon bo`lmaydi. Faqat ideal san`atigina bu haqiqat ruhiga yetishadi va uni seziladigan shakl bilan ta`minlaydi. Olmon mumtoz faylasuflari orasida Fridrix Vilьhelьm Yozef Shellingning nafosatdor qarashlari ham diqqatga sazovor. Uning «San`at falsafasi», «Resi»,

«Tasviriy san`atning tabiatga munosabati» singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari ko`tarilgan. Shellingning fikriga ko`ra, san`at asarining o`ziga xos belgisi «onglanmaganlikning cheksizligi» hisoblanadi. San`atkor o`z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni hohlagandan ortiq narsani o`z ichiga oladi. Zero san`atkor o`z asariga asar g`oyasiga kirmagan yana «qandaydir cheksizlikni» ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni «cheklangan aql» qamrab ololmaydi. Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling go`zallik tushunchasini keltirib chiqaradi: go`zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. Go`zallik san`atning asosiy xususiyati. Go`zalliksiz san`atning mavjud bo`lishi mumkin emas. San`atkor a`lo hissiy go`zallik g`oyasini anglashni shu g`oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam uyg`unligida Xudodagi oliy go`zallikni ko`ra bilishdir. San`at taraqqiyotini Shelling asta-sekinlik bilan uning jismiylikdan qutilib borishida ko`radi. Chunonchi, yunon haykaltaroshligida ruhiy jihat jismda o`z ifodasini topgan. haykallar ilohiy mavjudotlar tushunchasini beruvchi va shuning barobarida san`atning maqsadini belgilovchi qadimgi yunon mifologiyasida asoslagan. Yangi davrda ana shu vazifani nasroniylik bajaradi. Rangtasvir, nojismiy narsalardan, qay darajadadir ruhiy bo`lgan bo`yoq va jilodan foydalana borib, tobora yangi davr san`atiga aylanib bormoqda. rassom uchun eng muhimi- ma`naviy go`zallikni aks ettirish. Shunday qilib, Shelling nazdida san`at taraqqiyotining barcha jarayonlari hissiylikdan ma`naviylikka o`tish harakatidan ruhning materiya ustidan g`alaba qozonib borishidan iborat. Shelling san`atni ikki qatorga-real va idealga ajratadi. Real qator-musiqa, me`morchilik, rangtasvir, haykaltaroshlikni; ideal qator esa-adabiyotni o`z ichiga oladi. Alohida san`at turlari tavsifini u musiqadan boshlaydi. Rangtasvir qiyofalarni in`ikos ettiruvchi ilk shakl. U alohidalik va xususiylikni umumiylikda aks ettiradi. Musiqa va rangtasvirni omuxtalashtiruvchi san`at turlari-me`morlik va haykaltaroshlik, me`morlik-qotib qolgan musiqa. Plastik san`at turlari ichida haykaltaroshlik eng muhim o`rinni egallaydi, zero uning predmeti olamni anglab

yetilgan ramzi bo`lmish insoniy vujuddir. So`z san`ati-oliy qatordagi ideal san`at. Shu bois Shelling she`riyatni umuman san`atning mohiyatini ifodalovchi san`at turi tarzida qabul qiladi. Lirikada cheksizlik cheklanganlikda, eposda cheklanganlik cheksizlikda yuzaga chiqadi. Drama esa cheklanganlik va cheksizlikning, reallik va ideallikning sintezi. Romanga Shelling yangi davr eposi, epos bilan dramaning sintezi sifatida qaraydi. Fojia borasida ham Shelling teran fikrlaydi. Fojeiy ziddiyatni u erkinlik va zaruriyat nuqtai nazaridan olib qaraydi; erkinlik-sub`ektda, zaruriyat ob`ektda beriladi. Tarixiy zaruriyatning qahramondagi sub`ektiv intilishlar bilan to`qnashuvi fojeiy qarama-qarshilikning (kolliziyaning) asosini tashkil etadi. Kulgi (komediya) esa buning aksi; zaruriyat sub`ektda, erkinlik-ob`ektda bo`ladi. Umuman olganda, Shelling ilgari surgan ko`pgina g`oyalar keyinchalik Ovrupo nafosatshunosligida dasturilamal qilib olindi, yangi-yangi kashfiyotlarning ibtidosiga aylandi. Olmon mumtoz nafosatshunosligida eng e`tiborli o`rinni Georg Vilьhellь Fridrix hegelь (1770-1831) egallaydi. Nafosatshunoslik borasida uning «Estetika»deb nomlangan ko`p jildlik ma`ruzalari mashhur hegelь o`z falsafiy tizimini mutlaq g`oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosub`ektiv ruhiy ibtidoda yotadi-ana o`sha mutlaq g`oya. Mutlaq g`oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha ko`rinishlarining mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g`oyaning o`zi. Mutlaq g`oya to tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So`ng u o`zini tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana o`ziga, ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha bo`lgan barcha taraqqiyot hodisalari bilan boyish vositasida ro`y beradi. Taraqqiyotning ana shu uchinchi bosqichida mutlaq g`oya zaruriy muayyanlikka ega bo`ladi. Muayyanlashtirish shaklini g`oya sub`ektiv, ob`ektiv va, nihoyat mutlaq ruh qiyofasida qo`lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. g`oya taraqqiyotining oliy bosqichi mutlaq ruh hisoblanadi. Mutlaq ruh o`zi uchun o`zini

