Estetik ong va estetik faoliyat - Manaviyat asoslari - Referatlar

Estetik ong va estetik faoliyat

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Estetik ong va estetik faoliyat Reja: 1. Estetik munosabat 2. Estetik anglash va uning tuzilmasi 3. Estetik ehtiyoj 4. Estetik hissiyot

Estetik anglash. Estetik anglash iborasini ajratib ko`rsatishiizning sababi shundaki, odatda falsafiy fanlarga doir ilmiy adabiyotlarda “ anglash” o`rniga “ong” ostilohi qo`llab kelinadi. Estetik ong, ilmiy ong, huquqiy ong va h.k. Bizningcha, bu unchalik to`gri emas: ruschadagi- “soznaniyi ” so`zining yuzaki (kalka) tarjimasi. Ma`lumki, “soznaniyi ” so`zi ruschada ikki xil ma`noni: ong va anglash ma`nolarini bildiradi. Miya muayyan fiziologik yaxlitlik bo`lgani kabi, uning asosiy faoliyati bo`lmagan ong, shu jumladan ongsizlik ham, avvalambor insondagi hissiy-intellektual yaxlitlik, uni maydalab, yuqoridagidek, “ongcha” larga bo`lish mantiaqn o`rinsiz, ikkichidan, u narsa-hodisalardan muxtor tarzda mavjud, faqat zarur sharoitda faoliyatga kirishgandagina narsa-hodisaga munosabatini, voqelikka aralashish xususiyatini namoyon qiladi.Ana shu o`ziga xos tahliliy faoliyatni biz anglash deb ataymiz va shu anglashning darajasiga qarab, kishilar ongining yuksakligi yoki pastligi haqida fikr yuritamiz. Demak, ong insonning o`ziga o`xshash yakka yaxlitlik, uning faoliyati bo`lmish anglash esa har xil va ko`pqirralidir. Ongning anglashga munosabati xuddi olmos bilan uning qirralari o`rtasidagi munosabatga o`xshaydi; yaxlit olmos bo`lagining har qirrasini alohida olmos deb ataymiz qanchalik mantiqqa to`g`ri kelmasa, anglashni uzil-kesil ong tarzida taqdim etshimiz ham, bizningcha, shunchalik noo`rin. SHunday qilib, inson o`ziga ato etilgan ongning turli qirralari bilan olamning turli tomonlarini, har xil jihatlarini nurlantiradi, o`zida aks ettirib, tahlil etadi, xulosalar chiqaradi. Estetik anglash, aytib o`tganimizdek, estetik jarayonni tashkil etishi barobarida estetik munosabatni yuzaga keltiradi, ongning ana shu faoliyati ichki nafosatni shakllntiradi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, estetik anglash faqat estetik qadriyatlar yoxud obektlarni idrok etishda emas, balki yangi estetik qadriyatlar yaratishda ham faol ishtirok qiladi, ya`ni u estetik faoliyat jarayonida o`zining doimiy ulushiga ega: san`at asarining dunyoga kelishida, turmush sharoitini, ishlab chiqarishning go`zllashuvida va shunga o`xshash holatlarda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

Estetik anglash inson ruhiyatida o`ziga xos, chuqur ijobiy rihiy o`zgarishlarni vujudga keltiradigan estetik holat. U estetik faoliyatning boshlanishidan avval insonni unga tayyorovchi hodisa sifatida muhim: usiz estetik faoliyatning ro`y berishi mumkin emas. Estetik anglashning murakkab hodisa ekani estetik ihtiyoj, turli hislar va ma`naviy andozalarning har bir shaxs uchun alohida ruhiy evrilish tarzida namoyon bo`lishi bilan bog`liq: bu evrilish kuchli va asosan his-hayajon, ehtirosli kechinmalar asosida vujudga keladi. Inson zoti dunyoga kelganidan boshlab tabiat va jamiyat deb atalgan tashqi muhit bilan munosabatga kirishadi, dastlab bu munosabat onglanmagan, intuitiv, biologik -genetik tarzda, keyinroq esa anglab yetilgan, yuksak darajadagi ijtimoiy hodisa sifatida ro`y beradi. Estetik munosabat . Gap shundaki, estetik munosabatdan boshqa barcha munosabat turlari inson “aqlini taniganidan so`ng”, ya`ni go`daklik davridan o`tgandan keyin voqe bo`ladi. Masalan, go`dak hali uyat hissini bilmaydi, unda axloqiy munosabat hattoki ibtidoiy darajada ham shakllanmagan, xohlagan vaqtida, to`g`ri kelgan joyda tabiiy ehtiyojni qondiradi. Lekin u beshikda yotar ekan, tushib turgan ola-chanoq quyosh nuridan quvonadi, uni kuzatadi, u bilan o`yanagisi keladi yoki beshikka osig`liq rangli o`yinchoqdan zavqlanadi, g`adir- budur, shaklan qo`pol narsalarni emas, mayin duxobani yoki shunga o`xshash yumshoq, silliq narsalarni hush ko`radi, ularni siypalab zavqlanadi. Bularning bari estetik munosabatning insoniy mohiyat namoyon bo`luvchi hodisa sifatida ibtidodan mavjud ekanini ko`rsatadi. Shuningdek, qarab, umrining qolganini ko`proq to`shakda o`tkazayotgan kishi jisman zaifligi tufayli tashqi muhit bilan utilitar - empiri munosabatini davom ettira olmasligi mumkin, lekin u badiiy adabiyot o`qib, teletomosha ko`rib, musiqa eshitib zavqlanadi, ya`ni tashqi dunyoga estetik munosabatda bo`la biladi: inson moddiy boylik yaratishdan mahrum bo`lganpaytda ham estetik munosabat tufayli, to o`lguncha o`z ma`naviyatini boyitish imkonini yo`qotmaydi. Estetik munosabatning qamrovligi, bir umrli ma`naviy hodisa sifatidagi ahamiyati ana shunda.

