Turkiston ma'rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari - Manaviyat asoslari - Referatlar

Turkiston ma'rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Turkiston ma`rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari Reja: 1. Yangi va eng yangi davr estetikasidagi asosiy yo`nalishlar. 2. Xayolotning manbai

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya mustamlakasi bo`lgan mazlum Turkistonda ham Uyg`onish ro`y berdi. Nisbatan qisqa vaqtni o`z ichiga olgan bo`lsa-da, bu Uyg`onish hayotning barcha sohalarida aks etdi. Uning ibtidosida ilg`or rus tafakkutidan xabardor ma`rifatchilar turar edi. Bu ma`rifatchilar keyinchalik jadidlar deb atala boshladi. Ularning asosiy maqsadi Turkistonning milliy ozodlikka erishish edi. Erishishning yo`lini esa ular xalqni ma`rifatli, o`z insonlik huquqini talab va himoya qila oladigan darajaga ko`tarishda deb bildilar. Buning uchun esa, ular nazdida uch yo`nalish muhim edi; maorif, san`at va matbuot. SHu nuqtayi nazardan ma`rifatchi jadidlarning san`atga, ayniqsa, uning o`sha davrda eng qamrovli bo`lgan turlari adabiyot va teatrga alohida e`tibor berganlari tabiiydir. Zero,ma`rifatchi jadid mutafakkirlar axloqiy va estetik tarbiya orqali millat ozodlikka erishadi, deb hisoblar edilar. SHu bois jadidlikni ma`lum ma`noda ijtimoiy-axloqiy-estetik harakat deb aytish mumkin. Anbar Otin (1870-1906). Uning ijodida san`atning ijtimoiylik mohiyati birinchi o`ringa chiqadi. Anbar Otin estetik qarashlarini uning ijodkorga bo`lgan munosabatidan ilg`ab olish qiyin emas. U badiiy ijod ahlida alohida, o`ziga xos nigoh borligini, ular boshqalar ko`rmagan narsalarni ko`ra bilishlarini ta`kidlaydi. Ana shu nigoh iste`dodni shoira “ko`z”deb ataydi. “Mahfiy emaski, -deb yozadi u-har shoirda o`tkir botindagi, ya`ni hayot ichidagi sirlarni ko`radigan ko`r bo`lur. O`shal o`tkir ko`z ilan boshqalar ko`rmagan sirlarni mushohada qilib, odob haririga burkab, arzi ma`nisini nafis iboralar ilan taranum etar. SHundog` shoirni shoir desa bo`lur. Modomiki, shoir shundog` falsafiy mushohada egasi ekan, aning barcha fikri takroriy yo`l ilan ta`lim olisahga sazovordir”. Ko`rinib turibdiki, Anbar Otin shoirona nigoh bilan ilg`ab olingan voqelikni “adab haririga burkab”, “nafis iboralar bilan”, ya`ni yuksak badiyyat, obrazli ifoda va ravon til g`o`zal shakl vositasida o`quvchigaetkazishni talab etmoqda. Ayni paytda risola muallifi tushkunlik ruhidagi sherlarni va tarkidunyochilikni targ`ib etuvchi asarlarni hamda ularning ijodkorlarini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning fikriga ko`ra bunday asarlar

jamiyat uchun zararli. Zero, “bu kabi shoirlar g`aziyotni o`qug`onodam umrini barham berib, tezroq dunyodin kechish fikriga duchor bo`lur… Shoira har bir badiiy asar hayotbaxsh ruhga ega bo`lishi va shu bilan jismiyatni yangilashga, milliy ozodlik uchun kurashga da`vat etish kerak fikrni ilgari suradi. Abdurauf Fitrat (1898-1938). Avvalo shuni aytish kerakki, « Adabiyot qoidalari»da mualif nafaqat adabiyot nazariyotchisi sifatida, balki keng quvvai hofizali nafosatshunos tarzida maydonga chiqadi. Fitrat har bir “go`zal san`at” ning materiali, substratiga qarab, ularni olti turva ikki xilga (turkumga) bo`ladi. U misiqani birinchi o`ringa qo`yadi, undan keyin: “rasm, haykalchilik, me`morchiik o`yun (tans), abiyot” keladi Go`zal san`atlarning mana shu olti turlari bir birlariga yaqinlashmoq e`tibori bilan ikki turkumga ayriladir, - deb yakunlaydi muallif o`z risolasini, - Adabiyot, musiqa, o`yun, (tans) bir turkum bo`ladur.” “Adabiyot qoidalari” da Fitrat uslub masalasiga atroflicha to`xtaladi. Uslubni zararli, makonga va shaxsga xoslik xususiyatlarini aytib o`tadi, uni uyg`unlik bilan, ohang bilan uzviy bo`liq ravishda tadqiq etadi. Shuningdek, muallif kitob oxirida, “Adabiyotda oqim istilohlari” sarlavhasi ostida klassitsizm, ratsionalizm, simvolizm, realizm, modernizm singari tarixiy va zamonaviy yo`nalishlarning qisqacha tavsifini beradi. Bundan tashqari, Fitratning “Adabiyot qoidalari” dan boshqa musiqamiz tarixi va aruz nazariyasiga bag`ishlangan risolalari borki, ular ham nafosatshunoslik nuqtayi nazaridan qimmatlidir. Abdulhamid Cho`lpon (1898 - 1938). Uning go`zallik haqidagi tushunchasi o`ziga xos, asosan u shoir she`rlarida “go`zal” so`zi orqali aks etadi. Cho`lpon ijodidan o`nlab maqolalar teatrga bag`ishlanganini ko`ramiz. U Meerxold teatrini yuksak baholab, o`zbek teatrini ham o`sha darjaga chiqishini istaydi. Ayni paytda Mannon Uyg`ur san`atiga yuksak baho berdi. Uning - teatr estetikasida aktyor mahorati masalasi alohida o`rin tutadi. “Aktyorga ahamiyat berish demak, so`zga ahamiyat berish demakdir, chiroylik so`z chiroylik qilib

gapirilsa, tomoshaning ta`siri bo`lmay iloji yo`q… Go`zal va ustalarcha o`ynag`on aktiyor go`zal va ustalarcha gapirishni ham bilsin”, - deydi Cho`lpon. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya mustamlakasi bo`lgan mazlum Turkistonda ham Uyg`onish ro`y berdi. Nisbatan qisqa vaqtni o`z ichiga olgan bo`lsada, bu Uyg`onish hayotning barcha sohalarida aks etdi. Uning ibtidosida ilg`or rus tafakkuridan habardor ma`rifatchilar turar edi. Bu ma`rifatchilarning bir qismi keyinchalik jadidlar deb atala boshladi. Ularning asosiy maqsadi Turkistonning milliy ozodligiga erishishi edi. Erishishning yo`lini esa ular xalqni ma`rifatli, o`z insonlik huquqini talab va himoya qila oladigan darajada ko`tarishda deb bildilar. Buning uchun esa, ular nazdida uch yo`nalish muhim edi; maorif, san`at va matbuot. SHu nuqtai nazardan ma`rifatchi jadidlarning san`atga ayniqsa, uning o`sha davrda bo`lgan eng qamrovli turlari adabiyot va teatrga alohida e`tibor berganlari tabiiydir. Zero ma`rifatchi jadid mutafakkirlari nafosat tarbiyasi orqali millat ozodlikka erishadi, deb hisoblar edilar. SHu bois jadidlikni ma`lum ma`noda ijtimoiy nafosatli harakat deb aytish mumkin. Bu harakat ibtidosida turganlardan biri buyuk o`zbek shoiri Zokirjon Xolmuxammad o`g`li Furqatdir (1958-1909). Agar shoirning g`azallari, muhammislari, musaddaslari lirik tabiatiga ega bo`lib, ularda yor go`zalligi madh etilsa, masnaviylarida ijtimoiy muammolar o`rtaga tashlanadi. Masnaviylarning bir qismi («ilm xosiyati», «Vistovka xususida», «Gimnaziya») ma`rifatni targ`ib qilishga bag`ishlangan. «Toshkent shahrida bo`lg`on nag`ma bazmi xususida», «Nag`ma va nag`malar va aning asbobi va ul nag`ma ta`siri xususida», «Suvorov haqida», «Shoir axli va she`r mubolag`asi xususida» deb atalgan masnaviylar esa ma`lum ma`noda nafosatshunoslikka taalluqli. Iste`dodli filolog olim Shuhrat Rizaev ulardan birini-» Suvorov haqida» masnaviysini ilk o`zbek teatr tanqidi namunasi, spektaklga she`riy yo`lda yozilgan taqriz deydi. Bu fikrda jon bor. Zero yuqoridagi masnaviylikni o`ziga xos o`ziga xos nafosatshunoslik manzumalari deyish mumkin. Furqat «Nag`ma va nag`malar va aning asbobi va ul nag`ma ta`siri xususida masnaviysida «Toshkand shahrida bo`lg`on nag`ma bazmi xususida»

masnaviysidagi «taqrizchilik» doirasidan chiqib ketadi, xonandalar, sozandalar, kontsert zali, unga kirish qoidalarini tasvirlashdan voz kechadi, asosiy e`tiborni musiqadan va undan olinadigan nafosat lazzati haqida fikr yuritadi. SHoir- nafosatshunos o`zimizning milliy musiqa asboblarining ba`zilarini sanab o`tib, agar rasmona musiqa ta`limi yo`lga qo`yilsa, ular Ovrupomusiqa asboblaridan qolishmaydigan uyg`unlik bilan jaranglashlarini ta`kidlaydi. Musulmon ichra, lekin nag`ma ko`p bor, Chunonchi g`ijjaku tanbo`ru setor, Dutoru arg`anun, qonun ila rud, Rubobu doira ganchu nayu ud... Na sud ammoki yo`q ustodi komil, Emas ta`limi ham oning takomil. Agar bo`lsa raso nag`ma kamoli, Uchar qushlar tushar, bor ehtimoli. Furqat nafosatshunoslik manzumasida musiqa san`atining ta`sirini so`z bilan ifodalashga harakat qiladi, musiqiy oxang o`zida mujassam etgan mazmunni tasvirlashga urinadi; Misoli buldur andog` nag`malarni, Kumushlik suvlaridek chashmalarni Tagini mayda tosh tutgonga o`xshar, Hshal toshdin sekin o`tgonga o`xshar. Vayo daryoni bir mavji latifi Xavo birla bo`lur Chunkim radifi. Hshal daryoni mavjudur tabassum qattiq kulgusi qilg`onda talotum. Musiqani idrok etish Furqat nazdida ko`ngil xolini, qalbning eng tubida yotgan yashirin xislarni anglash bilan barobar, zero musiqa Dilda xama so`z o`lsa nihoniy, Degay nag`ma zaboni birla oni. «Shoir axvoli va she`r mubolag`asi xususida» masnaviysida Furqat ijodkor iste`dodini «balog`at» tushunchasi bilan ifodalaydi. Shoir odam Sa`diy kabi ko`pni ko`rishi va bilishi lozim: ijodning asosida hayotni in`ikos yotadi: Agar shoir odam tomosho qilur, Taajjub ko`rub nazm insho qilur Balog`at erur she`r oroyishi, Agar bo`lsa bir nuqta kunjoyishi.

Hofiz Sa`diy, Firdavsiylar kabi balog`at egasi bo`lgan ijodkorlar yaratgan asarlar haqqoniyligi bilan latofatlidir: Hshal bayt bizlarga marg`ub erur, Latofatlar anda base ko`p erur. Furqatning tushunishiga ko`ra, she`r ham musiqa kabi ko`ngilning xolatini ta`riflaydi, aks ettiradi. Lekin bu aks ettirish o`sha xolatga muvofiq bo`lishi, Shuningdek, ramzu mazmuniga loyiq shaklda, «yaxshi so`z» vositasida amalga oshirilishi kerak: Yozarmiz base shod bo`lsa ko`ngul, Vayo g`amga mo`tod bo`lsa ko`ngil. Na xol o`lsa anga muvofiq qilib, Yana ramzu mazmuniga loyiq qilib. Bahor xol yaxshi so`z bo`lsa taqrir etib, qilurmiz bayon elga tahrir etib. Mazkur masnaviy manzumalarda badiiy ijod va idrok etish, nafosatli ongni yuksaltirish, umuman, badiyat muammolari o`rtaga tashlangan bo`lsa, Anbar Otin ijodida san`atning ijtimoiylik mohiyati birinchi o`ringa chiqadi. Ya`ni Furqatdagi ibtido Anbar Otinda markazga, markaziy masalaga aylanadi-Anbar Otin badiiy ijodga mumtozchilik emas, jadidchilik nuqtai nazaridan yondoshadi: badiiy asar xalqqa uning milliy ozodlikka olib chiqishga hizmat qilishi kerak. U bir she`rida Kamiyga murojaat etib, shunday deydi: SHe`r yozsangiz xaloyiq xolidan mavzu eting, Ko`p ulug`larni madx etmoq erur bu isrof. Avvalo o`ylang, el ichra zindaga qay xoldadir, Ikki yoqlik zulmni siz aylang hamisha e`tirof. Anbar Otin «qarolar falsafasi» risolasida shoirlik iste`dodiga, shoirlar toifalariga alohida to`xtaladi. SHoira ustoz shoirlarni yuzaki talqin etishga, ular ijodini yor ko`yidagi oh-vohlardan iborat deb qarashga keskin qarshi chiqadi. Mumtoz shoirlarning fikriy-falsafiy teranligini anglashga chaqiradi: Aksari zamona axli mashhur nomvor ustodlar haqida alarning nazmi nolalarig`a zohiran baxo berib, alar faqat yor ishqida ovvora bo`lib, umr o`tkazibdur derlar... haqiqatda lojaram ul g`azallar botini hisobsiz falsafiy donish va aql gavharlari ila to`ladir». Anbar Otin badiiy ijod axlida alohida, o`ziga xos nigoh borligini, ular boshqalar ko`rmagan narsalarni ko`ra bilishlarini ta`kidlaydi. Ana shu nigoh iste`dodni shoira «ko`z» deb ataydi. «Mahfiy emaski, — deb yozadi u, — har shoirda o`tkir botindagi, ya`ni hayot ichidagi sirlarni ko`radigan ko`z bo`lur. Hshal

o`tkir ko`z ilan boshqalar ko`rmagan sirlarni mushohada qilib, odob haririga burkab, arzu ma`nisini nafis iboralar ilan tarannum etar. SHundoq shoirni shoir desa bo`lur. Modomiki, shoir shundog` falsafiy mushohada egasi ekan, aning barcha fikri takroriy yo`l ilan ta`lim olishga sazovordir». Ko`rinib turibdiki, Anbar Otin shoirona nigoh bilan ilg`ab olingan voqelikni «adab haririga burkab», «nafis iboralar bilan», ya`ni yuksak badiyat, obrazli ifoda va ravon til-go`zal shakl vositasida o`quvchiga yetkazishni talab etmoqda. Ayni paytda, risola muallifi tushkunlik ruxidagi she`rlarni va tarkidunyochilikni targ`ib etuvchi asarlarni hamda ularning ijodkorlarini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning fikriga ko`ra, bunday asarlar jamiyat uchun zararli. Zero «bu kabi shoirlar g`azaliyotini o`qug`on odam umrini barham berib, tezroq dunyodin kechish fikriga duchor bo`lur...» SHoira har bir badiiy asar hayotbaxsh ruxga ega bo`lishi va shu bilan jamiyatni yangilashga, milliy ozodlik uchun kurashga da`vat etishi kerak degan fikrni ilgari suradi. Agar biz Furqat va Anbar otin ijodini, ma`rifatchi jadidchilarning nafosatshunosligining dastlabki bosqichi desak, uning yuksak pog`onasini Behbudiy, Fitrat, hamza, Sadriddin Ayniy, Abdulla qodiriy, Cho`lpon singari ulkan ijodkorlar qarashlarida ko`rishimiz mumkin. Ular orasida, ayniqsa, Fitrat bilan Cho`lponning nafosatli qarashlari alohida diqqatga sazovor. Zero bu qarashlar ma`lum ma`noda san`at falsafasi sifatida muayyan nazariy asoslarga qurilgan. SHu jihatdan Abdurauf Fitratning «Adabiyot qoidalari» risolasi e`tiborga molik. Avvalo shuni aytish kerakki, «Adabiyot qoidalari»da muallif adabiyot nazariyotchisi sifatida balki, keng quvvai hofizalinafosatshunos tarzida maydonga chiqadi. U badiiy adabiyotni alohida, muhtor, «katta san`at» sifatida olib qaramaydi. Fitrat nazdida u ham san`at turi, boshqa san`at turlari bilan uzviy aloqadorlikda ish ko`radi. SHu bois juda ko`p o`rinlarda «adabiyot qoidalari»- misollari badiiy adabiyotdan keltirilgan nafosatshunoslik nazariyasiga aylanib ketadi. Bu tasodifiy emas. Fikrimizning isboti uchun risolaning o`ziga murojaat qilaylik. Fitrat badiiy adabiyot nima ekanini anglatish, nazariy amaliy ta`riflash uchun eng avvalo «san`at» va «go`zal san`atlar» iboralarini tushunib olish lozimligini

aytadi. U san`atning ikki xil-manfaatli va manfaatsiz, ya`ni hunar san`at hamda sof san`at bo`lishini tanbursoz usta bilan «Iroq» kuyini chalgan tanburchi misolida jonli tushuntirib beradi; tanburning yaxshiligi-ishga yaraganligi, foyda keltirgani. «Iroq kuyining yoxshiligi esa kishiga ma`naviy ta`sir etmak... SHuning uchun buning yoxshilig`iga, yoxshiliq emas go`zallik deydilar. Bunday san`atlarga «go`zal san`atlar» deyiladir. Mutafakkir adib bu bilan bevosita bo`lmasada, bilvosita go`zallikning manfaatsizlik xususiyatini ham ta`kidlayotgani ko`rinib turibdi. Ayni paytda u go`zallik yaratishga qaratilgan san`atlarning muayyan madaniy darajaga ko`tarilgan xalqlarda mavjud bo`lishini va uning asosiy vazifasi idrok etuvchini bir tomondan, ovuntirish, ikkinchi tomondan, tarbiyalash ekanini aytib o`tadi:»Miyasi yuksalmagan bolalar, san`atdan habarsiz kishilar shodliqli, qayg`uli tuyg`ularini sakrat, o`ynab, kulib, yig`lab, talpinib jonlantiradilar, ochiqqa chiqarib boshqalarg`a onglatadilarda, shu yo`l bilan ovuntirilg`an bo`ladirlar, san`at egalari esa turli tovar (material) lar yordami bilan o`zlarining tuyg`ularini jonlantirib maydong`a chiqaradilar. SHu yo`lda boshqalarni o`z tuyg`ulari bilan tuyg`ulantirishga tirishadir». San`atning ana shu xususiyatlari va vazifasi to`g`risida fikr yuritib bo`lgach, Fitrat yana «go`zal san`atlar» ta`rifini, lekin didi boyigan, mukammallashgan ta`rifini keltiradi: «Mana shunday «yurakg`, fikr, tuyg`u to`lqunlarini so`z, tovush, bo`yov, shakl, xarf, harakat kabi tovarlar (materiallar) yordami bilan jonlantira chiqarib, boshqalarda ham shu to`lqunni yaratmoq» hunariga «go`zal san`atlar» deyiladir. SHundan so`ng Fitrat har bir «go`zal san`at»ning materiali, substratiga qarab, ularni olti tur va ikki xilga (turkumga) bo`ladi. U musiqani birinchi o`ringa qo`yadi, undan keyin; «rasm, haykalchilik, me`morchilik, uyun (tans), adabiyot» keladi. «Go`zal san`atlarning mana shu olti turlari bir birlariga yaqinlashmoq e`tibori bilan ikki turkumga ayriladir, — deb yakunlaydi muallif o`z risolasini. Adabiyot, musiqa, o`yun (tans) bir turkum; rasm, haykal, me`morlik bir turkum bo`ladir».

«Adabiyot qoidalari» da Fitrat uslub masalasiga atroflicha to`xtaladi. Uslubni zamonga, makonga va shaxsga xoslik xususiyatlarini aytib o`tadi, uni uyg`unlik bilan, oxang bilan uzviy bog`liq ravishda tadqiq etadi. Shuningdek, muallif kitob oxirida, «Adabiyotda oqim istilohlari» sarlavhasi ostida klassitsizm, ratsionalizm, romantizm, simvolizm, realizm, modernizm singari tarixiy va zamonaviy yo`nalishlarning qisqacha tavsifini beradi. Bundan tashqari, Fitratning «Adabiyot qoidalari»dan tashqari musiqamiz tarixi va aruz nazariyasiga bag`ishlangan alohida-alohida risolamiz ham borki, ular ham nafosatshunoslik nuqtai nazaridan qimmatlidir. Turkiston badiiy tafakkuriga ulkan xissa qo`shgan yana bir jadid mutafakkiri Abdulhamid Cho`lpondir. Cho`lponning go`zallik haqidagi tushunchasi o`ziga xos, asosan u shoir she`rlarida «go`zal» so`zi orqali aks etadi. Hz fikrini sho`rolar tsenzurasidan yashirib ifodalash maqsadida shoir «go`zal» so`ziga turli xil ma`nolar yuklaydi: u, bir tomondan, ko`p yetmas go`zal yor, ikkinchi tomondan sururiy (romantik) go`zallik. Lekin har ikki xolatda ham tagma`no tutqunlikka mahkum go`zallikni, go`zal Turkistonni o`zida mujassam etadi. Mana, Cho`lponning mashhur «Go`zal» she`ridan ilk va so`nggi bandni keltiramiz: qorong`u kechada ko`kka ko`z tikib, Eng yorug` yulduzdan seni so`rayman, Ul yulduz uyalib, boshini bukib, Aytadir; men uni tushda ko`ramen. Tushimda ko`ramen-shunchalar go`zal, Bizdanda go`zaldir, oydanda go`zal.... Men yo`qsil na bo`lib uni suyibmen, Uning Chun yonibmen, yonib-kuyibmen, Boshimni zo`r ishga berib qo`yibmen, Men suyib... men suyib kimni suyibmen? Men suygan suyukli shunchalar go`zal, Oydanda go`zaldir, kundan-da go`zal! Yoki «Binafsha» she`rining mana bu ibtido bandiga e`tibor qiling: Binafsha senmisan, binafsha senmi, Ko`chada aqchaga sotilgan? Binafsha menmanmi, binafsha menmi, Sevgingga qayg`ungga tutilgan? Binafsha-dunyo bozorida sotilgan go`zal Turkistonning timsoli. Turkiston- vatanparvar shoir uchun eng oliy go`zallik. SHu bois ham har ikkala she`r tutqon go`zallikni nafaqat ramzda, balki tengsiz go`zal shaklda ifodalaydi. Cho`lpon

yaratgan shakliy go`zallik mazmunidagi mungli go`zallik bilan uyg`unlashib ketgan. SHoir go`zallikni shu tarzda ko`radi va in`ikos ettiradi, zero qo`rquv hukmron bo`lgan mazmun hayotda faqat xayol go`zaldir; Xayol, xayol... Yolg`iz xayol go`zaldir. haqiqatning ko`zlaridan qo`rqaman... Cho`lpon Fitratga o`xshab, nafosatshunoslik yoxud muayyan san`at turlari nazariyasiga doir maxsus risolalar yozgan emas. Lekin uning bir qator maqolalari borki, ularda badiiy adabiyot, teatr san`ati, aktyor mahorati muammolari ko`tarilgan. Cho`lpon badiiy ijod sohiblaridan «yangicha» yozishni talab qiladi. Yangi zamonda Navoiyo, Lutfiylar tilida, uslubida yozish mumkin emasligini jo`shib shunday anglatadi; «Navoiy, Lutfiy, Boyqaro, Mashrab, Umarxon, Fazliy, Furqat, Muqimiylarni o`qiymen; bir xil, bir xil, bir xil! Ko`ngil boshqa narsa- yangilik qidiradir...» Ana shu narsa-»yangilik»ni Cho`lpon ulug` hind yozuvchisi Rabindranat Tagorda ko`radi. Tagor, uning nazdida, zamonaviy Sharq san`atkorining namunaviy timsoli. SHu sababli ham Cho`lpon Tagorga bir emas, uch maqola bag`ishlaydi. Cho`lpon ijodida o`nlab maqolalar teatrga bag`ishlaganini ko`ramiz. U Meyerxold teatrini yuksak baholab, o`zbek teatrini ham o`sha darajaga chiqishini istaydi. Ayni paytda Mannon Uyg`ur san`atiga yuksak baho beradi. SHoir- teatrshunosni aktyor mahorati masalasi alohida qiziqtiradi. «Aktyorga ahamiyat berish demak, so`zga ahamiyat berish demakdir, chiroylik so`z chiroylik qilib gapirilsa, tomoshaning ta`siri bo`lmay iloji yo`q... Go`zal va ustalarcha o`ynag`on aktyor go`zal va ustalarcha gapirishni ham bilsin», — deydi Cho`lpon. Lutfulla Narzullaev ijodiga bag`ishlangan «Sahna sirlariga oshno san`atkor» maqolasida aktyorning rol ustida ishlashini umumlashtirib, uning nafosatshunoslik talabi ekanini, ya`ni, san`at uchun xususiy emas, balki umumiy hodisa ekanini juda chiroyli ifodalaydi; «har qanday ijodiy asarni ham ishlab pishitadilar. SHoirning she`ri, nasrchining roman yo hikoyasi, bastakorning chog`u asari, chog`uchining bajarmasi, hatto zargarning chiroylik baldoq va shokilasi, yo`ymasi ustaning yo`nmakor asari... — bular hammasi ishlanish orqasidan pishadi, yetiladi, qiymatli asar holiga keladi».

Yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, Cho`lpon ham boshqa jadid mutafakkirlari kabi millatni nafosat tarbiyasi vositasida uyg`otishni asosiy vazifa deb bilgan. SHu bois uning asosiy diqqati o`sha davrlarda nisbatan ommaviy bo`lgan san`at turlari-badiiy adabiyot va teatrga qaratildi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, Turkiston jadid ma`rifatchilari qisqa vaqt ichida nafis san`at targ`ibotini yo`lga qo`ydilar. Afsuski, yangi mustamlakachilik siyosati asosiga qurilgan SHo`rolar davlati ularni qatag`on qilib, asarlarini ta`qiqlab, Turkiston xalqlari Uyg`onishi harakatiga chek qo`ydi. SHunga qaramay, ular qoldirgan meros bugungi kunda ham uz ahmiyati va ta`sir kuchini yo`qotgan emas. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, Turkiston jadid ma`rifatchilari qisqa vaqt ichida nafis san`at targ`ibotini yo`lga qo`ydilar. Afsuski, yangi mustamlakachilik siyosati asosiga qurilgan SHo`rolar davlati ularni qatag`on qilib, asirlarini taqiqlab, Turkiston xalqlari Uyg`onishi harakatiga chek qo`ydi. SHunga qaramay, ular qoldirgan meros bugungi kunda ham o`z ahamiyati va ta`sir kuchini yo`qotgan emas. Yangi va eng yangi davr estetikasidagi asosiy yo`nalishlar. Oktabr davlat to`ntarishidan so`ng 1917 - yili Rossiyada SHo`rolar tizumi vujudga keldi. Bu tuzum asoschilari V. I. Lenin va I. V. Stalin butun mamlakatda totalitar tartib o`rnatdilar, yangi mustamlakachilik siyosatini olib bordilar. Turkiston avval to`rt, so`ng besh milliy respublikaga bo`lindi. 30 - yillardan boshlab SSSR deb atalgan bu imperiyada falsafiy - ijtimoiy fanlar mafkuraga bo`ysundirildi, ularga mafkuraning bir ko`rinishi maqomi berildi. Natijada ular rivojlanishdan to`xtadi. Ammo jahonda bu fanlarning tarqqiyoti rosmana davom etdi, yangi- yangi oqimlar va yo`nalishlar vujudga keldi, mavjudlari yanada keng rivojlanish yo`liga chiqdi. SHular jumlasidan estetika ham taraqqiy topdi. Ana shu taraqqiyotdan ruhiy tahlil yoxud froydchilik yo`nalishi o`ziga xos o`ringa ega. Ruhiy tahlil estetikasini yo`nalishi. Zigmund Froyd (Freud 1956 - 1939). Froyd inson ruhiy hatoyida uch bosqichni ajratib ko`rsatadi; ong, ongoldi, va

ongtubi yoxud onglanmagan, ya`ni ongga aylanmgan holat. Onglanmaganlik va ongoldi ongdan nazorat (senzura) degan o`rta bosqich orqali ajralib turadi. Nazorat ikki vazifani bajaradi; birinchisi, shaxs o`ziga maqbul ko`rmagan va qoralagan his – tuyg`ular, fikrlar, tushunchalarni onglanmaganlik hududiga siqib chiqaradi; ikkinchisi, ongda o`zini namoyon etishga intilgan faol onglanmaganlikka qarshi kurashadi. Onglanmaganlikdagi fikrlar, his- tuyg`ular, umuman yo`qolib ketmaydi, biroq ularning hotiraga chiqishi uchun yo`l qo`yilmaydi. SHu bois ular ongda bevosita emas, balki bilvosita – bilmay gapirib yuborish, xato yozib yuborish, tush, nevrizlar singari g`alati harakatlar orqali namoyon bo`ladi. Shuningdek, onglanmaganlikning sublimatsiyasi – taqiqlangan intilishlarning ijtimoiy jihatdn maqbul harakatlarga aylangan tarzda ko`rininshi ham ro`y beradi. Onglanmaganlik g`oyat yashovchan, vaqtga bo`ysunmaydi. Undagi fikrlar, istaklar, his – tuyg`ular nazorat tufayli kechikib, hatto o`n yillardan so`ng ongga chiqsalar- da, o`z ehtiros quvvatini yo`qotmaydilar. Ongoldi holatini muvaqqat onglanmaganlik deyish mumkin, uning ongga aylanish imkoni bor, u onglanmaganlik bilan eng o`rtalig`ida bo`lib, ongning kundalik ishida xotira ombori vazifasini bajaradi. San`at Froydning fikriga ko`ra, tush kabi, onglanmaganlik o`zini nisbatan ravshan va bevosita ko`rsatadigan soha. San`at timsollarida onglanmaganlik nazorat (senzura) uchun ma`qul keladigan ramziylik shakllarini oladi. Voqelik ijod jarayonida salbiy (negativ) kuch sifatida ishtirok etadi; u onglanmaganlikning erkin va to`g`ridan to`g`ri ifodalanishiga to`sqinlik qiladi. Xayolot (fantaziya) ni Froyd badiiy ijodning asosi deb hisoblaydi. Xayolotning manbai esa – onglanmaganlik, inson ruhiy kuchlarining ombori. Real hayot bilan kelisha olmagan, jamiyat tomonidan ta`qiqlangan intilishlar o`zini xayolotda va xayolot asosida vujudga keladigan san`atda namoyon qiladi. Onglanmagalikning siqib chiqarilgan intilishlar ongga urib ketib, oddiy asabiy xasta (nevrotik) odamda ruhiy jarohat paydo qiladi. San`atkor esa, undan farqli o`laroq, bu intilishlarni osongina xayolotga o`tkazib yuboradi. San`atkorda boshqa odamlarga nisbatan intilishlar shiddati kuchli bo`ladi: u qudrat, boylik, shon- shuhrat, ayollar, muhabbat va ulkan izzat-hurmatni istaydi, biroq bularga erishish

vositasi unda yo`q. SHu bois u barcha qoniqmaganlar qatori voqelikdan chekinib, o`zining butun nafsi (libido)va qiziqishlarini xayoldagi obrazlarga o`tkazadi. Xayolotning vujudga kelishi nevroz va psixoz uchun sharoit yaratib beradi. Bu esa insonni patologiyaga, kasallikka olib keladi. SHunday qilib, ijodning ibtidosidayoq san`atkorni kasallikka va patologik asoratlar kutadi. Froyd ilgari surgan g`oyalar san`at taraqqiyotiga, nafosatshunoslik ilmiga katta ta`sir ko`rsatadi. Ekzistensiyachilik estetikasi yo`nalishi. Jan Pol Sartr (Sartre (1905-1980). Sartrining nafosat falsafasida tasavvur asosiy tushuncha tarzida o`rtaga tashlanadi. Tasavvurdagi hayot yoki tasavvur hayoti tasavvur hodisasi bilan belgilanadi va Sartr nazdida, sehrli hisoblanadi. Faylasuf ikki olam mavjudligini tan oladi: makon va zamonda mavjud real olam hamda makon va zamondan tashqari noreal (irreal) olam. Faqat ongning pozitsiyasi tasavvurdagi olamni real universum sifatida talqin etadi. San`at asari undagi nafosat obekti singari noreal. Sartr buni musiqiy asarni eshitish misolida isbotlashga harakat qiladi: “Simfoniya men uni idrok etayotgan joyda mavjud emas, u na mana shu devorlar oralig`ida, na mana shu g`ijjak kamonining uchlarida mavjud. U bor-yo`g`i “o`tmish”: asar aynan ana shu yerda Betxoven aqlida ma`lum vaqt ichida tug`ilgan. U butunisicha reallikdan tashqari mavjud. U o`zining xususiy vaqtiga ega, ya`ni uni davom ettiradigan va allerodan “oldin” mavjud bo`lgan vaqt emas: uning ortidan ham finaldan so`ng keladigan qandaydir vaqt yo`q. Yettinchi simfoniya aslo vaqtda mavjud emas”. Demak, tasavvur olami oddiy, real olamdan butunlay farq qiladi. Uning farqi aynan noreallikda, ya`ni, u zamon va makondan tashqarida mavjud hamda o`zining ana shu borlig`i bilan real olamga qarama-qarshi turadi. Bunda tasavvurning asosiy vazifasi o`z obektini norellashtirishdan iborat bo`ladi. Obektni ko`rishi yoki unga egalik qilishi uchun fikr obrazli shaklga kiradi: tasavvur fikrlanadigan obekt yoki egalik qilinadigan narsaning paydo bo`lishi uchun zarur qandaydir duoga o`xshaydi. Ongning belgidan (harf, nota) obrazga va portretdan obrazga harakati ikki reallikni anglatmaydi, balki u faqat ramziy harakat, xolos. “Bilim o`zini bunda

faqat obrazning shakli sifatida onglaydi: obrazni anglash bilimni anglashning quyiqlashuvchi, -deydi Sartr, -obrazning vazifasi-ramziylik”. Tasavvurda ong go`yo o`z erkini to`la, boricha ro`yobka chiqaradi. Shu ko`rinishda u transcendental ongning asosiy tavsifiga aylanadi. Transendental ong, har qanday tajriba chegarasidan chiqib ketadigan ong sifatida inson hayotiy va ijodiy faolligining manbai, asosi hamda katalizatori hisoblanadi. Sartr estetikasi ko`proq amaliy tabiatga ega; unda muayyan tizim yo`q, lekin asosiy estetik go`yalar va tamoyillarni ko`rish qiyin emas. U o`zining ‘adabiyot nima?” risolasida zamonaviy jamiyatdagi San`atkor mavqei haqida fikr yuritib, ‘Nimani yozish kerak?” degan savolni o`rtaga tashlaydi. “Nosir yozadi, -bu aniq, shor ham yozadi, -deydi Sartr. Biroq bu ikki xil yozish jarayonida umumiy narsa faqat harf suratini chizayotgan qo`llar harakati. Boshqa jihatdan ular olami bir- biriga aloqasiz, biriga yaraydigan narsa ikkinchisiga yaramaydi. O`z tabiatiga ko`ra nasr o`ta amaliy; men nosirni so`zlardan foydalanadigan odam deb atashni jon deb istardim. Msyo jerden nasrni tuflisini so`rash uchun, Hitlir Polshaga urush e`lon qilishi uchun qo`llaydi. Yozuvchi bu gapdan; u anglatadi, isbotlaydi, ishontiradi, ishora qiladi… nosir aynan hech narsa gapirmaslik uchun gapiradi. Nasr san`ati nutqda namoyon bo`ladi, uning predmeti, tabiiyki, ma`nolik. Yani, so`z ibtidodagi ob`ekt emas, balki obektning belgilari hisoblanadi”. SHe`riyat esa- boshqa gap. Sartr shoirlarning so`z qo`llashi haqida bunday deydi; “SHoirlar –so`zdan foydalanishni inkor etuvchi odamlar… SHoirlar uchun so`zlar- yerda o`t –o`lan va daraxt singari o`sadigan tabiiy narsalar”. Nasr reallik bilan, she`riyat- tasavvur bilan bog`liq. Nasrda ijod ongli ixtiyor, masuliyat va muallifning axloqi bilan shartlanadi, she`riyatda esa ijod- muallifning anglab yetmagan dunyosi, anglab yetmagan tajribasi mahsuli: “Nosir o`z suratini chizgan bir paytda, - deydi Sartr, - she`riyat inson haqida mif yaratadi”. Asl san`at asari Sartrning fikriga ko`ra, ijodkor va san`atni idrok etuvchi kishining harakati bilan yuzaga keladi; o`ziga odamlar uchun yaratiladi, o`zga odamlar uchun mavjud bo`lish imkoniga ega. Badiiy asarni o`qish, tinglash,

ko`rish-idrok etish va ijodning omuxtaligi (sintezi) dan iborat. Bu omuxtalik subekt va obekt ma`nosini belgilaydi, ayni paytda ularning olam bilan munosabatini boyitadi. Idrok etish va ijodning omuxtaligini Sartr ko`yidagicha muayyanlashtiradi: “Har bir adabiy asar da`vat. Yozish o`quvchini chorlash… Yozuvchi shu tarzda o`quvchini erkinlikka chaqiradi, Chunki erkinlik yozuvchi asarining yaratishida ishtirok etadi”. Ijod jarayoni- asarning notugal va mavhum tarzda yaratilishi. SHu bois san`atni idrok etuvchi tomonidan ham ijodkorlar talab etiladi.

Xulosa: Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday ekan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Endilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O‘zbekiston, 2016. -53 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. -T.: O’zbekiston, 2017. -484 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: 2017. - 28 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlariga Murojaati.// Xalq so‘zi -2017 yil 22 dekabr. 5. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatininig kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak . -T.: O ‘ zbekiston , 2017. - 104 b . 6. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . - Toshkent : - O ’ zbekiston , 2018. -488 b . 7. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ’ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kutaramiz . 1-tom. -Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-592b 8. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-24 jildlar. -T.: O‘zbekiston, 1996-2016.

O'xshashlar

Estetik ong va estetik faoliyat

Estetik tarbiya

Qadimgi dunyo estetikasi va o`rta asrlar mutafakkirlarining estetik ta'limotlari

Jadidchilik va jadidlarning ilm-ma'rifat yo'lidagi harakatlari

Marosimlar - xalq va shaxs ma'naviyati ko'zgusi