predmet qilib, o`zi uchun o`z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham faoliyatga ham ega bo`lmagan erkin, haqiqiy cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi. hegelьning fikriga ko`ra, o`zini to`liq erkinlikda mushohada qiluvchi ruh- san`at; o`zini ixlos sifatida namoyon qiluvchi ruh-din; o`z mohiyatini tushunchalar orqali fikrlab, uni biluvchi ruh-falsafa. San`at, din va falsafaning mazmuni shunday qilib, bitta, farq faqat o`sha mazmunni ochish va anglab yetishda. g`oyaning o`z- o`zini ochishning birinchi va eng nomukammal shakli, nafosatli bichish yoxud san`at. Uning maqsadi mutlaq ruhning hissiy tasvirini berish. San`at, ahloq, davlat tuzumi, boshqarish shakli va h. hammasi bitta umumiy ildizga borib taqaladi. Uni hegelь zamon ruhi deb ataydi. Hegel g`oya va shakliy tuzilishi munosabatlarinig uch ilini keltiradi. dastlabki bosqichda g`oya mavhum va bir yoqlama shaklda namoyon bo`ladi. Bu san`atning ramziy shakli. Uni qadimgi Sharq xalqlari san`atida ko`rish mumkin. U sirliligi, balandparvozligi, majoziyligi va ramziyligi bilan ajralib turadi. Rivojlanmay qolgan mavhum mazmun bu yerda o`ziga mos shakl topolmaydi. Ramziy shaklni mumtoz san`at shakli almashtiradi. Bu shaklda g`oya yoki mazmun yetarli muayyanlikka ega bo`ladi. Mazmun uchun o`ziga mos shakl, qiyofa topiladi. Bu qiyofa inson obrazidir. Agar ramziy san`at shakli Sharqona mustabidlikdan kelib chiqqan bo`lsa, mumtoz san`at shakli insonparvarlik va demokratik tabiatga ega. Mumtoz shakldan so`ng san`atning romantik (sururiy) shakli kechadi. Bu san`at shaklida yana g`oya va uning tashqi qiyofasi tugallangan birligi yo`qoladi va orqaga qaytadi, lekin bu qaytish yuksak darajada ro`y beradi. Romantik san`at mazmuni-erkin muayyan ma`naviylik shunday ruhiy taraqqiyotga yetadiki, u qalb olami go`yo tashqi olam ustidan g`alaba qozonadi va o`z ma`naviy boyligi uchun teng keladigan hissiy qiyofa topa olmaydi. Ana shu bosqichda ruhning hissiy qobiqdan qutulish va o`zini anglashning boshqa yangi shakllariga-dinga, undan keyin esa falsafaga o`tishi ro`y beradi. San`atning bunday o`z chegarasidan chiqib ketishi uning yo`qolishini emas, balki predmetning, mazmunining o`zgarishini bildiradi. U avvaldan mavjud bo`lgan

tarixiy materialdan, an`anaviy-mifologik mavzu va syujetlardan qutiladi. Uning doirasi endi insonni ichki hayoti-quvonchu qayg`usini, intilishlari, qilmishlari va taqdirini o`z ichiga etadi. SHunday qilib, san`at xususiy hayotni aks ettiradigan ozod san`atga aylanadi. Hegelning fikriga ko`ra, san`atning ibtidosi-me`morlik; u ramziy shaklga kiradi, zero his etiluvchi material g`oyadan ustun turadi, shakl va mazmun muvofiqligi yo`q. Bunda me`mor foydalanadigan noorganik material ma`naviy mazmunga bir shior, holos. haykaltaroshlikda, nisbatan san`atning yuksak turi sifatida, inson vujudiga erkin ma`naviylik o`z aksini topadi. Bunda g`oya ruhga munosib ifoda bilan singishib ketadi, his etiluvchi qiyofa va g`oyaning to`liq uyg`unligi kuzatiladi. haykaltaroshlik san`atning mumtoz shakli bo`lib, unga nisbatan yaqini-rangtasvirdir. Uning vositasi moddiy substrat (tosh, yog`och va h. k.) emas, balki rangin yuza, jiloning jonli tovlanishi. Rangtasvir moddiy jismning his etiladigan makondagi to`laligidan qutiladi, zero u birgina yassilik bilan o`lchanadi. Makondan to`liq qutilish musiqada ro`y beradi. Uning materiali tovush, tovushli jismning tebranishi. Material bu yerda makoniy emas, zamoniy ideallik tarzida namoyon bo`ladi. Musiqa hissiy mushohada chegarasidan chiqib, faqatgina ichki kechinmalar doirasini qamrab oladi. Nihoyat so`nggi, romantik san`at-she`riyat yoki so`z san`atida tovush o`z holicha hech qanday ma`no anglatmaydigan belgi sifatida yuzaga chiqadi. Poetik tasvirning asosiy unsuri shoirona tasavvur. SHe`riyat (adabiyot) hamma narsani tasvirga oladi. Uning materiali jo`ngina belgi emas, ma`no sifatidagi, tasavvur sifatidagi tovush. Biroq material bunda erkin, o`z holicha emas, balki ritmik musiqiy qonunlarga binoan shakllanadi. SHe`riyatda go`yo san`atning hamma turlari bir-bir takrorlangandek; epos sifatida u tasviriy san`atga mos-xalqlar tarixini boy obrazlar va rangtasvirli manzaralar bilan bafurja hikoya qiladi; u lirika sifatida-musiqa, zero qalb holatini aks ettiradi; nihoyat u dramatik she`riyat sifatida mazkur ikki san`atning birligi zero harakatdagi, ziddiyatli manfaatlar, insoniy xarakterlar orasidagi kurashni ko`rsatadi. Shuningdek, hegel ь nafosatshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalar, nafosatli ideal va boshqa muammolar borasida ham

teran fikrlar bayon etadi. Umuman olmon mumtoz nafosatshunosligi insoniyat tafakkuridagi muhim taraqqiyot bosqichi sifatida katta ahamiyatga ega. Olmon mumtoz ahloqshunosligida ratsonalizm o`zining yuksak cho`qqisiga ko`tarilgan bo`lsa, undan keyingi ba`zi falsafiy ta`limotlar noratsionallik yo`nalishining dastlabki yirik namoyondalaridan biri buyuk olmon faylasufi Artur SHopenhauerdir (1788-1860). SHopenhauer nafosatushnosligi asosan «Olam ixtiyor va tasavvur sifatida» deb nomlangan yirik asarida bayon etilgan. Faylasuf san`at bilan fanni bir-biriga solishtirar ekan, san`atni narsalarni asoslanish qonunidan mustaqil tarzda «Mushohada qilish turi» deb ataydi. Nafosatli mushohada ob`ekti alohida narsa emas, balki asoslanish qonuni harakati ostidan olingan g`oya aflotuncha ma`nodagi g`oya. Uni aql bilan emas, fahm (intuitsiya) yordamida payqash mumkin. San`atning fandan ustunligi ham ana shunda. SHu ma`noda SHopenhauer «g`oya»ni «tushuncha»ga qarshi qo`yadi. Tushuncha fanga zarur, san`at uchun esa befoyda. San`atning maqsadi-g`oyani in`ikos ettirish. San`at turlarining farqi esa ulardagi ifoda materiali bilan belgilanadi. «San`atning mohiyati shundaki, — deydi SHopenhauer, — unda bir hodisa minglab hodisa uchun javobgar», u muhim voqea-hodisani olib, nomuhimini tashlab yuboradi. Obraz-mushohadali g`oya, u tushunchadan farqli tarzda, son-sanoqsiz alhida narsalarning o`rnini mantiqiylik hamda mavhumiy umumiylik vositasida emas, balki fahmiy (intuitiv) idrok va tasavvur yo`li bilan egallaydi. SHopenhauer falsafani fanndan ajratadi va san`atga yaqinlashtiradi. Fan tushunchalar bilan ish ko`radi, falsafa esa, san`at kabi g`oyalar doirasiga kirib boradi. Falsafa ko`zga ko`rinib turgan hissiy obrazlardan (qiyofalardan) yuksakka ko`tarilgan holda, g`oyani ularda gavdalantirmasdan, aksincha ular mohiyatini sug`urib olish bilan san`atga nisbatan ustunlikka ega. «Falsafaning, —deydi SHopenhauer, — san`atga munosabati, vinoning uzumga bo`lgan munosabatidek gap». Buyuk olmon faylasufining fikriga ko`ra, daho ijod mahsuli aslo manfaat ob`ekti bo`lmaydi, foydasizlik uning eng muhim belgisi. nafosatli idrok etishning