Barcha munosabatlar qatori estetik munosabat ham ikki asosiy unsurdan tashkil topadi: obekt va subekt. Lekin bunda obekt subekt tomonidan belgilanadi: agar subekat estetik jarayonga kirishmasa, uning munosabati, obekt qanchalik go`zal yoki ulug`vor bo`lmasin, estetik shakl kasb etmaydi. Estetik jarayon esa subektning botiniy his-tuyg`ulariga, kayfiyatiga, vaqtiga, kuzatishiga, mushohadasiga, fikrlash imkoniyati va fikrlash darajasiga, qobiliyatiga, iste`dodi, obekt bilan o`rtadagi masofa tasavvuri kabi tug`ma hamda ta`lim, tarbiya va tajriba vositada vujudga kelgan qarashlarga bog`liq. Estetik munosabat ana shu estetik jarayonning pirovard natijasidir. Masalan, O`rol Tansiqboevning “Tog`dagi qishloq” asarini sotayotgan do`kon xizmatchisida bu rasmga nisbatan estetik munosabat tug`ilmaydi, sotuvchi unga faqat Tovar sifatida qaraydi, maqsadi uni iloji boricha kattaroq pulga sotish, ya`ni sotuvchi estetik jarayonni boshidan kechirmaydi, o`z vaqti, kuzatishi, diqqat-e`tiborini asosan, oldi- sotdi jarayoniga yo`naltiradi, uning munosabati iqtisodiy-moliyaviy chegaradan nariga o`tmaydi. Rasmni sotib olgan xaridor esa unda Vatanning bir parchasini, tog` qishlog`ining o`ziga xos go`zalligini ko`radi, undagi ko`zga ko`rinmaydigan, lekin botiniy bir tuyg`u bilan ilg`ab olinadigan ruhni, olislarda qolib ketgan bolalik deb atalgan umrning bir bo`lagini qalban his qiladi, ho`rsiniq aralash quvonch hissini tuyadi. Chunki unki butun botiniy- ruhiy muruvvatlarining faoliyati, ongi, diqqat- e`tibori, mushohadasi, tasavvuri, qobiliyati, intelektual tajribasi rasmdagi go`zallikning nimasi bilandir tanish va ayni paytda notanish ko`rinishini ilg`ab olishga qaratilgan; har gal u shu rasmga tikilganida ana shu ichki faoliyatga asoslangan jarayonni qayta boshdan kechiradi. Uning rasmga har galgi munosabati estetik munosabatdir. SHunday qilib, sotuvchi qo`liga tushgan mablag`dan qoniqish hosil qilsa, rasm ixlosmandi tasvirlangan manzara go`zalligidan, qalbida uyg`ongan hissiyotdan, olislarda “ borib kelgan” xayolotidan, hatto tasavvurida”, shu tasavvur “turtkisi” tufayli paydo bo`lgan xayoliy manzaradan zavqlanadi. Yoki Ko`kaldosh madrasasi yonidan ishga kechikishdan xavotirlanib shoshilinch o`tib borayotgan xizmatchini olaylik, mahobatli estetik obektning ulug`vorligini his

etmaydi, bu yodgorlikka nisbatan unda estetik munosabat yuzaga kelmaydi, Chunki vaqt va kundalik tashvishlar iskanjasida, yuqoridagi sotuvchiga o`xshab estetik jarayonni boshidan kechirishga tayyor emas. SHunga o`xshash misollarni ko`plab keltirish mumkin. Estetik anglash va uning tuzilmasi . Estetik anglash inson ruhiyatida o`ziga xos, chuqur ijobiy ruhiy o`zgarishlarni vujudga keltiradigan estetik holat. U estetik faoliyatining boshlanishidan avval insonni unga tayyorlovchi hodisa sifatida muhim: usiz estetik faoliyatning ro`y berishi mumkin emas. Estetik anglashning murakkab hodisa ekani unda estetik ehtiyoj, turli hislar va ma`naviy andozalarning har bir shaxs uchun alohida ruhiy evrilish tarzida namoyon bo`lishi bilan bog`liq; bu evrilish kuchli va asosan his-hayajon, ehtirosli kechinmalar asosida vujudga keladi. Estetik ehtiyoj . Estetik anglash va shu asosdagi faoliyat jarayonining ibtidosi estetik ehtiyojga borib taqaladi. Estetik ehtiyoj inson hayotida ro`y beradigan barcha estetik hodisalarning asosi sifatida ham tabiiy-biologik, ham ijtimoiy- ma`naviy mohiyatga ega; «go`zal nafs», nafosatga tashnalik insonda estetik hissiyotni qo`zg`atish xususiyatini saqlab qolgan holda keyinchalik uning butun umri mobaynida takomillashib boradi estetik muhokama, estetik baho, estetik did va estetik idealning shakllanishiga xizmat qiladi. Har bir shaxsdagi madaniyatlilik darajasi, ma`naviy salohiyati uning estetik ehtiyoji doirasi bilan o`lchanadi. U «go`zal nafs» sifatida boshqa ehtiyojdan talab etilayotgan ob`ektdan moddiy- iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqalar. manfaatlar kutmasligi, beg`arazligi bilan ajralib turadi. Estetik ehtiyoj estetik hissiyot bilan uzviy, dialektik bog`liq; estetik ehtiyoj ko`pincha estetik hissiyotni uyg`otsa, ba`zan estetik hissiyot estetik ehtiyojni vujudga keltiradi. Masalan, siz «Mirzo Ulug`bek» spektaklini ko`rish hohishi-estetik ehtiyoj tufayli teatrga bordingiz; spektakl mobaynida sizda estetik hissiyot hayratlanish, zavqlanish, quvonish v.b. tuyg`ular qo`zg`aldi. Spektakldan keyin esa u haqda mulohaza yuritishga, undagi ijobiy va salbiy qiyofalarni baholashga, qolaversa, yaqin kishilarga spektakl mazmunini o`z estetik nuqtai- nazaringizdan so`zlab berishga yoki Mirzo Ulug`bek suratini chizishga, unga atab she`r yozishga yoki u haqda insho yozishga ehtiyoj sezasiz. Demak, estetik ehtiyoj

hissiyotni uyg`otsa, hissiyot yana estetik ehtiyojni, muayyan estetik hodisani o`zgacha badiiy-estetik talqin qilish, unga ijodiy yondashish ehtiyojini tug`diradi. Zero, J. Lokk aytganidek, «nimaniki tushunchada bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud edi; agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi uzatilmas ekan, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo`ladi». Demak, estetik anglash eng avvalo estetik hissiyot bo`lishini taqazo etadi. Estetik hissiyot . Ko`pincha adabiyotlarda estetik hissiyot «estetik tuyg`u» o`zida birlik shaklida beriladi. Goh estetik kechinmaning, goh estetik hayojonning sinonimi tarzida talqin qilinadi. Bizningcha, bu unchalik to`g`ri emas. Chunki hayajon ham, kechinma ham bitta tuyg`udan emas, tuyg`ular silsilasidan iborat bo`ladi, shu sababdan uni ko`plikda- hislar yoki hissiyot shaklida qo`llash maqsadga muvofiq. Endi estetik hissiyotni tashkil etadigan hislarning ba`zilarini qisqacha ko`rib o`taylik. Estetik hissiyotning ibtidosidagi tuyg`u estetik qiziqish. Ma`lumki , qiziqish hissi sog`inch va qo`msashdan farqi o`laroq o`tmishda ro`y bergan hodisani emas, balki ko`p hollarda kelajakda, tez muddat ichida ro`y berishi lozim bo`lgan voqelikni nazarda tutadi, unga intiladi; intilish jarayoni esa-»uchrashuv»ga tayyorgarlik degani. Estetik qiziqish sub`ektning ob`ekt haqida, hali u bilan yuzma-yuz kelmasdan turib, muayyan bir umumiy tushunchaga ega bo`lishini, uni idrok etishga o`zini hozirlashini taqozo etadi. Uni boshqacha qilib, hayajonli kutish, orziqish ham deyish mumkin; badiiy adabiyotda, jurnalistlarda, «nihoyat orziqib kutilgan kun keladi» yoki «orziqib kutilgan soat yetib keladi» degan iboralarning ishlatilishi bejiz emas, zero orziqish-qiziqishning yuksak nuqtasi. Masalan, siz Samarqanddagi SHohizinda me`moriy majmuasi ziyoratiga otlandingiz. Bunda siz albatta u haqda qachondir eshitganlaringiz va o`qiganlaringizni eslaysiz, bilganlaringizni muayyan tartibga solib, bu bevosita notanish va ayni paytda bilvosita tanish ob`ekt to`g`risida dastlabki tasavvurga ega bo`lasiz, uning sirli zinalari, ulug`aorlik maqbaralariyu go`zal bezaklari bilan uchrashuvga intilasiz.

Estetik hissiyotda tasavvur huddi estetik faoliyatdagidek katta ahamiyatga ega, uni yuqorida keltirganimizdek, dastlabki estetik tasavvur deb atash maqsadga muvofiq. Dastlabki estetik tasavvur sub`ekt ob`ekt bilan bevosita estetik munosabatga kirishmasdan avval ro`y beradi. U orqali siz estetik munosabatga kirishadigan o`zingizcha ko`z oldingizga keltirasiz, ko`proq umumiy manzara bilan cheklanasiz, qolaversa xayolan o`zingiz yaratgan, aslida ob`ektda yo`q xususiyatlarni ham tasavvurda bor deb hisoblaysiz. Estetik jarayon boshlanganidan ob`ektning «unday» emas, «bunday» ekani ma`lum bo`ladi, ilk taassurot asosidayoq tasavvuringiz o`zgaradi va endi u estetik faoliyatning bir murvati, ijodiy tasavvur sifatida ish ko`radi. Demak, dastlabki tasavvur estetik tasavvurning taassurotgacha bo`lgan davrini o`z ichiga oladi va ob`ektga hissiy kirib borishda o`ziga xos yo`lak vazifasini bajaradi. Estetik munosabatning boshlanishida ro`y beradigan yana bir tuyg`u bu - quvonch hissi: sub`ekt ob`ektni ko`rgan paytda, deylik, go`zallikka duch kelganida uni ichki bir quvonch qamrab oladi. Estetik quvonch sub`ektni kuzatuvni davom ettirishga da`vat etadi va ob`ektni hissiy o`rganish uchun unga muayyan kayfiyat, ruh beradi. Xuddi shunday vazifani ulug`vorlik va mo``jizaviylikni mushohada etishda yoqimli hayrat hissi, fojiaviylikda-achinish, hamdardlik, kulgililikda-hazil, kulgi bajaradi; Lo`nda qilib aytganda hayrat bilan estetik jarayon boshlanadi. Estetik munosabat mobaynida u avval qiziqishga, keyin asta sekinlik bilan zavqqa aylanadi va zavq bilan idrok etish hodisasi voqe bo`ladi. Ay ni paytda zavq faqat estetik ob`ektni idrok etishdagina emas, balki ana shunday ob`ektlarni yaratishda ham ilhom shaklida ishtirok etadi: zavq bilan ijod qilingan asar zavq bilan idrok etiladi. Tabiat estetikasidan boshqa estetik sohalarning hammasida zavq sub`ektdagina emas, balki ob`ektda ham mavjud bo`ladi. Bunda faqat estetik zavq o`zini yashirib, botiniy xususiyatga ega his-ruh shaklida namoyon qiladi. Estetik zavqni bizda ham, ruslardagi ilmiy adabiyotlarda ham odatda estetik lazzat shaklida qo`llab kelinadi. Bizningcha, bu to`g`ri emas. Chunki lazzat ko`proq tashqi nimaningdir sub`ekt ichiga kirishi bilan belgilansa, zavqda sub`ekt ob`ektning ichiga kirib boradi. Undan tashqarii, lazzat ham, zavq ham har xil bo`lishi mumkin.

Masalan, gastronomik lazzat, shahvoniy lazzat, mehnat zavqi, sportdagi, qimordagi zavq. Estetik zavq bularning hammasidan farqli ravishda moddiy yoki jismoniy manfaatdorlikdan yiroq, u ob`ektga egalikni emas, ob`ektni ko`rish, kuzatish, mushohada qilishni taqozo etadi. Undan inson moddiy emas, ma`naviy qoniqish hosil, qiladi narsa-hodisaga beg`araz yondashuv bilan cheklanadi. Estetik zavq o`yin hodisasi bilan bog`liq. O`yin esa, ma`lumki, san`atning san`atlik mohiyatini tashkil etadi, doimo ijodiylik hususiyatiga ega. Estetik zavq oddiy zavqdan farqli o`laroq, insonni tarbiyalash hususiyatiga ega, inson estetik idrok etish jarayonida zavqlanib borar ekan, ayni shu jarayonning o`zida tarbiyalanib boradi. Estetik mushohada. Odatda biz «mushohada» deganimizda «kuzatish» so`zining sinonimini tushunamiz. Aslida esa bunday emas: kuzatish, falsafiy qilib aytganda, bilish munosabatining tajribaviy asosi, u ob`ektga yunaltirilgan bo`lib, qo`yilgan maqsad va ilmiy bilim mantiqi tomonidan boshqarib, tuzatilib boriladi, unga o`zgartirishlar kiritib turiladi, ya`ni u maqsad asosida ish ko`radigan fikriy faoliyat. Kuzatishda inson o`z diqqatini ob`ektga yo`naltirar ekan, uning qiziqishi hodisadan mohiya qarab boradi; unda bor narsaning borligini yoki yo`q narsaning yo`qligini tasdiqlash muhim. Mushohada esa muayyan narsa — hodisaning idrok etayotgan kishi tomonidan tanlangan rakursda olib qaralishini ta`minlovchi fikriy faoliyat. Unda sub`ektning estetik ehtiyoji, hissiyoti hayotiy tajriba mobaynida vujudga kelgan estetik yo`nalmasi birinchi o`rinda turadi, sub`ekt ob`ektni o`ziga xos «ko`radi», voqelikning ahamiyati sub`ekt tomonidan maqsad emas, maqsadga muvofiqlik bilan belgilanadi; sub`ekt ob`ektni «insoniylashtiradi» unga qalb, hissiyot, ijod, obrazlilik durbini bilan qaraydi, natijada boshqalar ko`rmagan narsani ko`radi, boshqalar eshitmagan tovushlarni eshitadi, ya`ni estetik mushohada tufayli muayyan bir ob`ekt har bir sub`ekt tomonidan har xil idrok etiladi va har xil talqin qilinadi. Estetik baho. Qadriyat deganda biz, odatda shaxs, millat, jamiyat tomonidan qadrlanadigan ma`naviy—moddiy ob`ektlarni tushunamiz. Har qanday qadriyat yoki qadriyat darajasiga ko`tarilgan har bir ob`ekt inson tomonidan baholanmay

qolmaydi. Qadriyatlar sohaviylik tabiatiga ega (axloqiy, estetik, diniy va h.k.) bo`lishi barobarida darajalarga bo`linishi bilan ham ajralib turadi. Bir yoki bir necha estetik xususiyatni o`zida jam qilgan qadriyatni biz estetik qadriyat deymiz. Estetik qadriyatlar inson va jamiyat hayotida muhim o`rin egallaydi. Go`zallik, ulug`vorlik, Registon me`morlik majmui, «SHashmaqom», Navoiyning «Xamsa»si, Rafaelning rang-tasviri, SHekspir asarlari — bular hammasi estetik qadrityalardir. Biz ular haqida fikr yuritar ekanmiz, odatda «bebaho» degan so`zni ishlatamiz, bu bilan biz ularning qadri nihoyatda balandligini, oddiy-kundalik baholash mezonlaridan yuksak turishini ta`kidlaymiz. Estetik qadriyatlar sof ma`naviylik, ya`ni itellektual — hissiy jihati bilan birga, ma`naviylik va moddiylikning omuxtasi sifatida namoyon bo`ladi. Masalan, go`zallik, ulug`vorlik singari sof ma`naviylik xususiyatiga ega. Mavhum hodisalarni ma`naviy — estetik qadriyatlar desak, konkret estetik ob`ekt bo`lmish Registon me`moriy majmuini moddiy — estetik qadriyatlar sirasiga kiritishimiz mumkin. Ulardagi moddiylikning estetik xususiyati ma`naviylikni namoyon etishi bilan belgilanadi. Barcha moddiy — estetik qadriyatlar tarix, jamiyat va shaxs tomonidan mulk sifatida qabul qilinib, ularga ikki xil munosabat ko`rsatiladi. Birinchisi-moddiy buyum, tovar sifatidagi, ikkinchisi esa qadriyat tarzidagi munosabat. Natijada ularning qiymati mulk, tovar sifatida ham narx, ham baho bilan belgilanadi. Masalan, Navoiyning «Xamsa»siga bo`lgan ma`naviy — estetik munosabat, uni kitob, ya`ni tovar shaklida harid qilinishiga olib keladi. «Xamsa» kitob — tovar tarzida boshqa qadriyat darajasiga ko`tarila olmagan kitoblar bilan bir xilda narxlangani holda ayni paytda ma`naviy boylik-estetik qadriyat sifatida baholanadi. Ya`ni, har bir mulkning qiymati iqtisodiy-moliyaviy birlik -pul bilan narxlanadi, estetik qadriyatlar esa ma`naviy — ruhiy ta`siri darajasiga qarab baholanadi. Ma`lumki, har bir mulk foydalilik xususiyatiga ega. Foydalilik esa ikki xil bo`ladi-moddiy-iqtisodiy va ma`naviy-ruhiy. Qadriyat darajasiga ko`tarilmagan narsa-hodisalarning foydaliligi kundalik iqtisodiy ehtiyojlarni qondiradi. Qadriyatlar

uzoq muddatli ma`naviy-ruhiy ta`siriga ega bo`ladi. Lekin, shuni ham aytish kerakki, estetik qadriyatlar ko`pincha muayyan davr uchun kundalik iqtisodiy foydalilik xususiyatiga ega bo`lgani holda, keyinchalik ma`naviy foydalilik xususiyatini kasb etadi. Masalan, XIX asrda buxorolik misgarlar ishlagan qumg`onlar to XX asrning ikkinchi yarimigacha oddiy oilaviy hayotda qo`llaniladigan kundalik turmush buyumlari edi. Hozir esa ular xalq amaliy san`atining namunalari-estetik qadriyat sifatida muzeylardan joy olgan. Endi ular santexnika jihozlari olamida faqat ma`naviy-ruhiy foyda keltiradilar, xolos. Demak, bu yerda insonga zarur, kerakli narsa endi inson uchun qadrli narsaga aylandi. Alohida ta`kidlash kerakki, umuman qadriyatlar, xususan estetik qadriyatlar doimo ijobiy hodisalardir, nimaiki qadriyat ekan, hech qachon uning salbiy xususiyatiga ega bo`lishi mumkin emas. SHunday qilib, biz estetik qadriyatlar o`zi nima, ular nima uchun qadriyat sifatida baholanishiga to`xtaldik. Endi ularning baholashi qanday yuz beradi, estetik baholash o`zi nima degan savollarga javob qidirib ko`ramiz. Qadriyat va baho, yuzaki qaraganda, qandaydir mohiyatdan bir xil bo`lishi kerakdek tuyuladi. Aslida ular orasida o`ziga xos farq mavjud. To`g`ri, estetik qadriyat ob`ektning sub`ektga munosabatini anglatadi, ob`ekt odatda o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Lekin bu - muayyan go`zallik yoki ulug`vorlik hamma uchun ham, hamma vaqt ham bir xildagi go`zallik va ulug`vorlik bo`lib qolaveradi, degani emas. Chunki estetik baho sub`ektning ob`ektga munosabati, u ob`ektning qadriyatini belgilaydigan xususiy mezon, bu xususiylik shaxsga, jamiyatga va zamonga tegishlidir. SHu jihatdan bir ob`ekt-qadriyat har xil baholanishi va hatto muayyan vaqt mobaynida baholanmasligi mumkin. SHunday qilib, estetik baho shunday ma`naviy hodisaki, garchand qadriyat yaratmasa ham, qadriyatni idrok etish faqat baxolash u orqali amalga oshadi Estetik baxoning yana bir muhim xususiyati shundaki, u estetik anglash tuzilmasi ichidagi eng qamrovli, eng miqyosli ta`sirga ega. U ma`lum ma`noda estetik anglashning deyarli barcha unsurlari uchun mezon vazifasini o`taydi.

Chunonchi, estetik xissiyot, estetik did va estetik idealda buni yaqqol ko`rish mumkin. Ayniqsa, u estetik did bilan chambarchas bog`liq. Endi ana shu estetik did masalasini ko`rib chiqamiz. Estetik did tushunchasining o`ziga xosligi shundaki, u bir tomondan, idrok, fahm, farosat kabi ildizi aqlga borib taqalsa, ikkinchidan, o`zining ehtiros, xis— hayajon, sub`ektiv baxolash xususiyati bilan ulardan ajralib turadi. Shu sababli biz did haqida gapirganimizda odatda, estetik didni — insondagi go`zallik, ulugvorlik, fojiaviylik singari estetik xususiyatlarni, umuman, nafosatni idrok etish qobiliyatini nazarda tutamiz. Masalan, osmonni qora bulut tuo`iq qoplab olganini ko`ra-bila turib, yomgirpushsiz va soyabonsiz yulga chiqqan odamni fahmsiz, chang, loy poyafzalini yechmay, gilamni bosib, ichkariga kirgan odamni farosatsiz deb atarkan, qalampirnusxa rangli kuylak, jinsi shim va ayni paytda kirza etik kiyib, salla o`rab olgan odamni ko`rsak, uni didsiz deymiz. Birinchi hodisada biz tabiiy sharoitga moslashmay, o`ziga jabr qilayotgan. kishini, ikkinchisida ham gigienik, ham axloqiy qonun-qoidalarga amal qilmay tarbiyasizligi tufayli o`y egasini rajitgan odamni, uchinchi hodisada kiyinishdagi uyg`unlikni tushunmagan, go`zallik bilan xunuklikning farqiga bormagan kimsani ko`ramiz. Yoki boshqacha qilib aytganda, biz ongning, birinchi hodisada haqiqatga, keyingisida—ezgulikka, uchinchisida-go`zallikka munosabatini uchratamiz. Har uchchala hodisaning asosida ham qobiliyat yotadi. Fahm—aqliy, farosat — axloqiy, did-estetik qobiliyatni yuzaga chiqaradi. Uchchala qobiliyatning ham ibtidosi, tabiiy- tug`malikka borib taqalsada, ular o`zlarini asosan tarbiya, ijtimoiy munosabatlar orqali ro`yobga chiqaradi. Ayniqsa, estetik did murakkab tarbiya jarayonini taqazo etadi. Chunki u ham aqliy, ham axloqiy, ham hissiy tarbiya uyg`unlashgan umumiylikdan iboratdir. Biz yuqorida estetik bahoning estetik did va ideal bilan bog`liqligini aytib o`tgan edik. Huddi shunday holat estetik did uchun ham xos. U estetik baho bilan shu qadar uzviy bog`liqki, ularni ba`zan ajratib bo`lmay qoladi, go`yo estetik baho estetik didning ajralmas qismiday tuyuladi. Lekin, shunday bo`lsa-da, ularni aynanlashtirish yoki bir hodisa sifatida qabul qilish mumkin emas, aks holda

bunday qarash ilmiy tahlil tamoyillaridan yiroq «ko`cha gapi»ga aylanib qoladi. Zero estetik did muayyan estetik baho yoki baholar yig`indisi emas, balki estetik bahoga layoqatni anglatadigan, sub`ekt uchun baho me`yorlarini va mezonlarini tayyorlab beruvchi — «ishlab chiqaruvchi» jarayondir. Demak, estetik didsiz estetik bahoning mavjudligi mumkin emas. Ayni paytda shunday holni estetik ideal bilan bog`liqlikda ham ko`rish mumkin: estetik ideal estetik didning yashash sharti hisoblanadi; did ma`lum ma`noda idealning amaliyotda namoyon bo`lishidir; estetik idealning o`zgarishi albatta didning o`zgarishiga olib keladi. SHunday qilib, did estetik anglash jarayonidagi o`rnini almashtirib bo`lmaydigan muhim xalqalaridan biri, estetik anglashning eng muhim unsuridir. Ana shu nuqtai nazardan estetik did tarbiyasi inson shaxsi kamolotida katta rol o`ynaydi, estetik did tarbiyasining asosan uch ildizi mavjud. Ular go`zallik, san`at va badiiy ijod. Albatta, badiiy ijod deganda faqat san`at asarlarining yaratilishi jarayonini tushunish kerak emas, u ayni paytda dizaynda, modada, atrof— muhitni va mehnatni go`zallashtirishda ham namoyon bo`ladi. To`g`ri, badiiy did estetik didga nisbatan xususiy, tor qamrovli, lekin u shuning barobarida estetik didninn asosini tashkil etadi, deyish mumkin. Estetik did har kimda har xil bo`lishini, unda sub`ektiv mushohada kuchli ekanini yaxshi bilamiz. Buyuk ingliz faylasufi Deyvid Hyum, shundan kelib chiqib, did haqida bahslashmaydilar, ya`ni har kimning didi har xil degan fikrni ilgari surgan. Lekin shunday estetik qadriyatlar borki, ular muayyan zamon, ijtimoiy hayot, umummilliy, umuminsoniy madaniy daraja bilan shartlanadi. Ular idrok etilganida bahslashish mumkin emas, Chunki bunda bir — ikki odamning yoki guruhning didi o`zgacharoq bo`lsa, xususiylikka nisbatan maxsus e`tiborini qaratish shart emas: ularning fikri bilan bahslashmaslik va bu borada sukut saqlab bo`lmaydi. Chunki yuz minglab yoki millionlab shaxslar va qator zamonlar tan olgan qadriyatni «bu menga yoqmaydi», deyishga hech kimning ma`naviy haqqi yo`q. Agar shunday deydiganlar topilsa, ularning millionlarcha- shaxslar va qator zamonlar tan olgan qadriyatni «bu menga yoqmaydi», deyishga hech kimning ma`naviy haqqi yo`q. Agar shunday deydiganlar topilsa, ularning didi,

aytilganidek, e`tiborga noloyiq. SHuning uchun ham Kant o`zining «Did haqida bahslashish ham mumkin va aksincha baxslashmaslik ham mumkin», degan mashhur qoidasini, o`ziga xos antinomiyani o`rtaga tashlaydi. Kantning haqligini quyidagi misolda ko`rish mumkin. Deylik, Eshmat chinnigulni, Toshmat esa atirgulni yaxshi ko`radi. Bu holatda ularning birortasini tanqid qilib bo`lmaydi, Chunki har ikki did o`ziga xos sub`ektiv kechinmalarga asoslansa-da, ularning umumiy ob`ektiv ildizlari bor, ular gullardagi go`zallikni ikki xil shaklda ko`radilar va bu holat tabiiy. SHu sababli har ikki did ham hurmatga, e`tiborga loyiq. Bordiyu Eshmat tovus va uning dumini, Toshmat esa echkiemar va uning dumini go`zal desa, Toshmatning fikri yo nom chiqarish uchun qilinayotgan oliftagarchilik yoki estetik didsizlik tarzida qabul qilinadi. Chunki insoniyat zamonlar mobaynida tovusni—jannat qushi, go`zallik ramzi tarzida, echkiemarni esa xunuklik timsoli sifatida qabul qilib keladi: bu o`rinda did borasida bahslashish mumkin emas, tovusning go`zalligi umubashariy «tasdiqdan o`tgan». SHu sabali Toshmatning fikri tanqid rad etiladi, uning «o`ziga xos», «sub`ektiv» qarashi hisobga olinmaydi. SHunday qilib, umumbashariy yoki umuminsoniy estetik qadriyat sifatida tan olingan estetik ob`ektlar haqida bahslashilmaydi, ular barcha rasmona did egalari tomonidan yuksak baholanadilar. Ayni paytda shuni ham nazarda tutish lozimki, did yagona, mutlaq estetik hodisa emas, u ham muayyan nisbiylik tabiatiga ega. Chunonchi, uning to`rt xil darajasi haqida fikr yuritish mumkin, bu darajalar odamlarning mavqei, saviyasi, madaniylik toifasi bilan bog`liq. Birinchisi, estetik ob`ektni qanday bo`lsa shundayligicha aniq bir reallik tarzida idrok etuvchi sub`ektiv fikri ojiz biror ob`ektni hamma zo`r desa, kishilar zo`r ekan deb qaraydigan faqat jo`n idrok etishga asoslangan did. Ikkinchisi, uning aksi — nafosatni zavqlanish uchun emas, balki o`zining boshqalardan madaniyatliligini ko`rsatish uchun vosita deb biladigan, zavqlanishni murakkab tahlil bilan almashtiradigan did egalari. Ularni odatda, nafosatbozlar-estetlar deb ataymiz. Uchinchisi, bejamadorlikdan yaraqlab turadigan narsa-hodisalardan hayratlanadigan modaparast, did egasi. To`rtinchisi,

milliy va umumbashariy estetik qadriyatlardan zavqlanadigan, ularni, baholay oladigan, badiiy soddalikni anglay biladigan kishilar didi. Birinchi hildagi did estetik ob`ekt faqat hodisa tarzida qabul qilib, uning mohiyatini butunlay anglamaydigan, jo`n hissiyotga asoslangan did, ikkinchisi mohiyatni hodisadan ajratib olib, uni «kavlashtiraveradigan», o`ta murakkablashtiradigan, faqat intellekt bilan, aql bilan ish ko`radigan did, Uchinchisi, o`ta yaltiroqlikni, har bir yangilikni qadriyat sifatida qabul qiladigan bachkana did. To`rtinchidan hodisa bilan mohiyatni yaxlitlik tarzida idrok etadigan, xissiy-intellektual yondashuvni uyg`unligiga asoslangan did. Ana shu to`rtinchi xil didni haqiqiy yuksak estetik did, deyish mumkin. Aytilganlardan estetik did masalasi shaxs, jamiyat va millat madaniyati uchun katta ahamiyatga ega ekani ravshan bo`lib turibdi. SHu sabali estetik did tarbiyasi har doim ham muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Ayniqsa, mustamlaka botqog`idan chiqqan halqimizning tenglar ichida teng bo`lib, jahonga rosmana chiqishi uchun estetik did tarbiyasi alohida dolzarblikka ega. Biz qurayotgan erkin fuqarolik jamiyati va unda har bir shaxsning yuksak estetik didga erishishi zamon talabidir. Chunki faqat yuksak estetik did egasigina haqiqiy erkin fikrlash salohiyatiga dunyoni, Vatanni, hayotni go`zallik prizmasi orqali ko`ra bilish qobiliyatiga ega bo`la oladi. Estetik did murakkab hissiy—intellektual hodisa, dedik. Uning bu xususiyati doimo, yuqorida aytganimizdek, estetik ideal bilan bog`liq-estetik ideal, bir tomondan, didni belgilab bersa, ikkinchi tomondan, estetik did estetik idealning amaldagi ko`rinishidir. Xo`sh, estetik idelning o`zi nima? Endi estetik anglashning ana shu unsuriga to`xtalamiz. Estetik ideal. Ideal deganda, biz odatda muayyan bir inson shaxsi yoki ijtimoiy-tarixiy hodisaning boshqalar tomonidan yuksak namuna, oliy maqsad hamda komillik tarzida qabul qilinishini nazarda tutamiz. U tasavvufdagi shaxs yoki jamiyatni real shaxslar va mavjud jamiyatdan yuqori qo`yish, ya`ni ideallashtirish bilan bog`liq. Masalan, O`zbekiston kelajagi buyuk davlat sifatida tasavvur etishimiz uni hozirgi reallikdan baland namunaviy bo`lishi lozimligini

anglatadi. Ayni paytda ana shu yuksak namunaviylik har bir paytda har bir o`zini tanigan odam uchun oliy ijtimoiy maqsaddir. Yoki Navoiy shaxsini olib ko`raylik, u komil inson sifatida biz uchun ideal hisoblanadi. Bularni biz ijtimoiy ideallar sirasiga kiritamiz. Shuningdek, har bir inson o`zi intiladigan sub`ektiv ideallar ham mavjud bo`ladi, o`z idealini belgilab olmagan inson shaxs hisoblanmaydi. Zero har bir odam ko`rib turganidan yorug`roq, musafforoq, yuksakroq narsaga intilishi shart, aks holda uning hayoti ma`nosiz kechadi, uning mavjudligi faqat biologik jonzodligi bilan chegaralanib qoladi. Ideal borasida gap ketganda, uning mavjudlik shartlari masalasi muhim. Ijtimoiy ideal ko`proq kelajak bilan, shaxsiy ideal esa asosan o`tmish bilan bog`liq. Masalan Forobiyning fozil odamlar shahri — kelajakda ma`lum ma`noda reallikka aylanishi mumkin bo`lgan ideal jamiyat. Bir necha asr avval yashab o`tgan Jaloliddin Manguberdi esa o`zbek millati uchun, ayniqsa yoshlarimiz uchun ideal qahramon. Lekin har ikki holda ham ideal real hayotimizda mavjud emas — biri kelajakdan, ikkinchisi esa o`tmish qa`ridan turib bizni yuksak axloqiylik, baxt va qahramonlikka chorlaydi. To`g`ri, shaxsiy ideal real hayotda ham mavjud bo`lishi mumkin. Biroq bunday ideal ko`pincha ma`naviyatni mafkuraga bo`ysundirish oqibatida vujudga keladi. SHu sababli unga ko`proq vaqtinchalik, o`tkinchilik xususiyati xos: u jamiyatga hodisa sifatidagina ruxiy ta`sir ko`rsatadi va yangi bir mohiyat ochilgan paytda o`z ideallik xususiyatini yo`qotadi: «unday emas», «bunday» bo`lib chiqadi. G`oyaning o`z realligiga mos emasligi ochilib qoladi. «Zero ideal o`z realligi bilan aynanlashgan g`oyadir». Masalan, Lenin, Stalin kabi shaxslar yolg`on tashviqot, siyosiy firibgarliklar, jamiyatni totalitar mafkuraviylashtirish natijasida ma`lum muddat ideal sifatida qabul qilindilar. Lekin ularning asl mohiyati, munofiqliklari, qattolliklari, qizil terrorga asoslanib siyosat yurgizganliklari fosh etilgach, ular aksil idealga aylandilar. Idealning murakkab tomoni shundaki, u qadriyat bilan bog`liq. Qadriyat idealning ob`ektdagi in`ikosi tarzida namoyon bo`ladi. Hegel so`zlari bilan aytganda: «Ideal mavjud bo`lishi uchun tashqi shakl o`z-o`zicha qalbga mos kelishi lozim». Ya`ni ideal jonli sub`ektning qalbiga mos keladigan namunaviy

shakldir, unda inson o`z g`oyalarining hissiy- intellektual ko`rinishini ma`naviy qadriyat sifatida idrok etadi. Bordiyu mazkur g`oyalar o`ta mafkuraviylashtirilsa yuqorida aytganimizdek, ideal o`rnida aksil ideal paydo bo`ladi. Ijtimoiy-axloqiy idealning o`zgaruvchanlik xususiyati ko`pincha ana shu bilan bog`liq. Bu hodisa tarixiy jarayonlar, zamon, jamiyat talablaridan kelib chiqib, qadriyatlarning qayta baholanishi natijasida ruy beradi. Lekin diniy ideal o`zgarmaslik tabiatiga ega. Masalan, musulmonlar uchun Muhammad alayxissalom, nasroniylar uchun Iso alayhissalom, buddhaviylik dinidagilar uchun Buddha ideal hisoblanadi va har qanday sharoitda ham ular idealligicha qolaveradi. Mana, biz ma`lum ma`noda ideal haqida tushunchaga ega bo`ldik. Endi estetik ideal nima, uning ahamiyati nima degan savollarga javob topishga harakat qilamiz. Avvalo shuni aytish kerakki, estetik ideal inson, shaxs va jamiyatning estetik tajribasidan vujudga keladi. Inson dunyoni ana shu tajriba vositasida estetik idrok etadi. SHu sababli estetik ideal go`zallik, ulug`vorlik mo``jizaviylik va boshqa. estetik xususiyatlarni belgilovchi mezon sifatida yuzaga chiqadi. Inson ana shu idealga mos keladigan go`zallik yoki ulug`vorlikni tan oladi, mos kelmaydiganlarini esa aksil estetik hodisa sifatida inkor etadi. Estetik ideal o`ziga mos go`zallik, ulug`vorlikni yoki mo``jizaviylikni ko`proq san`atdan topadi. SHu tufayli u doimo erkinlikni talab qiladi. Avvalo san`at asari orqali san`atkor voqelikni o`z ideali prizmasidan o`tkazib tasvirlaydi, boshqacharoq aytganda, o`z ideallarini san`at vositasida moddiylashtiradi: binoga, haykalga, romanga, spektakl, rasmga, badiiy asarga va boshqa ma`naviy hodisalarga aylantiradi: san`atkor erkin harakat qiladi. Biz esa o`z ideallarimizni ulardagi obrazlar orqali tanlaymiz, ularni o`zimiz uchun ma`lum muddatga yoki bir umrga namuna qilib belgilaymiz, bu holatdagi xatti-harakatimiz ham erkinlik orqali ro`y beradi. Ya`ni, san`at har bir insonni individual o`ziga xosligini hisobga olgan holda, uning o`z estetik idealini obrazlar vositasida shakllantiradi. Estetik idealning ana shu shakllanish jarayoni murakkab; uzoq muddatni, xissiy-intellektual qudratni

tanlov imkonini beradigan muayyan shart-sharoitni, erkin jamiyatni taqazo etadi; ana o`shanda shaxs uchun to`g`ri ruhiy yo`lanma vujudga keladi. Qisqacha qilib aytganda, estetik idealning shakllanishida go`zallik, ulug`vorlik, hayoliylik, mo``jizaviylik, uyg`unlik singari xususiyatlar asos vazifasini o`taydi. Ayni paytda u fojiaviylik va kulgililik tushunchalarida ham o`zini namoyon etadi, xunuklik va tubanlik kabi hodisalarni baholashda ishtirok qiladi. Ma`lumki, mehnat insonning maqsadga muvofiq tarzda aql yoki kuch vositasida amalga oshiriladigan faoliyati. Ibtidoiy davrlarda mehnat asosan majburiylik tabiatiga ega bo`lgan: Qadimgi odam qorin to`ydirish uchun ko`p va og`ir mehnat qilgani bizga yaxshi ma`lum. Keyinchalik ish qurollarining takomillashuvi, yangidan yangi ishlab chiqarish vositalarining olib keldi. Fan- texnika taraqqiy topgan hozirgi davrda odamlar asosan muayyan kasbiy tayyorgarlikdan keyin mehnat faoliyatini boshlaydilar. Mehnat ibtidoiy davrlarda ish qurollari bezashdan boshlab, bugungi kundagi dizayngacha san`at bilan yonma-yon keladi. Ishlab chiqarish makoni, vositalari va jarayonlarining go`zallashib borishi mehnatni insondan, insoniylikdan naridagi faoliyat emas, balki ichki ehtiyojga, ma`naviy hodisaga aylanib borayotganligini bildiradi. Ana shu yaratish ehtiyoji mehnatni nafaqat ijtimoiy, balki estetik ehtiyoj darajasiga ham ko`taradi. Mehnatning ana shu ijodiylik, bunyodkorlik xususiyatlari san`atda o`z aksini topib kelgan. Mehnat va mehnatkashlik ulug`langan badiiy asarlarni barcha san`at turlarida uchratishimiz mumkin. Hozir ham barcha san`at turlarida mehnat-baxt manbai, mehnatsevarlik-yuksak axloqiylik tarzida in`ikos ettiriladi. Bu mehnatning san`at bilan bilvosita bog`liqligi, ularning bevosita aloqadorligi ham mavjud. San`atkorning mehnati bunga yaqqol misol bo`la oladi. M, SHukur Burxon ijro etgan “SHoh Edip” spektaklidagi Edip roli buyuk aktyorning ulkan istedodi bilan birga juda katta mehnatining ham mahsulidir. Hozirgi paytda kundalik hayotimizda “shaharsozlik” va “obodonlashtirish” degan so`zlar tez-tez tilga olinmoqda. Agar uning SHo`rolar davridagi tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, me`moriy majmualarning umumiy ko`rinishi, ularning

eksterer (tashqi) va interer (ichki)bezagidagi bir xillik shaharning badiiy-estetik qiyofasiga salbiy ta`sir etganligini sezishimiz mumkin. Xususan, aholi uchun qurilgan turar joylarning bir xil shaklda bo`lganligi shundan dalolat beradi. Mazkur binolar avvalo, xalqning mentalitetiga hurmatsizlik qilgan holda tartibsiz, noqulay hududda bunyod etilganligi, aksariyatining qurilishida tabiiy muhit, milliy xususiyatlarni hisobga olinmaganligi natijasida shahar ko`rkining buzib turar edi. Endilikda, mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimizda shaharsozlik sohasiga katta e`tibor qaratildi va bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Ana shulardan xulosa qilgan holda shahar o`z ko`rki va go`zalligi quyidagi estetik xususiyatlar orqali namoyon etadi, degan fikrga kelish mumkin: shaharda qadimiy me`moriy obidalarning saqlanganligi va uning ko`rki; binolarning aholi turmush tarzi uchun qulayligi va mos kelishi; shaharda bunyod etilgan binolar, yo`llar xalq manfaati bilan muvofiqligi; shaharning geografik jihatdan joylashuvi-suv va havosining musaffoligi, tabiiy manzaralarga boyligi. Inson hayoti, faoliyati nafaqat tabiiy ehtiyojlarga, balki o`zi tomonidan yaratilgan narsalar olamiga ham bog`liq. Inson o`zini qurshab turgan olamning qanday bo`lishini ko`p hollarda o`zi belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamonaviy amaliyotning muhim ko`rinishi hisoblangan narsalar olamini badiiy loyihalash masalasi yotadi. Fan`texnikaning taraqqiy yetib borishi natijasida badiiy loyihalash ham takomillashib boradi. Dastlabki yaratilgan texnika vositalarini kishilar go`zallik olamiga mutlaqo begona bo`lgan hodisa sifatida idrok etishgan edi. Keyinchalik loyihachilar tomonidan texnikaga nisbatan badiiy yondashuv natijasida u o`zining avvalgi dag`al, qo`pol, noqulay, insonni cho`chitadigan ko`rinishini yo`qotdi. Endilikda texnika o`zining bejirimligi, qulayligi, jozibasi bilan “insoniylana” boshladi. Mazkur holatning rivojlanib borishi bilan birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham shakllanib bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati, uning ishlash jarayoni ko`zda tutilgan bo`lsa, ikkinchidan, uning tashqi ko`rinishiga e`tibor qaratildi. Keyinchalik

mazkur ikki munosabatning uyg`un faoliyati natijasida mashinalashgan ishlab chiqarishning “insoniylashgan” yangi uchinchi olami-dizayn yuzaga keldi. Dizayn g`ozallik bilan hamkorlikda taraqqiy etib boradi. Holbuki, buyumni badiiy loyihalashtirishda uning shakli bilan mazmuni hamohang, mos bo`lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi estetik talab shaxsning moddiy ehtiyoji bilan birga ma`naviy ehtiyojini ham qondira olgandagina o`zida g`ozallikni namoyon ettiradi.

Xulosa: Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday ekan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Endilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O‘zbekiston, 2016. -53 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. -T.: O’zbekiston, 2017. -484 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: 2017. - 28 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlariga Murojaati.// Xalq so‘zi -2017 yil 22 dekabr. 5. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatininig kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak . -T.: O ‘ zbekiston , 2017. - 104 b . 6. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . - Toshkent : - O ’ zbekiston , 2018. -488 b . 7. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ’ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kutaramiz . 1-tom. -Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-592b 8. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-24 jildlar. -T.: O‘zbekiston, 1996-2016.

O'xshashlar

Estetik tarbiya

Turkiston ma'rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari

Qadimgi dunyo estetikasi va o`rta asrlar mutafakkirlarining estetik ta'limotlari

Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va vazifalari

Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari