logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Manaviyat asoslari
  4. Fetishizm

Fetishizm

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB
Ko'chirib olish
Fetishizm Reja: 1. Fetishizm 2. O‘z tabiatiga ko‘ra, butlar yaxshilik keltiruvchi va yomonlik tashuvchi bo‘lgan. 3. Afsungarlik qadim zamonlardan buyon barcha xalqlarda mavjud bo‘lib kelgan. 4. Qadimdan o‘lkamizda qimmatbaxo va yarim qimmatbaxo toshlar seqrli kuchga ega, deb e’tirof etiladi Fetishizm "Fetishizm" - narsalarga siginish, bosh chanog‘ining o‘zini butga aylantirishgan, butparastlik animizm va fetishizmdan keyingi pog‘ona, ajdodlar kuch-kudratining moddiylashtirilgan e’tikodi, "balbal", "tul", marhum "ruhining nuri", Fargona vodiysi Qayrag‘och ibodatxonasining butlari, De-si ruhiga atalgan ibodatxona, butlar o‘rniga olov yokishdi, Poykent butxonasining 400 missol ogirligidagi kumush buti, Ibn Sino suratining 40 nusxasi, "ko‘g‘irchokparast"lar, fetish katoridagi tumor bilan bog‘lik sehr-jodu va afsun (magiya), kabila boshi ko‘lida siyosiy va diniy rahbarlik mujassamlashgan, yomon ruhlarni "haydash" marosimi, tumor shakllari, tumor sifatidagi ostona e’tikodi, "meditsina" — "Sino davosi", narigi dunyoning bu dunyodan ustunligi e’tikod darajasiga ko‘tariladi. Ibtidoiy inson ayrim jonsiz narsalar ham voqealarga ta’sir etib, o‘ziga kerakli natijaga yordam berishiga ishongan va ulardan himoya so‘ragan. XVIII asr mutafakkiri De Bross, afrikalik kabilalarning shu niyat bilan jonsiz narsalarga topinishidan hayratlanib, bu ibtidoiy e’tiqodni "fetishizm" - narsalarga sig‘inish, deb ataydi. Bu atamaning ingliz tilidagi ma’nolari e’tiqod mohiyatini tushunishga yordam beradi: 1 - tumor; 2 - sajda kilinadigan narsa ; 3 - but. Demak, biron narsani tumor sifatida kurib, o‘z oldiga qo‘yib, niyatlari ro‘yobga oshishi uchun unga sajda kilish - fetishizm, degani. Faylasuf Kant, fetishizm atamasini ibtidoiy din nazariyasini tushuntirish uchun qo‘llaydi. Oldingi faslda ko‘rganimizdek, ibtidoiy inson nafaqat odam va hayvon, balki o‘simlik va xarakatsiz ashyolarning zqam hayoti va ruhi borligiga ishongan. Kant, bu holatni "insonning barcha tashqi ham tabiiy, h,am sun’iy ashyolarda xuddi biznikiga o‘xshash joni bor mavjudotlarni ko‘rishga moyilligi - sof fetishizmdir", deya ta’riflagan. Aynan fetishizm tabiatni ilohiylashtirishga keltirgan bo‘lib, Kant fikricha, "Qadimgilarning Koinot ruhi haqidagi tushunchasi va Yer - bu katta jonli mavjudot, degan tasavvur - umumlashtirilgan za sistemaga keltirilgan fetishizmdir". E. Taylor umuman ruhlarga bo‘lgan e’tiqodni - "animizm", narsalarda mujassamlashgan ruhlarga e’tiqodni esa "fetishizm", deya ta’riflaydi, va bu e’tiqod zamirida butparastlik paydo bo‘lgan, deydi. Darxaqiqat, butlarda animizm va fetishizm e’tiqodlari birlashadi, deb xisoblaydi olimlar. Bu borada, eramizdan oldingi II mingyillikka mansub Italiya va o‘rta asrlardagi Samarqand xamda Kavkaz butlariga yagona bitta ramz tepaga qaratilgan nimtuxumsimon (P) shakl xosligi xamon sir bo‘lib kelmokda. Axamiyat bering, maxsus ramz xaykalchalarning bosh qismida chizilgan bo‘lib, xorijliklarining siymosi sxematik, ya’ni tabiiy xolidan yiroq ko‘rinishda ifodalangan bir paytda, samarqandlik butning yuzi asliga yaqinligi va maxalliy qiyofaga egaligi bilan dikkatni tortadi. Turli xalqlarda fetish sifatida marxum ajdodlarning bosh chanog‘i e’zozlangani esa, tarixdan ma’lumdir. Masalan, qadim yaxudiylar marxum bosh chanog‘ining etini loy yordamida tiklab, unga sig‘inishgan. Qadim Misrda bosh chanog‘ini alebastr bilan qoplab, marxumning yuz tuzilishini tiklashgan. Mumiyalar bilan qabrga boshining oxak shakli yoki alebastr niqoblarini qo‘yishgan - agar asli to‘kilsa, qayta tirilganida, iloxlar niqobiga qarab tiklashi uchun. Keyingi bosqichda marxumning xaykalini yasab, oldida "qayta tiriltirish" marosimlari o‘tkazilgan. Bir so‘z bilan aytganda, qadim xalqlar bosh chanog‘ining o‘zini butga aylantirishgan va unga sajda qilishgan. Shunday sopol niqoblardan biri Xorazmning e. o. V asrlarga mansub Ko‘yqirilgan qalasidan topilgani mazkur e’tiqod bizda ham ildiz otganidan dalolat beradi. Narshaxiyning Buxoroda sopol va yog‘ochdan ko‘plab butlar yasash taomili xaqidagi axboroti shu orqali tushunilishi mumkin, deb hisoblaydi olimlar. Pirovardida, fetishizm yog‘och, loy va o‘zga moddalardan butlar va tumorlar yasashga keltirib, ruhlar va totem ajdodlar kuch-kudratining moddiylashtirilgan e’tikodi paydo bo‘ladi. Iloxlarning temirdan yasalgan tasvirlari xam bo‘lgan. Ammo ular asosan yog‘ochdan ishlanganligini, arablar Samarqand va Poykentni ishg‘ol etganida ko‘plab butlarni yoqib yuborgani haqidagi ma’lumot tasdiqlaydi. Ular mato liboslarga kiyintirilib, qimmatbaxo toshlar bilan bezatilgan. Ma’budalarning loy va sopol qaykalchalari o‘rtahol aholi uylaridan topilib, o‘ziga to‘q xonadonlarda bronza, oltin, fil suyagi yoki tilladan yasalgan haykalchalar va diniy mazmundagi devoriy tasvirlar mavjud bo‘lgan. Lekin jamoaning barcha a’zolari shaxar ibodatxonasiga borgan va, shu tariqa, e’tiqod rishtalari xammani bog‘lab, jamoaning eng yukori pog‘onalaridan eng quyi qatlamlarigacha qamrab olgan. O‘ziga xos g‘oyaviy muxit yaratilib, aholi toat-ibodat, hukmronlarga bo‘ysunish ruxida tarbiyalangan va iloxiy kuchlarga sajda qilib, taqvodor bo‘lib yashashga intilgan. Jodugar va afsungar(shaman)lar esa, but-tumorlardan foydalanib, inson ongiga o‘z ta’sirini kuchaytiradi. Keyingi pog‘onada katta butxonalar qurilib, turli iloh-ma’budalarning katta xaykallari o‘rnatiladi va ularga sajda qilish marosimlari shakllanadi. Eramiz boshida Farg‘ona va Xorazmda ajdodlar e’tiqodi bilan bog‘liq butlar aloxida o‘rin tutgani ma’lum bo‘lib, ular ibodatxonalar va maqbaralarga qo‘yilgan. Qashqadaryo vohasining Yerqo‘rg‘on ibodatxonasida ham marxumlarning xaykallari mavjud bo‘lib, diniy marosimlarda qavm- gqarindoshlari ularning atrofida xotirlashga to‘planib, taomlar tortilgan. Sopol xaykalchalar usta yasagan qolipdan kulollar tomonidan bajarilib, Xorazm obidalaridan 1980-yillarga kelib, antik davrga oid 250 ta ayol sopol xaykalchalari va siniqlari, erkaklarniki - 115 ta va bir nechta bolalarniki topilgan. Hayvonlarning haykalchalariga esa, qolipda emas, asosan, qo‘lda shakl berilgan. Biroq suvdon (flyaga)ning biqini va o‘ymakor relyeflardagi rasmlar, xum boshiga yopishtirilgan hayvonlarning qubbacha boshlari va o‘choq taglamasidagi ot boshi shakllari qolipda bajarilgan. Sopol buyumlar Xorazmda eramizdan oldingi IV asrda paydo bo‘lib, IV asrgacha ishlangan. Keyinchalik esa, ganchdan yasala boshlaydi. Shunisi dikkatta sazovorki, vujudga kelgan zamindan chetga tarqalgan but va qaykalchalar ba’zan asl qolini ko‘chirilgan yerida saqlab qolib, yaratilgan zaminida o‘zga dinlar bilan omuxta bo‘lish natijasida o‘z qiyofasini o‘zgartirgan. O‘lkamizda kadim zamonlarda butlar o‘rnida bir bo‘lak tosh shaklidan marxumning ruxini bildirgan qo‘g‘irchoqlargacha ishlatilgani ma’lum. XX asr boshida Zarafshon daryobo‘yi axolisi yigit yoki kiz kabri ustiga jinsiga monand ko‘girchok qo‘yib, marxum liboslaridan tikilgan ko‘ylakka yasantirishgan. Toshkentda XX asr boshida xam qabrlarga qo‘g‘irchoq qo‘yishgan ekan. YA’ni bu odat marxumga xamrox berib, tiriklarga tegmasligini iltijo etishni bildirgan. Shuningdek, marxum ruxi kelib, qabr toshida qo‘nishiga ishonishgan. Farg‘ona vodiysi qirg‘izlari XX asr boshida ham marxumning tasvirini yasab, unda ruhi yashaydi, deb ishonishgan va nomini "tul" deyishgan. Uni marxum kiyimlariga kiyintirib, o‘tov burchagidagi parda ortiga qo‘yishgan. Burchakda, 40 kungacha marxum "ruxining nuri" deb, shamlar yokik turgan. Mexmonlar kelganida, uning oldida ayollar yig‘i- sig‘i qilib, sevikli xotini yuzlarini timdalagan. Bir yilgacha uni saqlashgan va keyin bevaning motam kiyimi bilan birga yondirishgan hamda yaqin-qarindoshlarga xotirlash ziyofati berishgan. "Manas" eposining qaxramoni shunday nasixat qiladi: "o‘limimdan keyin sevimli Guloyim tasvirim oldida tunu-kun o‘tirmasin va ko‘z yoshlarini to‘kmasin". Qozoqlarda xam shunday odat kuzatilgan. Aslida, tul odati xaqida dastlabki ma’lumotlar qadim turkiy qabr toshi yozuvidan ma’lum: "61 yoshimda ko‘k samoda Quyoshni ko‘rmay qolganimda, bekam uyimda tul yasadi". Rus tilining izohli lug‘atlaridan V. Radlov asarida bu so‘z "beva " deb talqin etilgani hozirgi turkiy tillardagi ma’nosiga mos tushadi. Shu bilan birga, ayrim olimlarning fikricha, tul so‘zi qadim turkiy lahjalarda "rux" ma’nosini anglatgan, keyinchalik esa, uning birlamchi mohiyati unutilib, "beva" ma’nosida ishlatila boshlagan. Afsungarlik qadim zamonlardan buyon barcha xalqlarda mavjud bo‘lib kelgan. Masalan, 10000 yil oldin Avstraliyada bolalarning boshini sikib, yapaloq qilishgan. Tarixchilarning fikricha, bu odat bolaning chiroyini ochishga qaratilgan. Ammo diniy nuqtai nazardan, boshining bunday shakli - shamanlarning qiyofasi aloxida toifa sifatida yakkalashganidan dalolat beradi. Ibtidoiy jamoada g‘or va soya devorlariga tushirilgan turli nuqtasimon rasmlar afsun marosimlarida ishlatilgan. Ularning ko‘pchiligi ovga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda inson va xayvonlar, xayvon terisini kiygan insonlar yoki yariminson- yarimxayvon tasvirlari aks etgan. Insonlar, shu tarigqa, ov omadli bo‘lishini tilab, ajdodlarning ruxlari va totem xayvonlar madadiga ishongan. YA’ni animizm va totemizm afsun tasvirlari va marosimlari orqali o‘z ifodasini topgan. Har bir ibtidoiy insonlar guruxining ov uchun o‘z xududi va o‘z "oqsoqoli" - kabilaboshi bo‘lib, uning ko‘lida nasldan-naslga o‘tuvchi siyosiy va diniy raqbarlik mujassamlashgan. Qabila topingan but-xudolar qatorida eng oliysi uning ajdodi bo‘lib, u turli diniy marosimlarga boshchilik qilgan. Ammo vaqt o‘tishi bilan diniy xukmronlik maxsus toifa odamlar qo‘liga o‘tadi. O‘ziga xos ixtisoslashuv yuz beradi. Endilikda qabilada erkak yoki ayol (rux jinsiy jixatdan ayolni tanlab, unga o‘z kuchini bergan) afsungari bo‘lib, u ruxlar va g‘ayritabiiy kuchlar bilan muloqot qilish qudratiga ega bo‘lgan. Shu tufayli u, gurux a’zolarining xayot-mamoti, ovning omadli o‘tishi va oziq-ovqat yetarli bo‘lishi, urf- odatlar avloddan-avlodga o‘tishini ta’minlashi kerak bo‘lib, qabiladoshlariga tabiblik xam qilgan. Xullas, mazkur afsungar qabila ruxoniysi sifatida katta ta’sirga ega bo‘lib, jamoat xisobiga yashagan va marosimlar o‘tkazgan. Ayrim xollarda uning xukmi qabila boshlig‘ining amridan ustun turgan. Darxagqiqat, odatda, afsun bilan maxsus toifa odamlar -jodugar va afsungar, parixonlar shug‘ullanib, oliy kuchlarga inson yoki jamoa iltijolarini "yetkazgan" va javobni talqin etgan. Ruxlar bilan muloqotga kirishish asnosida afsungar-parixonlar yoki qo‘ng‘iroq oxanglari jo‘rligida duolar shivirlab, raksga tushgan, sakragan va, shu tariqa, jazavaga tushgan. Odatda, ular ketidan tomoshabinlar xam jazavaga tushib, parixon o‘zidan ketgan va, aynan shu lahzalar u oliy kuch yoki ruhlar bilan muloqot qilayapti, deb xisoblangan. Sutschi Xorazmda suv va olov yordamida yomon nazar - suqni xaydab chiqarish marosimini o‘tkazib, bu ikki muxit e’tiqodi Xorazmda qadimdan rivojlangan. Barcha mazkur marosimlarda irimini kilish birinchi o‘ringa chiqishi dikqatga sazovor. Yevropada XVIII asrgacha saqlangan irimga muvofiq, nikox layti kimdir qulfni qulflasa yoki arqon(ip)da tugun boylab, suvga tashlasa, kelin-kuyov baxtli bo‘lmaydi. Yagona chora - qulf tki o‘sha ipni topib, yechish bo‘lgan. Bu borada Muxammad layg‘ambarga vaxiy kelmay qolganida, kaysi ayol arqonni 11 marta tugib, kudukka tashlaganlari va ular yechilgandan keyingina, yana zaxiy nozil bo‘lganini Qur’ondagi "Al-Falaq" surasidan eslash. kifoya. O‘rta Osiyoda afsungarlik kadimiy diniy katlam sifatida ma’lum. Gerodotning xikoya qilishicha, massagetlar gulxan atrofiga o‘tirib, unga allaqanday o‘simlik-mevalarni tashlagan, xidiga mast bo‘lib, atrofida raks tushgan. Buni keyinchalik darveshlarning zikr tushish ibtidosi, deb xisoblashadi. Umuman olganda, turli xalqlarda raqs tushib, aylanish - xarakat va dunyo rivojining zaruriy manbai sifatida talgqin etilgan. O‘zbeklarning "Harakatda barakat" tushunchasini eslash kifoya. O‘lkamizda afsungar sifatida baxshi, parixon va folbin -tamalari ishlatilgan: baxshi shoir-ashulachi sifatida odamlarni -.davolagan; parixon - parilar yordamida kelajakni karomat etgan; 1oin inson taqdirini ko‘ra bilgan. Afsungarlar bashoratgo‘y xisoblanib, kelajakni oldindan aytishgan, o‘g‘rini topib, kasallarni davolashgan. Eramizdan oldingi mingyillikning ikkin-chp yarmida ular doira va torli musiqa asboblaridan foydalangani O‘rta Osiyoda topilgan tosh xaykal qo‘lida torli, yelkasida esa zarbli musiqa asboblari bilan tasvirlanganidan xam ma’lum. Afsungarlarning xosiyatlari avloddan-avlodga o‘tishi va ular xomiy ruxlari ximoyasida bo‘lgani va ular yordamida davolashyga ishonishgan. Zarafshon voxasida XX asrda xam yomon ruqlarni "xaydash" marosimi mavjud bo‘lib, oldiniga Allox nomiga xamdu sano o‘qilgan, keyin animizm ruxlarga ishonch doirasida zardushtiylik ruhlari "chaqirilgan". (SH XX asr boshida yomon nazar yoki ziyon yetkazuvchi alvastilar domiga tushgan odamning g‘uborini otinoyilar "haydashgan" va keyin mulla kelib "dam solib, o‘qigan", ya’ni qadimgi e’tiqodlar islom qobig‘ida omuxtalashgan. Folbinlar esa, qo‘liga tasbeq yoki kitob olgan va homiylari sifatida darvesh-qalandarlar yoki eshonlarni nomlagan. Umuman olganda, O‘rta Osiyo afsungarligini darveshlar bilan bog‘lashadi: ikkalovi qam kuloq kiyib, jazavaga tushgan va sadr solgan. Surxondaryoning Bolaliktepa ibodatxonasida isiriqdon oldida noksimon 2,5x2 sm kumush xalqada yashil rang oynadan ishlangan tumorda bola emizayotgan ayol tasvirlangan. Bola ushlagan Ona iloxa va xomilador ayollar xaykalchalari sexrli kuchga ega bo‘lib, bola tug‘ish ramzi sifatida Ulug‘ Ona, Anaxita yoki Yer onasi, Kushon tangalaridagi Nanaya e’tiqodlari bilan bog‘langan. Misrning eng mashxur iloxalaridan Izida siymosi butun dunyo bo‘ylab tarqalib, Baktriyada xam unga topinishgani azaldan ma’lum. Misr xaykallarida ushbu iloxa, ko‘pincha, qo‘lida bola ushlagan xolda tasvirlanib, keyinchalik, bu mavzu qo‘lida Iso payg‘ambar bilan tasvirlangan Bibi Maryam ikona(rasm)lariga ta’sir o‘tkazganligi shubxasiz. Qadimgi aqidaga muvofiq, Ona iloxa qo‘lidagi yoki yonidagi bola nasl davom etishini aks ettirgan va tumor sifatida kelinlarga baraka bergan. Qaysi xalgqda qanday atalganidan qat’i nazar, tumordagi Ona iloxa xosildorlik va nabotot iloxasi ekanligi ayon. Unga barcha mavjudot bo‘ysunib, topinish marosimlarida shovqinli musiqa ishlatilgan. Tumorlar erkaklar, ayollar, bolalar, xayvonlar uchun aloxi-da bo‘lib, yana soxasiga qarab xam farq qilgan. Masalan, Xumsonda topilgan eramizdan ol-dingi II mingyillikka mansub bo‘lgan bronza gur-zining tepa qismida tas-virlangan sigir sog‘ayotgan ayol siymosi sexrli tu-mor vazifasini o‘tagan (27-rasm). Shunga o‘xshash asoni Mesopotamiyada imorat mustaxkam bo‘lsin deb, uy poydevoriga kumishgan Surxondaryoning Sopollitepa obidasidan topilgan va era-mizdan oldingi II mingyillikka mansub bo‘lgan salib shakli-dagi tumor-muxrga tushirilgan xayvonlar tasvirini totem va asotir-e’tiqod ramzlari sifatida ko‘rish mumkin. Muxrning bir tomonida sher, echki, grifon va to‘ng‘iz boshlari tasvirlanib, orqa tomonida - to‘rt tomonga o‘rmalovchi ilonlar aks etgan. Bu tumor sexr-jodu ramzi sifatida qo‘riqlash vazifasini o‘tagan, deb xisoblaydi olimlar. To‘rt tomonga yo‘naltirilgan ilonlar muqaddas makonni belgilab, u odamni qo‘riqlashiga ishonishgan. Shu bilan birga, ov jodusida xam qo‘llanilgan, deyishadi. Tumorlar mazkur ikki tomonlama ma’noga ega bo‘lgani ta’kidlanadi: xam olam tuzilishining ramzi, xam insonni shu orqali muxofaza etish qobiliyati. Buxoroda ilon boshi tasvirlangan bilaguzuklar bo‘lib, uning tasviri bolalar choponlari orqasiga xam tikilgan. Xiva-liklarning keng bilaguzuklarida qurbaqa tasvirlangan. Buning ma’nosi -- yomon ko‘z, yomon kuchlardan asrash bo‘lgan: ajina -devlar shu xayvonlarning qiyofasiga kirgani tufayli, o‘z aksini ko‘rib, odamga yomonlik keltirmasligiga ishonilgan. Qunduz qo‘ng‘iz (skarabey) shoxlari xam asrovchi va bolajonlik tumori sifatida turli ashyolarda ishlatilgan. Baliqa muqaddas toza mavjudot sifatidagi munosabat o‘lkamizda qadim zamonlardan kuzatilib, bu e’tiqod Avestoda xam o‘z aksini topgan va turli tumorlarda ishlatilgan. O‘rta Osiyoda muqaddas xayvonlar qatoriga, avvalambor, qo‘y va tog‘ echkisi kirgan bo‘lib, tumorlarda eng ko‘p ular tasvirlangan. Xorazmda so‘y suyagi bo‘laklari - eleshterik, turli naqshlar bilan bezatilib, ayollar va S, :rtterning bosh kiyimiga tikib qo‘yilgan. oshiqlari turli marjonlarda ishlatilgan, lavxlardashoxlari kuyilgan Qoraqalpoqlarning an’anaviy bosh kiyimi - saukeleda xam qo‘y shoxlari tasvirlangan kumush plastinkalar tikilib, ko‘krak xaykali xam qo‘y shoxlariga tagqlid qiladi. Tuya juni xam turli tumorlar tarkibiga kirgan. Hozirgi kunlarda bu ramzlarning ma’nosi unutilgan bo‘lsa-da, an’anaviy kiyimlarda uchrab turadi. Qadimda Buxoro axolisi va boshqa mintagqalarda qirg‘ovul, xo‘roz, tovus va kaptar muqaddas kuchga ega, deb xisoblangan va tanasining qismlari tumorlarda ishlatilgan. Ular "Quyosh" qushlari sirasiga kirib, xosildorlik g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Sush mavzusi turli kiyim va qimmatbaxo buyumlarda xozirgi kunda xam aksini topgan. Samarqandda peshonaga taqiladigan moxi tillo va Buxoroda shunga o‘xshash bibishak va sarsuzon taqin-choqlarida qushlar tasviri bo‘lgan. Ayniqsa, Qo‘qon zargarlari maxsulotlarida qushlar mavzusi keng ishlatilgan. Chakkaga taqiladigan zirak xam qushni ifodalagan. Bu taqinchorshr yoshlarga baxt keltirishiga ishonilgan. Daraxt va butalar xam g‘ayritabiiy kuchga molik, deb ulardan tumor yasashgan va kiyimlarga taqishgan. Eng muqaddas daraxtlar qatoriga tut, jiyda, do‘lana, na’matak, anor va boshqalar kirgan. Tutdan uchburchak tumorlar yasalib, ustiga naqshlar tushirilgan, pastiga marjonlar taqilgan. Jiyda, bodom, pista, anor, tut urug‘laridan tuzilgan marjonlar va ichiga piyoz, sarimsoq, isiriq va garmdori tikilgan xaltachalar eng qadimgi tumor-taqinchoqlarga kiradi. Jiyda, bodom, pista, tut va anor donalari ayollarga serfarzandlik ato etishiga xam ishonilgan. Qadimdan o‘lkamizda qimmatbaxo va yarim qimmatbaxo toshlar seqrli kuchga ega, deb e’tirof etiladi va, shu boisdan, ular xals tabobatida xam keng qo‘llanil-gan. Shular qatoriga la’l, yosut turlari, zumrad tosh, marvarid, qaxrabo kirib, eng ko‘p uchraydiganlari qatoriga serdo-lik (qizg‘ish rangli tosh), feruza va dengiz marjoni kirgan. Qimmatbaxo toshlar bilimdoni Beruniyning aytishicha, bu toshlar uning davrida xam tumor vazifasini o‘tagan va, jumladan, feruza - g‘alaba nishonasi, yomon ko‘zdan saqlovchi va mansab toshi xisoblanib, martabali odamlar uni taqishni xush ko‘rgan. Buxo-roda XX asr boshlarida xam ko‘pqirrali serdolik toshlarini bo‘ynida kumush gardishda taqib yurishgan. Ustiga arabcha yozuvlar yoki turli naqshlar tushirilga Serdolik Muxammad paygambarningsevimli toshi bo‘lgan, deyishadi, shu bilan birga, mazkur tosh o‘lkamizda islomdan ancha oldin mashxur bo‘lganini xam inobatga olish kerak. Eng qadimgi tumorlardan biri - tarkibida kauri chig‘anoq-lari bor taqinchoqlar sanalgan. Xorazmda ular bolalarni yomon ko‘zdan asragich sifatida eramizdan oldingi III asrdan ma’lum bo‘lib, ilon boshi deyilgan. Qozoqlarda kauri chig‘anog‘i "jilan basi" deb atalgan va qirg‘izlar xam ularni taqan. Hatto eng qadrli tuya, ot va qo‘chqorlarga xam shunday tumorlar taqishgan yoki jabdug‘iga tikishgan. Yomon ko‘zdan asrash niyatida bolalarning do‘ppisiga tikishgan. qadimgi chakkalik taqinchog‘ida yomon ko‘z tegmasin, deb qizlarning yuzi atrofini qurshab olgan. Erkaklar ziyofatida o‘yin totilari vazifasini o‘tagan. Fargona vodiysida satxi yo‘lbars terisiga o‘xshash chig‘anoqlar "tuya ko‘zi" deyilgan. Xaltachalarda ko‘zmunchoq sifatida tuz olib yurishgan. Pichoq va qaychilar xam tumor bo‘lib, tug‘ayotgan ayolning yostig‘i ostiga qo‘yilgan va so‘zanalarda ularning tasvirlari ko‘plab uchraydi.Qashqadaryoning Yerqo‘rg‘on ibodatxbnasida topilgan va eramiz boshiga mansub bo‘lgan shaxar mudofaa devorining bir qismi, qubbasi va kamon otish uchun shinak tasvirlangan kichik tilla buyum topildi. Orqasida kiyimga tagqish uchun to‘g‘nog‘ich borligi uning tumor sifatida ishlatilganidan dalolat beradi. O‘lkamiz ibodatxonalaridan topilgan so‘ngirotschalar, ular-ning Varaxsha devor tasvirlaridagi ifodasi, Bolaliktepa tasvirlaridagi kiyimlarda aksi tumor vazifasini o‘tagan bo‘lishi kerak, chunki uning jaranglashidan yomonlik va qorong‘ilik jinslari qochadi, deb xisoblangan. Zardushtiylar xo‘roz qichqirig‘i xam shu vazifani bajarishiga ishonishgan. q Qadimda afsungar kuchga ega tumor ashyolaridan yana biri -"jada" toshidan ishlangan qurbaqa va toshbaqa xaykalchalarining yomg‘ir "chaqirishiga" ishonch kuchli bo‘lib, uni baxt va farovonlik keltiruvchi tumor sifatida taqishgan. Masalan, Surxondaryoning Sopollitepa obidasidan qurbaqaning tosh xaykalchasi, Varaxshada ganchkori tasviri, qurbaqa shaklidagi marjon donasi Xorazmning Tuproqqal’a va Toshkent viloyatining maqbaralaridan topilgan. Toshkentning X asrga mansub Binket obidasidan topilgan idish sinig‘ida xam qurbaqa tasvirlanib, Samarqandda topilgan XV asrga oid panjaraning marmar ustunida xam xuddi shu tasvir o‘yilgan. Yerqo‘rg‘ondan topilgan aqiq(agat)dan ishlangan qurbaqa xaykalchasi Sopollitepa topilmasiga o‘xshash bo‘lib, o‘lkamizda bronza davri qadim ziroat sivilizatsiyalaridan boshlab, namlik va yomg‘irning eng qadimgi ramzlaridan biri xisoblanadi. Qurbaqa yomg‘irlar payti paydo bo‘lib, suv, ya’ni suyi - xtonik dunyo ramzi bo‘lgan. Hindistonda yomg‘irni xozir xam surbatsa yordamida chaqirishga urinishadi. O‘rta Osiyoda qurbagqa tumorlarining topilmalari Rempel L.I. va SHevyakov A.I. tadqiqotlarida batafsil tarzda keltirilgan. u Darqaqiqat, bunday tumorlar butun dunyo uzra keng targqalgan bo‘lib, Fransuz olimi De Lyumle, "Fransiyada eng qadimgi san’at namunasi yovvoyi buqa yoki zebu shoxidan o‘yilgan lingam (erkak-larning jinsiy unsuri)", deb xisoblaydi.176: 258 Yunonlar va rimliklar Dionis (Vakx) bayram marosimlari payti xosildorlik ramzi - lingam tasvirini ko‘tarib yurishgan. Sharqda lingamga topinish urf bo‘lgan joylardagi uning ustiga o‘tirish odatiga taqlidan, qadimgi Rimda kelin lingam tasviriga o‘tirgan. Shuningdek, xindlar xam, avvaliga Shiva xudosiga topinish uchun lingam shaklidagi ustunga sig‘inishgani ma’lum. YA’ni shu tufayli, tabiatning yaratuvchanlik qudratidan baxramand bo‘lish niyat q ilingan . Samarqand muzeyi va Moskvaning Ermitajida xosildorlik devlari(jin)ning xaykalchalari saqlanadi. Ular VI-VIII asrlar Samarqandiga mansub bo‘lib, oyoqlari baliqtangali kurakoyogqa yoki tutashpanjaga o‘xshashiga qarab, olimlar ularni "Shoxnoma"dagi "yumshotsovslp" xosildorlik jini Nerpatga qiyoslab, qosildorlik kuchlariga mansub, deb qisoblaydilar. Agar qaykalchaning boshidagi teshikdan suv quysangiz, pastida bo‘rttirib tasvirlangan linga-midan favvoradek otiladi. Surxondaryodan xam shunga o‘xshash xosildorlik tumori topilib Buxoro viloyatining Sizilsir II obidasidan topilgan qo‘l ishorasining tasviri xam shu qarashdan darak beradi Kushon davri Baktriyasida qabrlarga shunga o‘xshash turli tumor va taqinchoqlar qo‘yilgani ayondir. Qadim So‘g‘dda balo-sazolardan asrovchi va farovonlik ato etuvchi tumor sifatida ostona e’titsodi bo‘lib, VII-VIII asrlarga mansub ibodat majmualarida unga qurbonlik keltirish So‘g‘dning Afrosiyob va o‘zga obidalarida kuzatilgan. YA’ni ostona fetishizm e’tikodi darajasiga ko‘tarilgan. O‘rta Osiyoda ostona ajdodlar ruxiga e’tiqod bilan bogliq, deb xisoblaydi tadqiqotchi, chunki gqadimda ostona tagida yoki yonida dafn etish taomili ma’lum. Masalan, Buxoroning Sizilqir I va Setalak I majmualarida ostonaga kiraverishda koxinlar dafn etilgani xam shu e’tsh$odga taqalib, Baktriyaning Jarqo‘ton ibodat majmuasi muqaddasxonasining ostonasi tagida odamning kumush xaykalchasi ko‘milgani xam shu qatorga kiradi. Siyovush qabri Buxoroning sharqiy darvozasi oldida bo‘lgan. Umuman, qadim dunyoning turli xalqlarida uy, ibodatxona, shaxarga kirish joyi e’zozlangan va bu mavzu adabiyotda xam keng talqin topgan. Samarqand va Buxoro madrasalarining kirish qismida jamiyatda xurmatga sazovor arboblarning qabri joylashgan. Shu bilan birga, ostona uyni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi va yomonlik kirishidan saqlovchi joy xisoblangan. So‘g‘dda uyga qorong‘i tushganidan keyin kelgan mexmon eshikdan kirishidan oldin oyog‘i ostiga soflanishi uchun o‘choqdan ozgina kul va cho‘g‘lar tashlangan. Homila xonasining ostonasi tagiga yomon kuchlardan asrash uchun pichoq qo‘yishgan. Xorazmliklarda umri bilan bergan bo‘lsin deb, chaqaloqning kindik rishtasini ostona ustida bolta yoki o‘roq bilan kesishgan. O‘lkamizda bunday bolalarni Ostonaqul deb atashgan. Samarqandda chillali chaqaloq bor uy ostonasi oldiga mevali daraxtning qozig‘ini sotstb qo‘yishgan va kirayotgan odam qo‘li bilan uni urib, ichkariga kirgan. Zarafshon vodiysida chillasi chigqan bolani yettita uyga olib borib, "pirlar ostonasi" deb, ostonasi changini labiga surishgan, o‘choqdan esa "pirlar kuli" sifatida kulini surtishgan. Kelin-kuyovlar yoki xurmatli mexmonlarning oyog‘i ostiga ostonada qurbonlik ь$ilish odati xozir xam ma’lum. Shu tariqa, oilaning yangi a’zosi uy ajdodlari panoxi ostiga olingan va ular shafqatiga erishgan. O‘lkamizda chorvani birinchi marta yaylovga olib chiqishdan oldin ostona tagiga o‘roq yoki bolta qo‘yishgan, joni temirdek sattits bo‘lsin, deb. Kasallikni davolash va yomon ko‘zdan asrash uchun ostona ustida tabiblar sexr-jodu bilan bog‘liq qator amallarni bajargan. Xorazmliklarda marxumni uydan olib chiqishdan oldin uch marta ostona ustida pastlatisharkan, tiriklarni ortidan ergashtirmasin, deb.43: Ajdodlar e’tiqodiga sajda qilish faqat qabriga tanga qo‘yishda emas, boshqa odatlarda xam aksini topgan. Afrosiyobda VII asrning oxirgi o‘n yilligiga mansub zodagonlar uylari qazib ochilganida, katta zal oldida o‘lkamiz uchun an’anaviy uy ibodat-xonasi bo‘lgani aniqlandi. Zalga kirish ostonasining taxta kesakisi tagidan maxsus chuqurchada 696-698 yillari zarb etilgan So‘g‘d bronza tangasi topildi. Ikkinchi uyning ostonasi tagidan xam 710 yillar zarbiga mansub tanga chshqadi. Tangalar yangi zarb etilib, xali muomalada bo‘lmagani, ya’ni kuchi ko‘proq, deb o‘ylashgani diqqatga sazovor. (Buvim bilan bobom xam menga bolaligimda yangi, xali muomalada yurmagan tangalarni hadya qilishardi bayramlarda). Tadqiqotchi, tangalar doim ostonadan chiqishda o‘ng tomondagi kesakiga qo‘yilganiga diqqat qilib, demak, unga muqaddas ma’no berilgan deydi. Misol uchun, o‘zbek maqolini keltirishimiz mumkin: "ishing o‘ngidan kelsin". Xulosa to‘g‘ri: yangi uy qurishdan oldin, xotirjamlik va farovonlik tilab, ajdodlar ruxiga kurbonlik keltirilgan. Qazilmalarni olib borgan X. Oxunboboyev bunday topilmalar boshqa mintaqalarda xam mavjudligi asosida bu xolni qadimiy odat, deb talqin etadi. Olim turli manbalarga tayanib o‘tkazgan taxlil shuni ko‘rsatdiki, Zarafshon vodiysida chaqaloqni cho‘miltirganda, tog‘oraga kumush tanga solinardi, kelin-kuyov tepasidan tangalar sochish taomili xozir xam saqlanib qolgan, jinslardan tanga olsa, u sarf qilinsa xam, egasiga qaytib kela-verar ekan. Umuman, ibodatxonalarda eshikning kesakisidan kirave-rishda, yon tomonida atama narsalar tashlash uchun maxsus tokcha qilingani ma’lum. Diniy marosimlarda ishlatiladigan singan ashyolarni aloxida joylarda ko‘mishgan, chunki ibodatxonadan olib chiqilishi man etilgan. Shu yerning o‘zida maxsus qatlamda faqat kiyik va kuy shoxlari atama etib ko‘milgan.Bir so‘z bilan aytganda, qadimda inson o‘zini yomonlikdan asrash va yaxshilik tilash niyatida turli tumorlarni ishlatgan. Shu bilan birga, xalqning mazkur e’tiqodi turli davrlarda turli diniy e’tiqodlar tomonidan ta’qib xam etilgan. Masalan, Zar-dusht Axura Mazdaga va’da beradi: "Shunda men qaqshatarman Jodugarlarning barin". YA’ni zardushtiylik o‘zidan avvalgi ibtidoiy diniy urf-odatlar, sexr-jodularga ishonishni qorala-gan. Ibn Sino tibbiyoti esa, sexr-jodu va dinga asoslangan davolashdan bilim va tajriba asosidagi davolashga o‘tishni yuzaga keltiradi. Bu uslubning yozma ravishda aks etishi uning butun dunyo bo‘ylab keng tarqalishiga olib keladi va vatandoshimiz nomi bilan atalgan "meditsina" - "Sino davosi" degan soxa paydo bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib o‘tgan misollarimiz o‘lkamizda fetishizm -butlarga sig‘inish e’tiqodini namoyon etib, mazkur yo‘nalish ruxlarga ishonch bilan birgalikda, insonlar ongiga xukmron bo‘lgani ayonlashdi. Shu bilan birga, nazarimizda, fetishizm -ibtidoiy diniy tasavvur va qarashlarning oxirgi pallasini belgi-ladi. Animizm va totemizm o‘zining moddiy aksi va shaklini topib, shu asosda, diniy e’tiqod ko‘rinishlari murakkablashib boradi. Bu jarayon esa, pirovardida, oliy kuchga ishonchning ruxiy shakliga olib keladi - Borliqni yaratgan Xudoning yakkaligi tan olinadi. Diniy e’tiqodlar taraqiyoti xuddi bir doirasimon xarakatni nixoyasiga yetkazib, qiyomiga erishadi. Avvaliga ruxlar va ajdod-larning xamma narsaga qodirligi insonlar tafakkurida mujas- samlashadi, keyinchalik esa, ular insonlar xayotiga aralashib ta’sir o‘tkazishiga bo‘lgan ishonch fetishizm ashyolarida moddiy shakl oladi. Ruxiy ta’sirning vaqt va makon uzra siljishi e’tiqodning moddiy ashyolarda xam shakllanishi mumkinligiga zamin yaratadi. Natijada, inson shu xulosaga keldiki, agar u tinch yashashni va omadli bo‘lishni istasa, mazkur g‘ayritabiiy oliy kuchlarga ishonib, sajda gqilishi, ularga extirom bildirib, qurbonlik keltirishi lozim. Oliy kuch xomiyligisiz inson o‘zini kuchsiz va ximoyadan maxrum, deb xis qila boshladi. YA’ni narigi dunyoning bu dunyodan ustunligi e’titsod darajasiga ko‘tarildi. Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. - M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

O'xshashlar

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi
Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati
Qadimiy diniy e’tiqodlar
Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari
Наврўз уйдирма ва ҳақиқат