vazifasi-foyda emas, lazzat. Bu fikrni SHopenhauer istisnosiz barcha san`at turlariga tadbiq etadi. Masalan, me`morlik, arxitekturada bino nechog`li qulay, foydali, obodonchilik namunasi bo`lgani uchun emas, balki sof nafosatli maqsadga-go`zallikdan lazzatlanishiga me`mor qanchalik erishganiga qarab, san`at asari hisoblanadi. «har qanday san`atning asl maqsadi-go`zallik», deydi faylasuf. Boshqa bir o`rinda u mana bunday fikrni o`rtaga tashlaydi; «To bizga taalluqli emas ekan, hamma narsa go`zal... hayot hech qachon go`zal bo`lmaydi, faqat san`at ko`zgusi tozalagan hayot manzaralarigina go`zal». Barcha san`at turlarini SHopenhauer ana shu nuqtai nazardan tahlil etadi. qaysi san`at turi «hayot haqiqatini», ya`ni ixtiyorning mohiyatini ochib bersa, o`shaning darajasi yuksak. Tasviriy san`at, she`riyat, dramaturgiya g`oyani in`ikos ettiradi. g`oya esa ixtiyorning ob`ektivlashgan holati xolos, aslo ixtiyorning o`zi emas. Chunonchi arxitektura ixtiyor olomonning ongsiz intilish g`oyasi tarzida aks etgan bosqichni anglatadi, fojea esa ixtiyorning o`z-o`zi bilan nizoga kirishganini ochib berishga qodir. hamma san`at turidan musiqa yuksak turadi, Chunki hamma san`at turlari g`oyani ixtiyorning ob`ektivlashgan holatini aks ettirsa, musiqa ixtiyorning o`zini ifodalaydi. Olamni musiqada itiyorda gavdalangan tarzda olib qarash mumkin. Musiqa g`oyalardan mustasno, hodisalar dunyosidan butkul inkor etgan holda, hatto, dunyo umuman mavjud bo`lmasa ham, qay darajadadir yashashi mumkin. Boshqa san`at turlari bunga qodir emas. Musiqaning ta`siri yana shuning uchun ham kuchliki, u, ixtiyor singari tinglovchida quvonch, qayg`u va boshqa g`oyani emas, balki ularning o`zini uyg`otadi. SHopenhauerning shogirdi Fridrix Nittsshening (1844-1900) qarashlari ham nihoyatda o`ziga xos. U nafosatshunoslikka doir asarlarida jumladan, «Fojeaning urug`lanishi» risolasida Suqrotdan to SHopenhauergacha bo`lgan nafosatshunoslikni «qayta baholab»chiqadi; tarida haqiqat (aql) va go`zallik o`zaro hamkorlik yoki juda bo`lmasa qo`shnichilik qilgan. Nittsshening fikricha, nafosatshunoslikda «hamma narsa go`zal bo`lishi uchun oqilona bo`lishi kerak»degan suqrotchilikdek yanglish yo`l yo`q. Nittsshe romantiklar o`rtaga tashlagan «go`zallik Xudoning haqiqati» degan fikrni rad etib, go`zallikni xudo-san`atkor tomonidan yaratilgan illyuziya-xayolot

deb atadi. haqiqat (aql) bilan go`zallik, uning nazdida, tenglashtirib va sig`ishtirib bo`lmaydigan bir-biriga zid tushunchalar. San`at, Nittsshening fikriga ko`ra, inson uchun ikki xil ma`noda ovutish manbai bo`lib xizmat qiladi. Birinchidan, unda barcha mavjudotlar meteofizik birligi, koinot asosining mangu birligi aks etadi; ikkinchidan, o`z iztiroblaridan diqqatini tortib, hayotni sevishga undaydigan go`zal qiyofalar (obrazlar) dunyosini yaratadi. San`at asaridagi alohida individning iztirobu quvonchlarida, fikriy va hissiy harakatlarida tipik holatni, mazkur individ va unga qavmdosh bo`lgan barcha individlar uchun umumiy bo`lgan hayotning mangu ifodasini ko`rish mumkin. qaysidir bir fojeiy qahramonning, masalan, hamletning iztirobu, quvonchlari, hamletdan keyin ham yashab qoladi, Chunki ularda olamiy hayot barcha odmalarda, bir-birini almashtirayotgan avlodlarda yashayotgan nimadir mavjud. Biz nafosatli mushohada paytida begona hayajonni, begona iztirob va quvonchni xuddi o`zimiznikidek qabul qilamiz; biz qaysidir bir roman yoki fojea qahramoniga hamdardlik hissini tuyamiz, Chunki bizda ham, unda ham, har bir individda ro`y baredigan iztirob va quvonchni, o`sha-o`sha bir xil mohiyatni, olamiy hayotning yagona manbaini ko`ramiz. Fojea bizga beradigan lazzatning siri ana shunda. Fojea qahramonning o`limi bilan tugaydi, lekin, shunga qaramay, biz undan ko`nikish va yupanchning quvonchli hissini tuyamiz. biz nimaiki qahramonda o`lgan bo`lsa, o`zimizda yashashda davom etayotganini anglaymiz; o`lim ustidan tinimsiz g`alaba qilayotgan, bir individ halokatidan so`ng boshqasida yangilanadgan, qayta tug`iladigan abadiy haytni his etamiz. Fojea bizni o`z shaxsimizdan, barcha o`tkinchi va cheklangan narsalardan yuksakka ko`taradi, shu bilan individga xos vaqt qo`rquvi hamda o`lim qo`rquvini yengadi. Fojeaning bu xususiyati qadimgi yunonlar tomonidan yaxshi anglab yetilgan edi; ular uchun fojea ruhi Dionisiy-Vikx, abadiy o`lib, abadiy tiriladigan ma`bud qiyofasida namoyon bo`ladi. Olamiy hayotning birligi va abadiyligi haqidagi tasavvur dastlab Dionisiy tantanalarida ifoda topdi, keyinchalik esa barcha yunon fojealarining asosidagi mohiyatga aylandi.

Bu dionisiycha asos san`atning, xususan, yunon san`atining to`liq mazmun mohiyatini anglatmaydi. Nittsshe ikkinch-appoloniycha asosni ham keltiradi. Ba`zan tushda biz tush ekanini bila turib, uyg`ongimiz kelmaydi, Chunki tushimiz go`zal. San`at ham bizga shunaqa ta`sir ko`rsatadi; u biz uchun go`zal xayollar, maftunkor qiyofalar dunyosini yaratib beradi va biz hayotimizning davom etishini istaymiz; biz o`z individual mavjudligimizning aldovidan ko`z olgimiz kelmaydi, Chunki biz sehr ostidamiz. Biz go`yo hayotimizga qarata; sen aldamchisan, lekin seni hohlaymiz, Chunki sen go`zalsan degimiz keladi. San`atning ana shunday asosini Nittsshe appoloncha deb ataydi. Nurafshon Appolon-qo`shiq va raqs ma`budi qadimgi yunonlar nazdida yashash va quvonchning arziydigan go`zal xayollar dunyosini, o`zida namyon etgan. Appolon butun yunoniy Olimp g`oyasini o`zida ifodalaydi. Go`zal ma`budlarni mushohada qilar ekan qadimgi yunon iztirobni unutadi va o`lim qo`rquvidan qutuladi. Yunon nazdida ma`budlar o`zlari yashayotgani va quvonayotgani bilan uning ham mavjudligini tasdiqlaydilar. SHunday qilib, san`atda, Nittsshening tushunchasiga ko`ra ikki qarama-qarshi intilish mavjud. Fojeada sanxat individual mavjudlikning aldamchiligini fosh etadi va bizni qahramon halokatidan quvonishga majbur qiladi; san`atning dionischa yo`nalishi shundan iborat. Boshqa jihatdan, appoloncha yo`nalish chiroyli yoog`on bilan bizni ovutadi va aldamchi, tuban hayotga sehrgarlik jodulari bilan tortadi. Dionisiycha yo`nalishdagi san`at o`zini musiqada namoyon qiladi; u bizni o`z o`zida yagona bo`lgan olamiy itiyorning sirli ohangiga olib kiradi. Appoloncha yo`nalish esa turli tuman hodisalarni go`zalligini abadiylashtiradigan elastik san`atda o`z ifodasini topadi. Nittsshening san`at nazaridaga asosiy tushuncha- dekadans (tanazzul). Dekadansning sababini Nittsshe eng avvalo «davrning ilsboylik ruhida», madaniyatning demokratlashuvida ko`radi. Demokratiya»kichkina» o`rtamiyona odamning, ommaning tantanasiga olib keladi; shaxsning o`rtamiyonalashuvi, ommaviylashuvi ro`y beradi. Faylasufni o`z zamonasidagi san`atning ommaga hissiy ta`siri, odamni mast qiluvchi ezgulik va adolatning mavhum ideallari bilan ommaning sururiy maroqlanishi cho`chitadi. Nittsshe madaniyatning, shu jumladan san`atning ommaviylashuviga, san`atdagi

ommaviychilikka qarshi chiqadi. Chunki badiiy ijod ayrim iste`dodli odamlarning mashg`ulotidan hamma shug`ullanaveradigan kasbga aylanib qolishi, har bir individ o`zining «kichkinagina men»ini san`at orqali ifodalashi mumkin. San`at esa, Nittsshe fikriga ko`ra, ilk xaosdek, vujudga kelishning noratsional ma`nodagi oqimi bo`lmish «umuman hayot»ga xizmat qilmog`i lozim; uni alohida lahtak- luxtaklar orqali emas, yaxlit ifodalamog`i kerak. Dekadans san`ati buning uddasidan chiqa olmaydi. Dekadansni yengib o`tish va shu bilan san`atni soxta yo`ldan chiqarib olish uchun Dekadansning ich-ichiga qadamba-qadam kirib borish shart. Ana shu tarzda olg`a borish uchun ortga, hayot «sog`lom, haqiqiy san`at» taraqqiyotiga imkon bergan go`zallik «ezgulik va yovuzlikdan narida» bo`lgan zamonlarga murojaat qilmoq lozim. Ya`ni «bemor» dekodans romantikasini sog`lom «dionisiycha» sururga aylantirish kerak. Nittsshe san`atkorlarni shunga chaqiradi. Bu davrga kelib Rossiyada ham falsafiy tafakkur yuksak darajaga ko`tarildi, rus san`ati ham mislsiz taraqqiyotga etishdi. SHu bois XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus tafakkurining tom ma`noda mumtoz deb atash mumkin. Ana shu mutoz tafakkurning yetakchi vakillaridan biri-Nittsshening zamondoshi shoir, ilohiyotchi, faylasuf Vladimir Sergeevich Solovьyovdir (1853-1900). Solovьyov go`zallikni o`zining ziddidan, ya`ni xunuklikdan (go`zal insoniy vujud xunuk embriondan vujudga kelganidek), bir-biriga qarama-qarshi ikki ibtido modda va nurning o`zaro biriktiruvidan tug`iladi deb hisoblaydi. qaerdaki modda nurafshon bo`lsa, o`sha yerda go`zallik hodisasini uchratish mumkin. Modda va nurning uzviy omuxtaligi-hayot, deydi Solovьyov. SHu bois qaerda hayotning ichki to`laqonligiga erishilsa, yoki uning hodisalari «jonli kuchlar o`yini taassurotini» qoldirsa, tabiat o`sha yerda o`zining bor go`zalliga bilan namoyon bo`ladi. Nur va hayot-tabiatdagi nafosatli mazmunni baholashning ikki asosiy mezoni. Buyuk rus mutaffakiri tabiiy go`zallikni uning noorganik dunyodan organik dunyoga, undan insonga qarab taraqqiy etib taraqqiy etib borishida ko`radi. Noorganik dunyoda go`zallik ikki turda mavjud bo`ladi; ziyoiy go`zallik (yulduzli osmon, kamalak, olmos) va hayotni oldindan anglatuvchi hodisalar aurasi

(shildiragan irmoq, sharshara v h.) sifatidagi go`zallik. Nabotot dunyosidagi nafosatli makonda hayratda qoldiradigan bezakdorlikka esa bo`lgan go`zallik yetakchilik qiladi. Bunday go`zallikni oliy ifodasi gullardir. hayvonot dunyosida go`zallik naqshlar (ranginlik) va musiqiy shakllarda namoyon bo`ladi. Tabiiy go`zallik o`zining oliy ifodasini insonda topadi; u tabiat dunyosidagi nafosat idealining eng mukammal ko`rinishi; ong ato etilgan inson tabiat voqeligini ijodiy o`zlashtirishga qodir. Biroq, Solov ь yovning fikricha, so`nggi paytlarda tabiat va inson orasida qarama-qarshilik chuqurlashib bormoqda; inson tabiatga, qandaydir qiyofasiz bir narsaga qaraganday munosabatda bo`lmoqda. SHu bois faylasuf ekologik muammoni ahloqiy jihatdan hal etishning yagona usulini go`zallikda ko`radi. Bu o`rinda san`at asosiy tarbiyachi rolini o`taydi. Vladimir Solov ь yov san`at oldiga uch yoqlama vazifa qo`yadi; 1) tabiatning nafosatli ifodasida ifoda topilmaydigan jonli g`oyani, uning ichki mazmunini moddiylashtirish; 2) uning nafosatli borlig`ini ruhiylashtirish; 3) uning muayyan hodisalarini mangulikka dahldor hodisalarga aylantirish. Mana shu vazifani bajarib borish jarayonida san`at ilhomli kafolatga aylanadi, voqelikning o`zida esa moddiylikni ma`naviylashtirish jarayonlari kuchayadi. Inson san`ati komil go`zallikdan bevosita va bilvosita ogoh etadi. Bevosita ogoh etish musiqa va lirik she`riyat ifodalanadi. Bilvosita ogoh etishning shakli ikki xil tomonlama bo`ladi: a) tabiiy go`zallikni kuchaytirish, ideallashtirish (me`morlik, rangtasvirli manzaralar); b) ideal va voqelikning mos kelmasligini ifodalash (qahramonlik eposi, fojea, kulgu (komediya). Xullas, Vladimir Solov ь yovning san`at falsafasi dunyoni nafosatli tarzda ro`yobga chiqarish, voqelikni badiiy jihatdan qayta bunyod etish g`oyasiga asoslanadi. Biz mumtoz deb atagan rus nafosatshunosligida o`nglab ulug` faylasuflar bilan birgalikda F.M. Dostoevskiy, Ya. N. Tolstoy, I.S. Turgenev, A. Fet, A.P. CHexov singari buyuk yozuvchi-shoirlar o`z o`rniga ega. SHulardan biri-Lev Tolstoy qarashlariga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Tolstoy san`atning mohiyatini aniq-ravshan ifodalashga yo`l ochish uchun «hamma narsani chalkashtirib yuboradigan go`zallik tushunchasini» bir chetga

surib qo`yishni taklif etadi. Uning fikriga ko`ra, san`atning nima ekanin aniqlab olish uchun, avvalo unga lazzat vositasi emas, balki inson hayotinig shartlaridan biri sifatida qarash lozim. «San`at, — deydi Tolstoy, shunday insoniy fazilatki, unda bir kishi ongli ravishda ma`lum tashqi belgilar bilan o`zi boshidan kechirgan hislarni yetkazadi, boshqa odamlar esa o`sha xislarnio`ziga yuqtirib, ularni qayta ko`ngildan o`tkazadi». Buyuk rus mutafakkiri ijodning maqsadini «fikrni badiiy ifodalash» deydi. «Fan va san`at, — deydi Tolstoy, «San`at nima? » degan risolasida, — bir biri bilan huddi o`pka va yurakdek o`zaro bog`liq, agar bir a`zo buzilsa, ikkinchisi ham to`g`ri harakat qilolmaydi». Fanning ishi muhim haqiqatlarni izlab topish va ularni kishilar ongiga singdirish. San`at esa ana shu haqiqatlarni ilm-fan olamidan xissiyot olamiga o`tkazish bilan shug`ullanadi. Tolstoy san`atda g`oyasizlikni inkor etadi. SHu munosabat bilan mazmun va shaklning o`zaro aloqalariga to`xtaladi. U shakl va mazmun yaxlitligini tan oladi hamda bir tomondan, mazmunni asosiy hodisa sifatida talqin etar ekan, badiiy shaklsiz san`at asarining bo`lishi mumkin emasligini ta`kidlaydi. Tolstoy yangilikni haqiqiy san`at asarining asosiy belgisi deb ataydi. Asl san`atkor doimo odamlarga noma`llum nimadir yangi narsa topishga harakat qiladi. Mazmunni yorqin ifodalash uchun san`atkor yangi shakllar izlaydi. Tolstoy Dekkadansni «Bema`nilikning so`nggi bosqichi» deb ataydi. Nittssheni Dekadansning nazariy yo`lboshchisi sifatida tanqid qiladi. «Ularning she`riyati, ularning san`ati, — deb yozadi Tolstoy dekadentlar haqida, — xuddi o`zlaridek tentaklardan tashkil topgan kichkinagina to`garak a`zolarigagina yoqadi. haqiqiy san`at esa eng keng sohalarni qamrab oladi. Inosn qalbining mohiyatini o`ziga rom etadi. Yuksak va asl san`at doimo shunday bo`lib kelgan». Ko`pchilikni hayratda qoldiradigan yana bir narsa borki, bu Tolstoyning SHekspirga munosabati. Buyuk rus yozuvchisi «San`at nima? » risolasi va «SHekspir va drama haqida» maqolasida SHekspirni nafaqat tanqid qiladi, balki batamom inkor etadi. Tolstoyning fikriga ko`ra, SHekspir pьesalari asosida «eng tuban, eng qabih dunyoqarash yotadi»: ularda oliy tabaqalar ko`klarga ko`tarilib,

omma nafratiga munosib qilib tasvirlanadi, mavjud tuzumni o`zgartirishga bo`lgan har qanday intilish, hususan, insonparvarlik yo`nalishidagi intilishlar ham qoralanadi. SHekspir ijodi aksildemokratik mohiyatga ega, uning asarlari axloqsiz asoslarga qurilgan. Ular beistisno tarzda yuqori sinflar san`atini tashkil etadi. Biroq Tolstoy o`z zamondosh yozuvchilarining pьesalari, ayniqsa, dekadentlar asarlari haqida so`zlar ekan, SHekspirning ulug`ligini tan oladi. Chunonchi 1898 yili xalq teatri arboblari bilan suhbatda shunday degan edi: «Nima uchun sizlar xalq uchun SHekspirni sahnalashtirmaysizlar? Ehtimol, sizlar SHekspirni xalq tushunmaydi deb o`ylarsizlar? qo`rqmanglar, u ko`proq o`z turmushiga yot bo`lgan zamonaviy p ь esalarni tushunmaydi, SHekspirni esa xalq tushunadi. Nimaiki haqiqiy buyuk bo`lsa, uni xalq tushunadi». ho`sh, shunday ekan, bunaqangi ikki xil qarashni nima bilan ihozlash mumkin? Nega Tolstoy bunday qildi? Ba`zi rus nafosatshunoslarining fikriga ko`ra, Tolstoyni SHekspir haqida yozilgan horijiy mualliflar kitobi chalg`itgan, boshqa birovlar esa buning sababini SHekspir asarlari mohiyatan Tolstoyning diniy-e`tiqodiy qarashlariga to`g`ri kelmaganligida ko`radilar. Bizningcha, buning sababini ulug` yozuvchining g`ururidan qidirmoq lozim. Fikrimiz isbotini buyuk rus yozuvchisi, Nobel ь mukofoti sovrindori Ivan Buninning «CHexov to`g`risida» degan kitobidan topish mumkin. Bir o`rinda o`zini ko`rgani kelgan CHexovning qulog`iga bemor Tolstoy shunday deb shivirlaydi: Ba`zi bir sizning p ь esalaringizga toqatim yo`q. SHekspir yomon yozadi, siz esa undan battarsiz! Boshqa bir suhbatda CHexov Buninga Tolstoy haqida bunday deydi: «Ba`zan u Mopassan, Kuprin, Semyonov meni maqtaydi... Nima uchun? Chunki u bizga bolalarga qaragandek qaraydi. Bizning hikoyalarimiz, qissa va romanlarimiz uning uchun bolalar o`yinidek gap, shu sababdan ham Mopassan bilan Semyonovni bir qonga tiqib qo`yadi. SHekspir esa boshqa gap; katta odam, uning g`ashini keltiradigan katta odam, zero u Tolstoychasiga yozmaydi». Bunday bir yoqlamaliklarga qaramay, umuman, Tolstoyning san`atga munosabati, san`atkorni xalqchillikka, bag`rikenglikka chaqirish diqqatga sazovor; risola va maqolalarida faqat Tolstoygagina xos bo`lgan nuqtai nazarni ko`rish mumkin.

Xulosa: Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday ekan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Endilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O‘zbekiston, 2016. -53 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. -T.: O’zbekiston, 2017. -484 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: 2017. - 28 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlariga Murojaati.// Xalq so‘zi -2017 yil 22 dekabr. 5. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatininig kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak . -T.: O ‘ zbekiston , 2017. - 104 b . 6. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . - Toshkent : - O ’ zbekiston , 2018. -488 b . 7. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ’ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kutaramiz . 1-tom. -Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-592b 8. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-24 jildlar. -T.: O‘zbekiston, 1996-2016.

O'xshashlar

Turkiston ma'rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari

Yangi O’zbеkiston sharoitida g’oya va mafkuralarning transformatsiyalashuvi

Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari

Estetikaning asosiy tushunchalari

Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari