Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari - Manaviyat asoslari - Referatlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari Reja: 1. Ilk diniy e’tiqodlar genezisining manba va adabiyotlarda talqin etilishi. 2. Diniy e’tiqodlarning yuzaga kelishida, tabiiy va inson omillari 3. Zardushtiylik an’anasi Yaqin Sharq e’tiqodlarini singdirib, o‘lkamizda o‘ziga xos e’tiqod yaratgani

Ilk diniy e’tiqodlar genezisining manba va adabiyotlarda talqin etilishi. O‘rta Osiyo1 xalqlarining shakllanish tarixining murakkab va o‘ziga xos tomonlari mavjuddir. Bu vaziyat ularning diniy turmushlarida ham o‘z aksini topdi. Bu tarixiy jarayonning mazmunini dinning qadimgi shakllari va unsurlari, shuningdek, zardushtiylik, monixeylik, buddizm, xristianlik, yahudiylik va islomdan tashkil topgan dinlarning tarixi tashkil qiladi. Qayd qilingan bu dinlar Markaziy Osiyo xalqlari tarixida oldinma-keyin o‘rin olgan. Bu hudud xalqlarining dastlabki manzilgohlari Farg‘ona vodiysi tosh davrida — eramizgacha bo‘lgan 1 mln.—500 minginchi yillarda vujudga kela boshlagan. Quyi paleolit davridayoq (eramizgacha bo‘lgan 10 ming yillar) bu yerlarda (Teshiktosh, SHerobod va boshqa yerlar) ma’naviy madaniyatni shakllanayotganligini ifoda etuvchi qoyalarga o‘yib tasvirlangan rasmlar, haykaltaroshlik paydo bo‘la boshlaydi. Inson, o‘simlik va xayvonlarning ramziy ifodalarini xayoliy tarzda o‘za-ro biriktirgan, uyg‘unlashtirgan bu badiiy asarlar voqelikning inson tomonidan haqiqiy va xayoliy o‘zlashtirishlarni o‘zida ifoda etish bilan birga diniy qa-rashlarni ham vujudga kela boshlaganligini ham bildiradi. Keyinchalik, neolit davrida «muqaddas» hayvonlarga, ona — xudoga bag‘ishlangan haykallar, toat-ibodatlar, diniy marosimlar bilan borliq buyumlar paydo bo‘la boshlaydi. Ilohiy kuch — Xudoni tan olish, mintaqalararo madaniyatlar va e’tiqodlar orasidagi raqobat, ota-bobolarning udumlari, diniy marosim, O‘rta Osiyoda ellinizm manbai Gandxara emas - Baqtriya bo‘lgan, Kushon saltanatining ilohlar panteoni, "xaloskor" diniy g‘oyalar, eramizdan avvalgi 700 yildan to eramizning 700 yiligacha zardushtiylik, yahudiylik, nasroniylik va islom dinlari paydo bo‘ladi, tabiiy diniy e’tiqod, O‘zbek xalqining shakllanishi minglab yillarni o‘z ichiga qamrab oladi, o‘lkamiz aholisi eramiz boshlaridanoq turkiyzabon bo‘lgan, yovvoyilik, vaxshiylik va sivilizatsiya, oziq-ovqatni ovlash yoki terishdan uni ishlab chiqarishga o‘tish, o‘lkamiz "Tosh kitob"i, moddiy manbalar - "Yer arxivi", Yozma manbalar - inson tafakkurining mahsulidir, mintaqamiz diniy e’tiqodlari haqida deyarli hech qanday tasavvur yo‘q, qadimdan O‘zbekiston diniy bag‘rikenglik va ilm-fan markazidir.

Inson o‘zligini tanishi bilan, tabiatda nimadir hamma narsani harakatga keltirishi va Borliqqa sabab bo‘lishini tushunib, yaratuvchi manba sifatida Ilohiy kuch - Xudoni tan oladi va unga sig‘ina boshlaydi. Ibtidoiy jamoa tasavvurida mazkur manbani tan olish va unga topinib, qurbonlik keltirish - inson hayotini boshqaruvchi ilohiy kuchlarni "yumshatish"ga tenglashtirilgan va shu ishonch asosida diniy e’tiqod vujudga kelgan. Binobarin, bu jarayonning zamon va makon uzra siljishini, ya’ni diniy e’tiqodlar tarixini o‘rganmasdan turib, insoniyat uchun barcha zamonlarda eng qudratli g‘oya bo‘lgan Xudoga ishonch tuyg‘usini tushunib bo‘lmaydi. Ilohiy kuch tushunchasi turli xalqlarda muayyan muhitga yarasha ma’no kasb etib, bir avlod umri davomida shakllangan g‘oya o‘zga avlod hayotida o‘z ma’nosini yo‘qotishi xam mumkin bo‘lgan. YA’ni Iloxiy kuch haqidagi inson g‘oyasi o‘z tarixiga ega bo‘lib, turli davrlarda bu g‘oyaning jamiyat yondashuvidagi shakli o‘zgarsa-da, moxiyati o‘zgarmagan va kezi kelsa, davlat mafkurasi darajasiga ham ko‘tarilgan. Qadimda insonlar Ilohiy kuch g‘oyasiga turli nomlar bergan bo‘lsa-da, ushbu kuchni doim ularning taqdirini xal etuvchi Xudo sifatida tan olishgan. Turli davrlarda elatu qabilalar "o‘z" Ilohiy kuchiga ishongan, o‘z ehtiyoj va xohishlari, qo‘rqinch va quvonchlarini Ilohiy kuch bilan bog‘lab, olamni tushunishga intilishgan. Sexr-jodu bilan tabiatning beayovligini yumshatishga xarakat qilib, uning turli ko‘rinishlari - Quyosh, yulduz, momaqaldiroq, yomg‘ir, shamol, olovga sig‘ina boshlaydilar. P1u tariqa, animizm, totemizm, fetishizm va butparastlik kabi e’tiqodlar vujudga kelib, ularning izdoshlari bir-birini ta’qib eta boshlaydi. Diniy e’tiqodlarning yuzaga kelishida, tabiiy va inson omillaridan tashqari, davlatchilik turi ham ahamiyatga ega bo‘lgan. O‘zbekiston zaminida qadimda o‘z tarixiy an’anasi asosida vujudga kelgan e’tiqodlar bilan kelgindi bosqinchilar davlatchiligi keltirgan e’tiqodlar o‘rtasida vaqt-vaqti bilan ayrim tafovutlar yuzaga kelgan. Ayni paytda, eramiz boshida O‘rta Osiyo hududi bo‘ylab 50 dan ortiq kichik amirliklar mavjud bo‘lganligi izma-iz almashinib turgan asrlar silsilasida turli-tuman e’tiqod va diniy qarashlar yuzaga kelganligi va ular o‘zaro

to‘nashuvda rivojlana borganligiga ishora etadi. Ular bir-birini inkor etgan, vaqt o‘tishi bilan ayrimlari yo‘qolib, o‘zgalari rivoj topgan. Shu bilan birga, ularning bir- biriga singib borishi natijasida o‘ziga xos qurama diniy mohiyat va shakl ham paydo bo‘lib, rivoj topgan. Shunisi diqqatga sazovorki, davlatchilik taraqqiy eta borgan sari diniy e’tiqodlar xam murakkablashib, markazlashib borgan. Davlatchilikning tobora mustahkamlanishi diniy e’tiqodlarning turli-tuman ko‘rinishlari va shakllari ham markazlashib, ta’bir joiz bo‘lsa, davlat e’tiqodi darajasiga ko‘tarilishiga olib kelgan. Diniy ramzlar kichik sodda shakllardan yirik mahobatli ma’budxona va ibodatxonalar miqyosiga ko‘tarilgan. Alqissa, qadimda O‘rta Osiyo territoriyasida turli madaniyatlar va diniy e’tiqodlar mavjud bo‘lib, ayrimlari olov uchqunidek, bir chaqnab, ko‘hna tarix qa’rida nom-nishonsiz so‘ngan bo‘lsa-da, ularning qoldiqlari u yoki bu ko‘rinishda xozirgi kungacha yetib kelgan. Ba’zi e’tiqodlarning ramz va marosimlari zamonlar "tishi bilan urf-odatga aylanib, xatto o‘zining diniy mohiyatini xam yo‘qotadi, ayrimlari ertak va afsonaga aylanadi, boshqalari esa, vaqt-vaqti bilan qayta tiriladi xam yoki asrlar davomida nafaqat moxiyatini, balki shaklini xam o‘zgartirmaydi, chunki ota-bobolarning udumlari an’ana, qonun sifatida xalq ongiga singib o‘tadi. Neolit bilan bronza davrlaridagi diniy e’tiqod ramzlarining hozirgacha yetib kelganiga misol - ayrim mozor va maqbaralarda tug‘ ustiga echkining bosh suyaklari va shoxlarini kiydirish odati. Umuman olganda, bu taomil deyarli barcha o‘lkalarda qadimdan mavjud bo‘lib, tarixchilar unga "bag‘ishlov" atamasini bergan. Eramizdan oldingi II mingyillikda qabilalar birlashib, davlatchilik shakllana boshlagan bir paytda o‘lkamizda turli diniy e’tiqodlar va marosimlar o‘zaro qorishib, vaqt o‘tishi bilan muqim tus olishi tabiiy bo‘lgan. Kech bronza davri uchta asosiy e’tiqod an’analarining o‘zaro ta’siri bilan ajralib turadi: xaoma quyish bilan borliq mitraistik, olov e’tigqodi hukmron bo‘lgan avestocha hamda So‘g‘ddan shimol va sharq tomonda yashovchi chorvador qabilalarida vedalar mavzulari aralashgan.

O‘lkamizda yuzaga kelgan zardushtiylik xam ana shu yo‘sinda xukmron dinga aylanadi, biroq Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan so‘ng yana qurama diniy muxit o‘rnashadi. Shu orada Turon va Eron xalqlarining qarama-qarshiligi yuzaga kelib, diniy e’tiqodlar ham ayri yo‘nalishlarda siljiy boshlaydi. Bu farq hatto islom davrida ham saqlanib, Turon avlodlari sunnani qabul qilishi, Eronda esa, shi’a tarqalishida o‘z aksini topadi. Zardushtiylik an’anasi Yaqin Sharq e’tiqodlarini singdirib, o‘lkamizda o‘ziga xos e’tiqod yaratgani aniq. Eramiz boshida turon-eron va yunon-makedon diniy an’analari o‘lkamizda mahalliy e’tiqodlar bilan birgalikda mavjud bo‘lib, marosimlarni xalqning o‘zi sayqallashtirib boravergani ayon. Bu borada bir xil soha ilohlarining siymosi uyg‘unlashib, xalq ularni qabul qilishi yengillashgan. Bu holat islomgacha davom etgan deb hisoblanadi, ammo bizning nazarimizda, islom davrida xam mahalliy e’tiqod va marosimlarimiz yangi dinga singib o‘tib, o‘lkamizda o‘ziga xos - diniy jihatdan mo‘tadil va bag‘rikeng islom shakllanadi. Xalqimiz islomda eng mo‘tadil Hanafiy mazxabini tanlagani bunga isbotdir. O‘lkamizni boshqarish uchun o‘z vaqtida Aleksandr Makedonskiy yunonliklarni, islom lashkarlari esa - arablarni yashashga qoldiradi. Ammo xalqimiz xar gal kelgindilarni o‘ziga singdirib, ularning diniy e’tiqodini ham mahalliy tus bilan qorishtirgan va natijada, asrlar davomida o‘rgangan taomilini amalda tatbiq etib kelavergan. Xalqimiz o‘z fikrini qadim so‘g‘d, yunon, arab yoki kirill alifbosida ifoda etgani bilan e’tiqodning mazmun-mohiyati o‘zgarib qolmaganidek, diniy e’tiqodlar sohasida ham har gal shunga o‘xshash jarayon sodir bo‘lavergan. O‘lkamiz Buyuk ipak yo‘lining markazi sifatida barcha aytib o‘tilgan ta’sirlarni boshidan kechiradi va yangidan-yangi g‘oyalar hamda ramzlar yaratib, ko‘hna zaminimizning diniy e’tiqodlar chorrahasiga aylanadi. Mazkur dinlar asosida keng qamrovli madaniy qatlamlar vujudga kelib, me’morchilik, adabiyot, urf-odatlar, ilm-fan va san’at rivojlanadi. Bmz mazkur qatlamlarni diniy e’tiqodlar tahlili davomida ko‘tarishga harakat qilamiz, hozir esa misol tariqasida ulardan birini ko‘rsatib o‘tamiz. Eramizdan oldingi asrlardayoq, o‘lkamizdan Hindistonga o‘tgan ellin e’tiqodlari o‘zimizning

mahalliy va hind e’tiqodlari bilan qorishib, yunon-buddaviy yoki Gandxara deb ataluvchi san’atni yuzaga keltiradi. Natijada Kushon san’ati boshqa xalqlarga o‘tkazgan ta’sirining izlarini Sharqiy Turkistonning Kuchi va Karashar xaykallari va peshtoqlarining naqshlarida hamda Hindistonning Taksila va Maturi obidalarida ko‘rishimiz mumkin.175:124 Baqtriya va Toharistonda diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq bu san’at namunalari mahalliy an’analarimizni saqlagan holda rivojlanadi va shunga asoslanib G. Pugachenkova O‘rta Osiyoda ellinizm manbai Gandxara emas Baqtriya bo‘lgan, deb hisoblaydi. M. Masson fikricha O‘rta Osiyo - Hindiston madaniy sintezining eng oliy yutug‘i - Kushon sivilizatsiyasining shakllanishi bo‘lib, ularning ikkita madaniy, iqtisodiy va siyosiy markazlari hisoblangan Baqtriya va Shimoli-G‘arbiy Hindistondagi taraqqiyot asosi sifatida bronza asrining yutuqlari xizmat qilgan. Kushon imperiyasining turli joylarida turli dinlar mavjud bo‘lib, Kushon shoxlari Baqtriya tilini saqlab qolgan holda, hindcha boshqaruv tizimini o‘zlashtiradi va ikkitillilikni joriy etadi. Tilga nisbatan bo‘lgani kabi, diniy e’tiqodlar sohasida ham kushonlar diniy bag‘rikenglikni namoyon etib, hind e’tiqodlaridan shivaizm, buddizm, vishnuizm va jaynizmga homiylik qiladi. Olimlarning fikricha bunday yondashuv - kushonlar siyosatining eng muhim yutuqlaridan biri bo‘lgan. Bunday diniy bag‘rikenglik natijasida imperiyada barqarorlik saqlanib, saltanat rivojlanqgan va ayni paytda oldingi diniy e’tiqodlar ham xalq orasida e’zozlanib saqlangan . Xorazmda o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar asnosida, qator shahriston va qal’alar Kushon davriga oidligi aniqlanib, ular orasida jumladan, Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi Bozorqal’a, Qoraqum qa’ridagi Govurqal’a, Ayozqal’a va boshqalarini tilga olib o‘tish mumkin. Kushon imperiyasining diniy bag‘rikengligi tufayli eramizning 1-P asrlarida Xorazmda ham haykalchalar qiyofasi o‘zgarib boradi. Ayol haykalchalari ulug‘vor uzun kiyimlarda emas, Veneraga xos holatda ifodalanib, qo‘llarida hind bilaguzuklari paydo bo‘ladi. Buddizmning stupa tasvirlari va maymun haykalchalari paydo bo‘ladi.Shu bilan birga o‘lkamiz ustalari Yunon va o‘zga ma’budlarning haykalchalarini ko‘rgan yoki afsonalar eshitib, qurama tabiatli

mahalliy ilohlarni yaratganda, ularga mahalliy tus va an’ana bergani aniq. Shu tariqa Xorazmga yunon ta’siri hind va buddaviylik unsurlari bilan qo‘shilib ketgan qorishiq holatda kirib keladi. II asr oxiriga kelib esa Kushon imperiyasi inqirozga uchraydi. Ayni paytda eramiz bo‘sag‘asidan boshlab o‘lkamizda sak, xionit va eftalit qabilalarining ta’siri ostida azaliy qadimgi e’tiqod marosimlari zardushtiylik va yangi oqimlar bilan qorishib, o‘ziga xos an’ana va akidalar yuzaga kela boshlaydi.Ulardan keyin hukmronlikka kelgan eftalitlar turli xil va ko‘p sonli xalqlarni birlashtirishga muvaffaq bo‘lib, ularning xilma-xil diniy e’tiqodlari mazkur davrda birgalikda muomalada bo‘lgan. O‘rta Osiyo zardushtiyligi mahalliy Anaxita va Siyovush e’tiqodlari bilan qurama bo‘lib, diniy e’tiqodlarning ramzlarini san’at namunalari va tangalarda ko‘rish mumkin bo‘lgan. Ayni paytda moniylik ta’limoti keng tarqalib, Mazdak va Budda ibodatxonalari ham qad ko‘tarib turgan. VI asrda eftalitlar hukmronligi turkiy xoqonlik va sosoniylar Eronining birlashgan zarbalaridan qulagach, but-ilohlar o‘rnini otashgohlar egallab, So‘g‘dda zardushtiylik aqidasi kuchayadi. Qarshi vohasining "Shaharlar onasi" - Yerqo‘rg‘on ibodatxonasining zalida turgan iloha haykali sindirilib, ustidan suvoq tortiladi va tepasiga to‘rtburchak otashgoh o‘rnatiladi. Termizning Zartepadagi ibodatxonasida esa avvaliga turli tasvirlar va haykallar bo‘lgan, keyinchalik esa bosqin natijasida vayron etilib, aholi qaytgach yoki boshqa qabila kelgach, zal g‘ishtlar bilan terilib, hosil bo‘lgan maydonchaga zinalardan chiqib, otashgohdagi olovga e’tiqod qilishgan. Shaharlarning homiy ilohlari sha’niga ibodatxonalar quriladi yoki qadimiy e’tiqodlardan qolgan butxonalar ishlatiladi. Hukmronlar o‘rnatayotgan rasmiy e’tiqod bilan bir vaqtning o‘zida xalq orasida qadimgi e’tiqodlar ham saqlanib keladi va ular bilan bog‘liq marosimlar o‘tkaziladi. Masalan, Beruniyning ta’kidlashicha, xorazmliklarning "Mina kechasi" nomli qadimiy marosimi ularning diniy e’tiqodi bilan bog‘ligq bo‘lmagan. Qadimdan mahalliy ildiz otgan e’tiqodlar yangi vujudga kelayotgan e’tiqodlar bilan o‘zaro ta’sirga kirib, yangi hayot kasb etgan. Ayni bir makon va

zamonda turli-tuman e’tiqodlarning quramasidan o‘ziga xos ko‘p qirrali diniy tasavvurlar vujudga kelib, saltanatlar chegaralari uzra ko‘cha boshlaydi, har bir e’tiqodning diniy xodimlari raiyat uchun o‘zaro kurashadi. Va nihoyat, mazkur ko‘p xillikdan yaxlit tizim sifatida Yakkaxudolilik dinlari qad ko‘taradi va bunda asosiy diqqat-e’tibor inson va uning Oxiratda qutqarilishiga qaratiladi. O‘ziga xos "xaloskor" diniy g‘oyalar paydo bo‘ladi. Tarixchi Gerardo Noli fikricha, bu davrda "soteriologiya (soter - xaloskor, qutqaruvchi) va esxatologiya (borliq va insonning oxir-oqibat taqdiri haqidagi) ta’limotlari diniy tafakkurning ustuvor shakliga aylanib, kadimiy e’tiqodlar esa narigi dunyo rohati va azobiga urg‘u beruvchi e’tiqod ta’sirida asta-sekin o‘zgarib borgan. Ibtidoiy diniy e’tiqodlarda ma’naviy-axloqiy mohiyat zaif bo‘lib, yuqori pog‘ona - Yakkaxudolilik e’tiqodlariga o‘tilishi bilan insonning axloqiy normalari birinchi o‘ringa ko‘tariladi. O‘zidan oldingi butparastlik va ko‘pxudolilik e’tiqodlaridan farqli ravishda, Yakkaxudolilik e’tiqodlarida diqqat-e’tibor ko‘proq insonga, uning axloqiga qaratiladi. Yulduzlarga sig‘inish yo‘nalishida astrologiya (nujum ilmi) tobora kuchayadi xamda unda Vaqt va Taqdirni boshqaruvchi universal tartib tushunchasi kuchayadi. Shu bilan birga har bir davrning o‘ziga xos xalq e’tiqodi mavjudligi va ana shu e’tiqod namoyon bo‘lgan ilohlari va ramzlari aynan shu davr uchun xosligi ham isbot talab etmaydi. E’tiqod ramzlari o‘zgarib borganini ibodatxonalar devorlariga ustma-ust tushirilgan tasvirlardan bilish mumkin. Darhaqiqat, xalq san’ati namunalari zamonlar qa’ridan vaqt uzra qatlamma-qatlam namoyon bo‘lishi olimlar tomonidan qayd etilgan xodisa bo‘lgani kabi, e’tiqod bilan bog‘liq marosimlar va ibodat joylari ham shu jarayonni boshidan kechiradi. O‘lkamizda bir diniy majmuada faqat bitta e’tiqodga sig‘inishmagan, deb hisoblaydi olimlar. Biz bu fikrga qo‘shilamiz. Darhaqiqat, zamona zayliga ko‘ra, hukmronlar o‘zgarganda yoki o‘zga qabilalar bostirib kirganida, avvalgi din o‘rniga yangisi aynan o‘sha majmuada o‘z but-ilohlarini qo‘yib, marosimlar o‘tkazgan va kelgindi hamda mahalliy e’tiqodlar vaqt o‘tishi bilan quramalashib, ikki yoki bir nechta diniy taomilni o‘zida birlashtirgan. Suv ilohasi ibodatxonasi

Olov uyiga aylangan, otashgohlar esa -Budda stupasiga o‘rin bergan. Bir majmuada bir nechta diniy e’tiqod birgalikda, yonma-yon ham yashagan va diniy bag‘rikenglik ko‘pxudolilik ibodat majmualarini yuzaga keltirgan. Ularda bitta iloh eng kattasi deb e’zozlangan va har bir ma’budning o‘z ta’sir va himoya sohasi bo‘lgan. Insonlar kelib, bir paytning o‘zida Suv ilohasidan hosilning mo‘l-ko‘lchiligini tilab, yonidagi esa jangda g‘alaba ato etishini iltijo qilgan. Bir ibodatxonada mahalliy va ellinistik butlar qatorasiga terilishi ham mumkin bo‘lgan. Mazkur qorishma negizida turli g‘oyaviy va falsafiy qarashlar zuxur topadi. Shu asnoda, eramizdan avvalgi 700 yildan to eramizning 700 yiligacha zardushtiylik, yahudiylik, nasroniylik va islom dinlari paydo bo‘lib, ular insoniyat taraqqiyoti va tarixida davlatchilik va madaniy mintaqalarning muayyan diniy g‘oya sifatida shakllanishini belgilaydi.177 Bu dinlarning keng ko‘lamda tarqalishiga ularning yozma ravishda, Kitob shaklida muhrlanganligi muhim ta’sir ko‘rsatgan. Bu dinlarga, millatidan qat’i nazar, yagona Xudoga ishonch xos bo‘lib, uning tomonidan insonlar uchun belgilangan axloqiy normalar tushunchasi kiritiladi. XX asr boshlarida Yevropada din azaldan mavjud bo‘lib, barcha xalqlar yagona Xudoga ishonganligi haqidagi g‘oyani targ‘ib etgan "madaniy doiralar" yo‘nalishi, ayniqsa, Vena etnografik maktabida kuchli bo‘lgan. Insonning Vahiy emas, o‘z ongi va tajribasi orqali tushungan narsalarini olimlar tabiiy diniy e’tiqod deb atashgan. Ammo ibtidoiy diniy e’tiqodlar tabiiy e’tiqod sifatida vaxiy etilgan dinlardan farq qilishiga qaramay, tarixning quyi pog‘onasida vujudga kelgan diniy urf-odatlar yakkaxudolilik dinlari amaliyotiga singib o‘tib, bizning kungacha saqlanib kelgani hayratomuz holatdir. Darhaqiqat, S. Tokarev ta’biri bilan aytganda o‘lkamizning "qabila e’tiqodlari" doirasida o‘ziga xos va juda qadimgi diniy dunyoqarashlar yotadi.398 6"17 Bu borada, A. Yakubovskiy to‘g‘ri ta’kidlaganidek, o‘lkamizdagi qadimiy diniy e’tiqodlar negizini tashqaridan kirib kelgan ta’sir asosida emas, aksincha, o‘zimiz yaratgan qadim e’tiqodlarni chuqur o‘rganib, ularning turli dinlarga singib, ta’sir o‘tkazganligi bilan bog‘liq holda izlash

va etish lozim. Asosiy diqqat mahalliy diniy e’tiqodlar shajarasini o‘rganishga qaratilishi lozim. Ibtidoiy jamoamizning e’tiqodlarini tasniflash, ularning kelib chiqishi va kelajak politeistik va monoteistik dinlar bilan uzviy aloqasini o‘rganish kerak. Zardushtiylikdan oldingi diniy e’tiqodlar "tabiiy" bo‘lib, Avestodan boshlab vahiyga asoslangan dinlar maydonga chiqadi. Chegara bilmas ilk g‘oyaviy makon vujudga kelishi yirik davlatchilikning bunyod etilishiga asos soladi va insoniyat yanada rivojlanadi. Umumjaxon miqyosidagi mazkur dinlar, millat-elatidan qat’i nazar, turli jamiyatlarni birlashtira oladi.Bu borada o‘zbek xalqining etnogenezi ustida to‘xtalsak to‘g‘ri bo‘ladi. Inson tug‘ilishi bilan bir nom olsa, xalq tug‘ilganida uning nomi bo‘lmaydi. Ko‘p mingyillar davomida u rivojlanadi, faqat keyinchalik o‘z nomiga ega bo‘ladi. O‘zbek xalqining ham shakllanishi minglab yillarni o‘z ichiga qamrab oladi va o‘z jarayoniga ko‘plab qabila va urug‘larni qo‘shib oladiki, pirovardida, ularning yig‘indisi xalq etnogenezi deyiladi. Bola tug‘ilishidan oldin ko‘zga ko‘rinmagani singari xalq etnogenezi xam nazardan chetda qolishi mumkin. Shuning uchun ham, xalq tarixi uning nomidan qadimroq bo‘lishi tan olingan haqiqatdir.174: g 8- p O‘zbek xalqi o‘z nomini olishdan ancha avvalSo‘g‘d-Xorazm-Baqtriya-Kushon-Chust-Shoshko‘hna davlatchiliklari va madaniyatlari asosida o‘z taraqqiyotining yuksak cho‘qqilariga erishgani rad etib bo‘lmaydigan voqelikdir. Millatu elatlar tarix davomida to‘xtovsiz ko‘chib yurgan va bir-biri bilan qorishib, o‘zgarib boravergan. Oqibatda, bir tekis xalqning o‘zi tabiatda bo‘lishi mumkin emas, degan xulosa kelib chiqadi. Aynan shu tariqa, diniy e’tiqodlar ham turli elatlarning xususiyatlari bilan qormshib, yangidan-yangi qirralar kasb etadi va shu yo‘sinda,qurama shakl va mohiyatni namoyon etib boradi. Asrlar osha borib, muayyan diniy urf-odat qaysi din va millatga mansubligi unut bo‘lib, o‘z mahsuli sifatida qabul qilinadi. O‘zbeklarda islomiy deb hisoblanuvchi nahorda 20 va yil oshi o‘tkazish odatlari bunga misol. Aslida esa, bu - Quyoshga sig‘inish va zardushtiylikdan qolgan odat:

saharda berilishi Quyosh chiqishiga topinish, osh berish esa, zardushtiylar marhumlarining suyaklarini xumga solib, atrofida laganlarda taom tortishidan qolgan odat, deb hisoblaymiz. Ibtidoiy e’tiqodlarda shakllangan ajdodlarga sig‘inish, ularni xotirlab taom tortish odati zardushtiylikda ham saqlanadi va keyinchalik islomga o‘tadi. Eng qizig‘i, hozir xalqimiz bu odatlarni islom kiritgan, deb o‘ylashida. O‘zbeklar o‘lkaga kech kelgan deyiladi, ammo bular ko‘chmanchi o‘zbeklarning oxirgi to‘lqini bo‘lib, o‘troqlari undan ming yillar oldin shu yerlarni o‘zlashtirib bo‘lganini va shu tariqa, asrlar osha davom etgan jarayon o‘z nihoyasiga yetgani ma’lumdir.174: Darhaqiqat, o‘zbeklar turli qabila-urug‘lar yig‘indisi sifatida to‘lqinsimon ravishda muntazam o‘troqlashib, bu jarayonda Xorazm, So‘g‘d, Baqtriya, Farg‘ona va Shoshda buyuk sivilizatsiya yaratgan turli qavm va elatlarning tajriba va an’analari omuxta etildi. Shu bilan birga, har bir xalq bu madaniyatlarga o‘z hissasini o‘shib, uning rang-barangligi va boyligini ta’minladi. Pirovardida, Uyg‘onish davri va buyuk davlatchilikning yuksalishi o‘zbeklar nomi bilan bog‘liqligi azaldan jumla jahonga ayondir.Qadimgi Xorazm, So‘g‘d, Farg‘ona, Baqtriya va Shosh elatlarining tarixi va madaniyati o‘zbek xalqi tarixi va madaniyatining uzviy bo‘laklari bo‘lib, uning sarchashmalarini belgilaydi. O‘zbekiston xududida minglab yillar davomida yashagan qabilalarning madaniyati irmoqlardek ajdodlarimiz qoni va hayotiga singib o‘tib, o‘z izini muhrlagani shubhasizdir. Moddiy madaniyatni o‘rganuvchilarni «cho‘llar san’ati»ning bir xilligi doim hayratda qoldirib, shuning uchun siyosiy o‘zgarishlar sivilizatsiya yo‘qolishiga keltirmaganligi tan olinadi. Panturkizm ham paniranizm ham bizga yotdir. Biz ming yillar davomida bag‘rikeng xalq sifatida shakllandik va dunyoga tanildik. Yagona turkiy olam yo‘q bo‘lgani kabi yagona eroniy olam ham yo‘q. Bir til bilan bog‘liq turli xalqlar xar biri o‘ziga xos olamdir va ularning o‘zlaridan so‘rasangiz qam bu haqda xuddi shunday deyishadi.

Turli davrlarda u yoki bu mintaqa turli birikmalar tarkibiga kirgani tufayli o‘sha davlatga ko‘proq mansub bo‘lgan. Masalan, qator olimlar, keng tadqiqotlar natijasida Xuroson qadim va o‘rta asrlarda siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan Erondan ko‘ra ko‘proq O‘rta Osiyo bilan bog‘liq bo‘lgan, degan xulosaga keladi. XX asrdagi arxeologik tadqiqotlar va o‘zga izlanishlar bu haqiqatni tasdiqlaydi. Yozma manbalar bo‘yicha, e. o. UP-U1 asrlarda O‘zbekiston hududida so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, sak va massagetlar yashagan. Sak va massagetlarni yunon muarrixlaridan Strabon (eramizning I asri) va Arrian (e. 2 asri) umumiy bir nom bilan -«Skif», deb atashgan. Pompey Trog (e. o. I asr) ularni «doim eng qadimgi qabila, deb hisoblashgan va qadimiyligi jihatidan misrliklar bilan bahslashgan», deb yozadi. Ahamoniylarning tosh yozuvlarida «skif» atamasi ishlatilmaydi, ammo qadimda o‘zga o‘lkalarning xalqlarini bir so‘z bilan birlashtirish hollari uchrashiga «kelt» va «efiop» atamalari ham misol bo‘la oladi. Amudaryo (Oks) sohillari va cho‘llarida massagetlar istiqomat qilgan, tog‘li, cho‘l mintaqalarida esa chorvachilik bilan shug‘ullangan saklar yashagan. E. o. VI asrda ular o‘z yerlarini himoya qilish maqsadida harbiy-qabila ittifoqini tuzishadi. Antik tarixchilarning ma’lumotiga ko‘ra, saklar uchta guruxga bo‘lingan. Eng kattasi - sak-tigraxaudalar (uchli qalpoq kiyuvchilar) hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozog‘iston hududida yashagan. Ikkinchisi - sak-taradarya (daryo ortida yashovchi)lar Orol dengizi za Sirdaryo (Yaksart)ning quyi etaklarida yashagan. Pomir va Farg‘onaning tog‘li rayonlarida sak-xaumavarka yashagan. Qang‘xa davlatining markazida - Sirdaryoning o‘rta oqimi bo‘ylab ham sak qabilalari istiqomat qilgan va janubi-sharqda Farg‘ona bilan chegaradosh bo‘lgan. E. o. V asrda Persepol saroyining devor tasvirida "v xalqlarning bir xil kiyimda chizilgani ham xorazmliklar va sak massagetlarning bir ildizga egaligidan dalolat berib, Gerodotning yozma ma’lumotlariga mos tushadi. Shu bilan birga, bir narsani unutmaylik, ya’ni Gerodot hech qachon o‘zi O‘rta Osiyoda bo‘lmamagan va o‘z tadqiqotlarini birovlarning hikoyalariga tayanib tuzgan. Shu tufayli, ayrim joy va elatlarning nomlarida adashgan. Olimlarning sanashicha, Gerodot o‘zining "Tarix"ida baqtriyaliklarni 13

marta, so‘g‘dliklarni - 2 marta, xorazmliklarni - 3 marta, saklarni - 11 marta, massagetlarni - 19 marotaba nomlab, ularning moddiy madaniyati, an’analari, dini va tarixi haqida ma’lumot qoldirgan. Eng muhimi - olimlarning xulosasiga ko‘ra, o‘lkamiz aholisi eramiz boshlaridanoq turkiyzabon bo‘lgan.273- Darhaqiqat, saklarning Avestoda eng ko‘p uchraydigan nomi "tura" bo‘lgani bejiz emas. Xalq nomi haqidagi mulohazalarimizni Yurtboshimiz Islom Karimovning "Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q" risolalaridag xulosa bilan yakunlaymiz: "Tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko‘plab etnik guruxlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Bu - tabiiy hol. Chunki, hech qachon, hech qayerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi". G‘arb olimlaridan Gordon Chayld xalq va madaniyat atamaga shunday ta’rif bergan edi: "Xalq" atamasini eng moziy tarixiy davrlarga olib o‘tmaslik uchun, uni "insoniyat hamjamiyati" atamasi bilan almashtirish to‘g‘ridir".Fransuz olimi Pyer Amiyet O‘rta Osiyoda shahar madaniyati paydo bo‘lishiga to‘xtalib, u Mesopotamiya va Hind vodiylarining madaniyatlari o‘rtasida o‘ziga xos vositachi rolini o‘ynaganini aytadi va bu mintaqani Trans-Elam, deb ataydi. Aniqroq atama hali o‘z navbatini kutmoqda, ammo O‘rta Osiyo janubida alohida sivilizatsiya markazi mavjudligi o‘z isbotini topdi.465: Muximi -qadim sivilizatsiyamiz o‘lkamizda aqidaparastlik kuchayishiga yo‘l qo‘ymadi. Bir tomondan, kushonlar ta’sirida hindlarning siymolari yoki ayrim unsurlari mahalliy san’atga singib o‘tdi va shu asnoda, mahalliy o‘zlashmalar hind va atrof xalqlar e’tiqodiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Ayrim olimlar insoniyat madaniyati va jumladan, diniy e’tiqodlar tarixini inson oziq-ovqatni ov qilish yoki terib olish yordamida topgan davrga va hayvon-o‘simliklarni xonakilashtirishi orqali e’tiqodlari rivojlangan aqliy va

axloqiy daraja davrlariga bo‘ladi. Aslida olimlar tomonidan insoniyat tarixini davriylashtirish turli pog‘onalardan o‘tib, hozirgi kungacha o‘zgarib kelgan.Ovchilarda o‘z territoriyasi bo‘lgan bo‘lsa, dehqonchilikka o‘tish bilan o‘z uyi, o‘z yeri, o‘z sigiri va qo‘yi, o‘z ketmoni paydo bo‘ladi, ya’ni mulkchilik rivojlanadi. Ammo mulk paydo bo‘lishi bilan o‘g‘irlik, talon-toroj va urushlar kelib chiqadi. Hosili bo‘lmagan jamoa omadli jamoaga xuruj etish xavfi ostida qadimgi qishloqlar mustaxkamlanib, atrofi qo‘rg‘on bilan o‘raladi. Qo‘riqlovchi askarlar paydo bo‘ladi, qabila boshlig‘ining vazifasi harbiylashib, u sardorga xhm aylanadi. Jamoada tabaqalar orasidagi muomala qoidalari paydo bo‘lib, ularga rioya etish nazorati qabila boshlig‘i va kohin zimmasiga yuklanadi. Moziyga nazar tashlabish tutish xayrli deyilganidek, o‘lkamiz o‘tmishi va tarixiy ildizlarini o‘rganish nasl-nasabimizni bilish omili bo‘lib, bunday izlanishlar qadim ajdodlarimizning olis o‘tmish zarvaraqlarida o‘zimizga xos betakror madaniyat, mlm-fan, san’at durdonalarini yaratganini namoyon etadi. Hozirgi zamonda u yoki bu diniy e’tiqod ildizlari - shajarasining sarchashmasiga yetish mushkul vazifa bo‘lib, faqat ko‘hna manbalar asosidagina ularning genezisi haqida muayyan xulosalar chiqarish mumkin, xolos. YA’ni, Insoniyat tarixi kabi, diniy e’tiqodlar tarixi ham ikki asosda o‘rganiladi: moddiy manbalar va yozma manbalar. Moddiy va yozma ma’lumotlar asosida insoniyat va jumladan dinlar tarixi quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganiladi: ashyoviy manbalarni arxeologiya ~ "qadimotlar haqidagi fan" o‘rganadi; insonning kelib chiqishi va rivojini antropologiya -"inson xaqidagi fan" o‘rganadi; Yer kurrasidagi xalqlarning urf-odatlari xo‘jalik yuritish usullari va madaniyatini etnografiya- "xalqlar tavsifi fani" o‘rganadi. Moddiy manbalar: yozuv bo‘lmagan davrlar tarixini "Yer arxivi", deb ataluvchi manbalar, ya’ni inson tanasi va uning faoliyati qoldiqlari yordamida o‘rganish mumkin. Inson qoldiqlarini paleontologiya, faoliyati qoldiilarini esa, arxeologiya fani o‘rganadi va shu tariqa, kashf etilgan qadimgi shaharlar, qal’alar, qo‘rg‘onlar va dahalar, e’tiqod qadamjolari, san’at va maishiy hayot

obidalari, tosh, sopol va metall buyumlar, taiinchoqlar va qurol-aslahalar insoniyat tarixidan darak beruvchi moddiy ma’lumotlar qatoriga kiradi. Yozma manbalar inson tafakkurining mahsuli bo‘lib, unga toshga yo‘nilgan va sopolda ishlangan hujjatlar, yozma manbalardagi diniy matnlar, teri yoki papirusdagi yozuv qoldiqlari kiradi. Ayrim tarixchilar sivilizatsiya, yozuv paydo bo‘lishidan boshlanadi, deb hisoblashadi. Shunga asosan insoniyat umrining atigi 5 foizini tashkil etuvchi davrni tarixiy deyishadi, chunki u yozma manbalarda iz qoldirgan, oldingi 2,5 million yil ya’ni 95 foizi esa, yozma dalillarga ega emas. Bu davrni faqat moddiy yodgorliklar yordamida o‘rganish mumkin. 5100 yil avval Misr ilk sulola xukmronligi ostida bir davlatga birlashib, shu davrda iyeroglif yozuvining dastlabki namunalari, ya’ni tarix paydo bo‘ladi. Olimlar, shunga asoslanib, insoniyat umrini ikkiga - tarixdan oldingi va tarixiy davrlarga bo‘ladi.176Alqissa, birinchi yozuv tizimlari 5000 yil oldin Misr va Mesopotamiyada, 4000 yil oldin ~ Xitoyda, 3000 yil oldin - Krit va G‘arbiy Yevropada, 2000 yil oldin - Sharqiy va Shimoliy Yevropada shakllangan. Afrika, Okeaniya va Amerikaning ko‘p qismlarida esa, yozuv, asosan, kolonializm davrida kiritiladi. Ajdodlarimiz diniy e’tiqodlari haqida "Veyshi" va "Suyshu" xitoy solnomalarida xam ma’lumot bor. Ularga binoan, ajdodlarimiz quyoshga topinib, osmon ruhiga qurbonlik keltirishgan. Ruxning abadiyligi va o‘zga dunyo mavjudligiga ishonishgan. Qabiladoshlari vafot etganida, marhum bilan birga uning turli narsalarini ham dafn etishgan. Keyinchalik, ular orasida nasroniylik, buddaviylik va o‘zga dinlar tarqalgan. 2100 yil oldin Xitoy muarrixi Sima Szyan "Tarixiy risolalar"ida Xitoy va O‘zbekiston zaminidagi qadimgp davlatlar haqida ma’lumot keltiradi . Qadimgi tarixning qator hodisalari bizgacha yetib kelgan urf-odatlar, san’at va folklor yordamida izohlanib, din tarixini til va toponimika (joy nomlarini tarixiy-jug‘rofiy talqin etuvchi fan tarmog‘i) yordamida o‘rganish imkoni ham mavjud. Bizgacha yetib

kelgan antik va Sharq matnlaridagi atoqli otlar, jug‘rofiy, etnik va o‘zga atamalar tahlilining natijalari ko‘p narsadan darak berishi mumkin. O‘zbekistonda din tarixini yaxlit tizim asosida o‘rganish maqsadga muvofiq. YA’ni arxeologik ashyolar qatoriga kiruvchi ,devoriy tasvirlar, relyef, haykallar, dafn narsalari, me’morchilik yo‘alishlarini tahlil etib. taqqoslash va turlash yordamida xulosa chiqarishga harakat qilamiz. Mazkur ashyolar ham, o‘z navbatida, alohida tizimni tashkil etishi tufayli, har bir tur ichida o‘ziga xosliklar, umumiy va ayri belgilarni o‘rganish va taqqoslash diqqat markaziga olinadi. Bu turlarni va o‘zga moddiy va yozma manbalarni qamrab oluvchi Ziyoratgohlar esa, diniy e’tiqodning eng yuksak ramziy ifodasi bo‘lib, turli-tuman qirralarni o‘zida mujassamlashtiradi va ta’bir joiz bo‘lsa, o‘ziga xos "e’tiqod tavsifnomasi" hisoblanadi. Ammo bunday tizim o‘z navbatida Davlat, Jamiyat, Mintaqa darajasida katta bir silsilaning zanjiri, bo‘g‘ini sifatida gavdalanishini ham unutmasligimiz kerak. Agar tizim turli davlatlarda mavjud bo‘lsa, u insoniyatga xos tarixiy omil sifatida ko‘riladi va umubashariy ahamiyat kasb etadi. Bular sirasiga, birinchi navbatda, albatta, jahonshumul dinlar kiradi hamda eng qadimiy diniy e’tiqodlar qatoridan barcha xalqlarda tarqalgan ma’budlar va dinii tasavvurlarning aynan o‘xshash va monandligi ham ularni umuminsoniy darajaga ko‘taradi va birxillikni namoyon etadi. G‘arb olimlarining ta’kidlashlaricha, "Arxeologik dalillar, Gerodot asarlari va boshqa manbalarga qaraganda, O‘rta Osiyo dinlari sifatida vodiylarda ham dashtlarda ham asosan, turli xil shamanliklar namoyon bo‘lgan. Diniy e’tiqodlar orasida politeizm (ko‘pxudolilik) ustuvor bo‘lib, har bir territoriya yoki zamin o‘z xudolari va son-sanoqsiz mahalliy ruh va ajinalariga ega bo‘lgan". Bu bahodan ko‘rinib turibdiki, mintaqamiz diniy e’tiqodlari haqida deyarli hech qanday tasavvur yo‘q va bu bo‘shliqni asl va odil hamda xolis dalillar bilan to‘ldirmasak, o‘zgalar xalqimizning moziy qatlamlaridagi tarixini bilib-bilmasdan soxtalashtirishi mumkin. Beruniy, Muhammad Payg‘ambar (s.a.v.)ning quyidagi so‘zlarini keltiradi: har bir chaqaloq Xudo uni yaratganiga qarab tug‘iladi, keyin esa ota-onasi uni yahudiy,

nasroniy yoki mug‘ qila(tarbiyalasha)di.73; 323 Hindu qabilalaridan birining vakilidan, ularning diniy e’tiqodlari haqida so‘rashganida, shunday javob bergan ekan: "Har bir kishiga o‘z qayirini xohlagan tomonga boshqarishga ruxsat berish kerak». Buni bag‘rikenglik asoslari deb atasa ham bo‘ladi. Bu haqiqatni tushunish uchun insoniyat nasroniy va islom vakillari orasidagi ko‘plab qirg‘inlar va inkvizitsiyani boshidan kechirishiga to‘g‘ri keldi. Ammo hozir ham barcha diniy oqimlarda mavjud diniy fundamentalizm bu sodda va ayni paytda asoskor tushunchaga qarshi chiqmoqda. Shu bilan birga, qadimdan O‘zbekiston diniy bag‘rikenglik va ilm-fan markazi bo‘lganligini xorijiy olimlardan Richard Fray shunday e’tirof etadi: "Buddizm, zardushtiylik, moniylik va nasroniy diniy e’tiqodlarining quramasi islomdan oldingi O‘rta Osiyoda madaniy muhit shakllanishiga o‘z hissasini qo‘shgan diniy bag‘rikenglik tamoyillariga asos soladi. Bu muhit esa Buxoro kabi markazlarda islom tafakkuri va ilmining gullab-yashnashiga olib keladi". Darhaqiqat, o‘lkamiz azaldan diniy bag‘rikenglik zamini bo‘lganligi tufayli O‘zbekistondagi islom Arabiston yoki Osiyodagi islomdan o‘zining mu’tadil shakli va mohiyati bilan tubdan farq qiladi. Ayni paytda, o‘zimizning qadimgi diniy urf-odatlarimiz xam saqlanib qoladi va uzviy qism sifatida yangi din tarkibiga kiradi.

Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. - M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

O'xshashlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni

Fetishizm