Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi - Manaviyat asoslari - Referatlar

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi Reja: 1. Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi 2. Faylasuf Kant, fetishizm atamasini ibtidoiy din nazariyasini tushuntirish uchun qo‘llaydi. 3. Afsungarlik qadim zamonlardan buyon barcha xalqlarda mavjud bo‘lib kelgan. 4. O‘lkamiz ibodatxonalaridan topilgan qo‘ngiroqchalar, ularning Varaxsha devor tasvirlaridagi ifodasi,

Fetishistik diniy e’tiqodlar genezisi "Fetishizm" - narsalarga siginish, bosh chanog‘ining o‘zini butga aylantirishgan, butparastlik animizm va fetishizmdan keyingi pog‘ona, ajdodlar kuch-qudratining moddiylashtirilgan e’tiqodi. Ibtidoiy inson ayrim jonsiz narsalar ham voqealarga ta’sir etib, o‘ziga kerakli natijaga yordam berishiga ishongan va ulardan himoya so‘ragan. XVIII asr mutafakkiri De Bross, afrikalik kabilalarning shu niyat bilan jonsiz narsalarga topinishidan hayratlanib, bu ibtidoiy e’tiqodni "fetishizm" - narsalarga sig‘inish, deb ataydi. Bu atamaning ingliz tilidagi ma’nolari e’tiqod mohiyatini tushunishga yordam beradi: 1 - tumor; 2 - sajda qilinadigan narsa; 3 - but. Demak, biron narsani tumor sifatida kurib, o‘z oldiga qo‘yib, niyatlari ro‘yobga oshishi uchun unga sajda kilish - fetishizm, degani. Faylasuf Kant, fetishizm atamasini ibtidoiy din nazariyasini tushuntirish uchun qo‘llaydi . Oldingi faslda ko‘rganimizdek, nbtidoiy inson nafaqat odam va hayvon, balki o‘simlik va xarakatsiz ashyolarning ham hayoti va ruhi borligiga ishongan. Kant, bu holatni "insonning barcha tashqi ham tabiiy, ham sun’iy ashyolarda xuddi biznikiga o‘xshash joni bor mavjudotlarni ko‘rishga moyilligi - sof fetishizmdir", deya ta’riflagan. Aynan fetishizm tabiatni ilohiylashtirishga keltirgan bo‘lib, Kant fikricha, "Qadimgilarning Koinot ruhi haqidagi tushunchasi va Yer - bu katta jonli mavjudot, degan tasavvur - umumlashtirilgan za sistemaga keltirilgan fetishizmdir". E. Taylor umuman ruhlarga bo‘lgan e’tiqodni - "animizm", narsalarda mujassamlashgan ruhlarga e’tiqodni esa "fetishizm", deya ta’riflaydi, va bu e’tiqod zamirida butparastlik paydo bo‘lgan, deydi O‘z tabiatiga ko‘ra, butlar yaxshilik keltiruvchi va yomonlik tashuvchi bo‘lgan. Insonlar yaxshilik ma’budalaridan najot istab, ularga sig‘inishgan va xaykalchalarini uylariga va ibodatxonalarga qo‘yishgan. Xorazmning Bozorqal’asi yonidan qo‘lda ishlangan ayol xaykalchasining boshsiz tanasi topilgan. G‘arb olimlarining fikricha, butlarning boshsiz topilishi iltimosni bajarmagani uchun jazo bo‘lgan.507; 17 Narshaxiy ma’lumotiga ko‘ra, Buxoroda axoli Olov uyidan muqaddas olov olib, xar yili maxsus marosim kuni shox shaxsan keladigan

bozordan esa, yangi butlarni xarid qilgan. Mazkur, butlar sotilgan bozor Mox (Oy), deb atalishidan olimlar uning Oy iloxi e’tiqodi bilan bog‘liqligi xaqida xulosa chiqaradi.48; 17 Beruniy ma’lumotlariga binoan, Ferverdin-Mox yozning boshlanish bayrami bo‘lgan, Tir-Mox - kuz boshlanishi, Mixr-Moh - qish boshlanishi va Dey-Moh - baxor boshi. Ro‘zidey ba Mixr (u yana Paykan deb xam atalgan) xamir yoki loydan odam shaklidagi but-xaykalcha yasab, darvoza oldiga qo‘yishgan. Narshaxiyning Buxoroda sopol va yog‘ochdan ko‘plab butlar yasash taomili xaqidagi axboroti shu orqali tushunilishi mumkin, deb hisoblaydi olimlar. Pirovardida, fetishizm yog‘och, loy va o‘zga moddalardan butlar va tumorlar yasashga keltirib, ruhlar va totem ajdodlar kuch-qudratining moddiylashtirilgan e’tiqodi paydo bo‘ladi. Iloxlarning temirdan yasalgan tasvirlari xam bo‘lgan. Ammo ular asosan yog‘ochdan ishlanganligini, arablar Samarqand va Poykentni ishg‘ol etganida ko‘plab butlarni yoqib yuborgani haqidagi ma’lumot tasdiqlaydi. Ular mato liboslarga kiyintirilib, qimmatbaxo toshlar bilan bezatilgan.275: 15~20 Ma’budalarning loy va sopol haykalchalari o‘rtahol aholi uylaridan topilib, o‘ziga to‘q xona-donlarda bronza, oltin, fil suyagi yoki tilladan yasalgan haykalchalar va diniy mazmundagi devoriy tasvirlar mavjud bo‘lgan. Lekin jamoaning barcha a’zolari shaxar ibodatxonasiga borgan va, shu tariqa, e’tiqod rishtalari xammani bog‘lab, jamoaning eng njori pog‘onalaridan eng quyi qatlamlarigacha qamrab olgan. O‘ziga xos g‘oyaviy muxit yaratilib, aholi toat-ibodat, hukmronlarga bo‘ysunish ruxida tarbiyalangan va iloxiy kuchlarga sajda qilib, taqvodor bo‘lib yashashga intilgan. Jodugar va afsungar(shaman)lar esa, but-tumorlardan foydalanib, inson ongiga o‘z ta’sirini kuchaytiradi. Keyingi pog‘onada katta butxonalar qurilib, turli iloh-ma’budalarning katta xaykallari o‘rnatiladi va ularga sajda qilish marosimlari shakllanadi. O‘lkamizda qadim zamonlarda butlar o‘rnida bir bo‘lak tosh shaklidan marxumning ruxini bildirgan qo‘g‘irchoqlargacha ishlatilgani ma’lum. XX asr boshida Zarafshon daryobo‘yi axolisi yigit yoki qiz qabri ustiga jinsiga monand qo‘girchoq qo‘yib, marxum liboslaridan tikilgan ko‘ylakka yasantirishgan.

Toshkentda XX asr boshida xam qabrlarga qo‘g‘irchoq qo‘yishgan ekan. YA’ni bu odat marxumga xamrox berib, tiriklarga tegmasligini iltijo etishni bildirgan. Shuningdek, marxum ruxi kelib, qabr toshida qo‘nishiga ishonishgan. Farg‘ona vodiysi qirg‘izlari XX asr boshida ham marxumning tasvirini yasab, unda ruhi yashaydi, deb ishonishgan va nomini "tul" deyishgan. Uni marxum kiyimlariga kiyintirib, o‘tov burchagidagi parda ortiga qo‘yishgan. Burchakda, 40 kungacha marxum "ruxining nuri" deb, shamlar yosits turgan. Mehmonlar kelganida, uning oldida ayollar yig‘i-sig‘i qilib, sevikli xotini yuzlarini timdalagan. Bir yilgacha uni saqlashgan va keyin bevaning motam kiyimi bilan birga yondirishgan hamda yaqin-qarindoshlarga xotirlash ziyofati berishgan. "Manas" eposining qaxramoni shunday nasixat qiladi: "o‘limimdan keyin sevimli Guloyim tasvirim oldida tunu- kun o‘tirmasin va ko‘z yoshlarini to‘kmasin". Qozoqlarda xam shunday odat kuzatilgan. Aslida, tul odati xaqida dastlabki ma’lumotlar qadim turkiy qabr toshi yozuvidan ma’lum: "61 yoshimda ko‘k samoda Quyoshni ko‘rmay qolganimda, bekam uyimda tul yasadi". Rus tilining izohli lug‘atlaridan V. Radlov asarida bu so‘z "beva " deb talqin etilgani hozirgi turkiy tillar-dagi ma’nosiga mos tushadi. Shu bilan birga, ayrim olimlarning fikricha, tul so‘zi qadim turkiy lahjalarda "rux" ma’nosini anglatgan, keyinchalik esa, uning birlamchi mohiyati unutilib, "beva" ma’nosida ishlatila boshlagan. Afsungarlik qadim zamonlardan buyon barcha xalqlarda mavjud bo‘lib kelgan. Masalan, 10000 yil oldin Avstraliyada bolalarning boshini siqib, yapaloq qilishgan. Tarixchilarning fikricha, bu odat bolaning chiroyini ochishga qaratilgan. Ammo diniy nuqtai nazardan, boshining bunday shakli - shamanlarning qiyofasi aloxida toifa sifatida yakkalashganidan dalolat beradi. Ibtidoiy jamoada g‘or va qoya devorlariga tushirilgan turli nuqtasimon rasmlar afsun marosimlarida ishlatilgan. Ularning ko‘pchiligi ovga bag‘ishlangan bo‘lib, ularda inson va xayvonlar, xayvon terisini kiygan insonlar yoki yariminson- yarimxayvon tasvirlari aks etgan. Insonlar, shu tariqa, ov omadli bo‘lishini tilab, ajdodlarning ruxlari va totem xayvonlar madadiga ishongan. YA’ni animizm va totemizm afsun tasvirlari va maro-simlari orqali o‘z ifodasini topgan.

Har bir ibtidoiy insonlar guruxining ov uchun o‘z xududi va o‘z "oqsoqoli" - qabilaboshi bo‘lib, uning so‘lida nasldan-naslga o‘tuvchi siyosiy va diniy rahbarlik mujassamlashgan. Qabila topingan but-xudolar qatorida eng oliysi uning ajdodi bo‘lib, u turli diniy marosimlarga boshchilik qilgan. Ammo vaqt o‘tishi bilan diniy xukmronlik maxsus toifa odamlar qo‘liga o‘tadi. O‘ziga xos ixtisoslashuv yuz beradi. Endilikda qabilada erkak yoki ayol (rux jinsiy jixatdan ayolni tanlab, unga o‘z kuchini bergan) afsungari bo‘lib, u ruxlar va g‘ayritabiiy kuchlar bilan muloqot qilish qudratiga ega bo‘lgan. Shu tufayli u, gurux a’zolarining xayot-mamoti, ovning omadli o‘tishi va oziq-ovqat yetarli bo‘lishi, urf- odatlar avloddan-avlodga o‘tishini ta’minlashi kerak bo‘lib, qabiladoshlariga tabiblik xam qilgan. Xullas, mazkur afsungar qabila ruxoniysi sifatida katta ta’sirga ega bo‘lib, jamoat xisobiga yashagan va marosimlar o‘tkazgan. Ayrim xollarda uning xukmi qabila boshlig‘ining amridan ustun turgan. O‘lkamizda afsungar sifatida baxshi, parixon va folbin atamalari ishlatilgan: baxshi shoir-ashulachi sifatida odamlarni -.davolagan; parixon - parilar yordamida kelajakni karomat etgan; folbininson taqdirini ko‘ra bilgan. Afsungarlar bashoratgo‘y ham xisoblanib, kelajakni oldindan aytishgan, o‘g‘rini topib, kasallarni davolashgan. Eramizdan oldingi mingyillikning ikkinchi yarmida ular doira va torli musiqa asboblaridan foydalangani O‘rta Osiyoda topilgan tosh xaykal qo‘lida torli, yelkasida esa zarbli musiqa asboblari bilan tasvirlanganidan xam ma’lum. Afsungarlarning xosiyatlari avloddan-avlodga o‘tishi va ular xomiy ruxlari ximoyasida bo‘lgani va ular yordamida davolashiga ishonishgan. Tumorlar erkaklar, ayollar, bolalar, xayvonlar uchun aloxida bo‘lib, yana soxasiga qarab xam farq qilgan. Masalan, Xumsonda topilgan eramizdan oldingi II mingyillikka mansub bo‘lgan bronza gurzining tepa qismida tasvirlangan sigir sog‘ayotgan ayol siymosi sexrli tumor vazifasini o‘tagan. Shunga o‘xshash asoni Mesopotamiyada imorat mustaxkam bo‘lsin deb, uy poydevoriga ko‘mishgan. O‘rta Osiyoda muqaddas xayvonlar qatoriga, avvalambor, qo‘y va tog‘ echkisi kirgan bo‘lib, tumorlarda eng ko‘p ular tasvirlangan. Xorazmda qo‘y

suyagi bo‘laklari - eleshterik, turli naqshlar bilan bezatilib, ayollar va bolalarning bosh kiyimiga tikib qo‘yilgan. Oshiqlari turli marjonlarda ishlatilgan, lavxlardala o‘yilgan. Qoraqalpoqlarning an’anaviy bosh kiyimi - saukeleda xam qo‘y shoxlari tasvirlangan kumush plastinkalar tikilib, ko‘krak xaykali xam qo‘y shoxlariga tagqlid qiladi. Tuya juni xam turli tumorlar tarkibiga kirgan. Hozirgi kunlarda bu ramzlarning ma’nosi unutilgan bo‘lsa-da, an’anaviy kiyim-larda uchrab turadi. Qadimda Buxoro axolisi va boshqa mintagqalarda qirg‘ovul, xo‘roz, tovus va kaptar muqaddas kuchga ega, deb xisoblangan va tanasining qismlari tumorlarda ishlatilgan. Ular "Quyosh" qushlari sirasiga kirib, xosildorlik g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Qush mavzusi turli kiyim va qimmatbaxo buyumlarda xozirgi kunda xam aksini topgan. Samarqandda peshonaga taqiladigan moxi tillo va Buxoroda shunga o‘xshash bibishak va sarsuzon taqinchoqlarida qushlar tasviri bo‘lgan. Ayniqsa, Qo‘qon zargarlari maxsulotlarida qushlar mavzusi keng ishlatilgan. Chakkaga taqiladigan zirak xam qushni ifodalagan. Bu taqinchoqlar yoshlarga baxt keltirishiga ishonilgan.123: Daraxt va butalar xam g‘ayritabiiy kuchga molik, deb ulardan tumor yasashgan va kiyimlarga taqishgan. Eng muqaddas daraxtlar qatoriga tut, jiyda, do‘lana, na’matak, anor va boshqalar kirgan. Tutdan uchburchak tumorlar yasalib, ustiga naqshlar tushirilgan, pastiga marjonlar taqilgan. Jiyda, bodom, pista, anor, tut urug‘laridan tuzilgan marjonlar va ichiga piyoz, sarimsoq, isiriq va garmdori tikilgan xaltachalar eng qadimgi tumor-taqinchoqlarga kiradi. Jiyda, bodom, pista, tut va anor donalari ayollarga serfarzandlik ato etishiga xam ishonilgan.Qadimdan o‘lkamizda qimmatbaxo va yarim qimmatbaxo toshlar sehrli kuchga ega, deb e’tirof etiladi va, shu boisdan, ular xalq tabobatida xam keng qo‘llanilgan. Shular qatoriga la’l, yoqut turlari, zumrad tosh, marvarid, qaxrabo kirib, eng ko‘p uchraydiganlari qatoriga serdolik (qizg‘ish rangli tosh), feruza va dengiz marjoni kirgan. Qimmatbaxo tosh- lar bilimdoniruniyning aytishicha, bu toshlar uning davrida xam tumor

vazifasini o‘tagan va, jumladan, feruza - g‘alaba nishonasi, yomon ko‘zdan saqlovchi va mansab toshi xisoblanib, martabali odamlar uni taqishni xush ko‘rgan. Buxoroda XX asr boshlarida xam ko‘pqirrali serdolik toshlarini bo‘ynida kumush gardishda taqib yurishgan. Ustiga arabcha yozuvlar yoki turli naqshlar tushirilga Serdolik - Muxammad paygambarning sevimli toshi bo‘lgan, deyishadi, shu bilan birga, mazkur tosh o‘lkamizda islomdan ancha oldin mashxur bo‘lganini xam inobatga olish kerak. Qashqadaryoning Yerqo‘rg‘on ibodatxbnasida topilgan va eramiz boshiga mansub bo‘lgan shaxar mudofaa devorining bir qismi, qubbasi va kamon otish uchun shinak tasvirlangan kichik tilla buyum topildi. Orqasida kiyimga taqish uchun to‘g‘nog‘ich borligi uning tumor sifatida ishlatilganidan dalolat beradi.O‘lkamiz ibodatxonalaridan topilgan qo‘ngiroqchalar, ularning Varaxsha devor tasvirlaridagi ifodasi, Bolalik tepa tasvirlaridagi kiyimlarda aksi tumor vazifasini o‘tagan bo‘lishi kerak, chunki uning jaranglashidan yomonlik va qorong‘ilik jinslari qochadi, deb xisoblangan. Zardushtiylar xo‘roz qichqirig‘i xam shu vazifani bajarishiga ishonishgan. - Qadimda afsungar kuchga ega tumor ashyolaridan yana biri -"jada" toshidan ishlangan qurbaqa va toshbaqa xaykalchalarining yomg‘ir "chaqirishiga" ishonch kuchli bo‘lib, uni baxt va farovonlik keltiruvchi tumor sifatida taqishgan. Masalan, Surxondaryoning Sopollitepa obidasidan qurbaqaning tosh xaykalchasi, Varaxshada ganchkori tasviri, qurbaqa shaklidagi marjon donasi Xorazmning Tuproq qal’a va Toshkent viloyatining maqbaralaridan topilgan. Toshkentning X asrga mansub Binket obidasidan topilgan idish sinig‘ida xam qurbaqa tasvirlanib, Samarqandda topilgan XV asrga oid panjaraning marmar ustunida xam xuddi shu tasvir o‘yilgan. Yerqo‘rg‘ondan topilgan aqiq(agat)dan ishlangan qurbaqa xaykalchasi Sopollitepa topilmasiga o‘xshash bo‘lib, o‘lkamizda bronza davri qadim ziroat sivilizatsiyalaridan boshlab, namlik va

yomg‘irning eng qadimgi ramzlaridan biri xisoblanadi. Qurbaqa yomg‘irlar payti paydo bo‘lib, suv, ya’ni quyi - xtonik dunyo ramzi bo‘lgan. Hindistonda yomg‘irni xozir xam qurbaqa yordamida chaqirishga urinishadi. O‘rta Osiyoda qurbagqa tumorlarining topilmalari Rempel L.I. va SHevyakov A.I. tadqiqotlarida batafsil tarzda keltirilgan. U darhaqiqat, bunday tumorlar butun dunyo uzra keng targqalgan bo‘lib, Fransuz olimi De Lyumle, "Fransiyada eng qadimgi san’at namunasi yovvoyi buqa yoki zebu shoxidan o‘yilgan lingam (erkaklarning jinsiy unsuri)", deb xisoblaydi. Yunonlar va rimliklar Dionis (Vakx) bayram marosimlari payti xosildorlik ramzi - lingam tasvirini ko‘tarib yurishgan. Sharqda lingamga topinish urf bo‘lgan joylardagi uning ustiga o‘tirish odatiga taqlidan, qadimgi Rimda kelin lingam tasviriga o‘tirgan. Shuningdek, xindlar xam, avvaliga Shiva xudosiga topinish uchun lingam shaklidagi ustunga sig‘inishgani ma’lum. YA’ni shu tufayli, tabiatning yaratuvchanlik qudratidan baxramand bo‘lish niyat qilingan. Samarqand muzeyi va Moskvaning Ermitajida xosildorlik devlari(jin)ning xaykalchalari saqlanadi. Ular VI-VIII asrlar Samarqandiga mansub bo‘lib, oyoqlari baliqtangali kurakoyoqqa yoki tutashpanjaga o‘xshashiga qarab, olimlar ularni "Shoxnoma"dagi "yumshoqoyoqli" xosildorlik jini Nerpatga qiyoslab, hosildorlik kuchlariga mansub, deb hisoblaydilar. Agar haykalchaning boshidagi teshikdan suv quysangiz, pastida bo‘rttirib tasvirlangan lingamidan favvoradek otiladi34e: 138 (30- rasm). Shu bilan birga, ostona uyni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi va yomonlik kirishidan saqlovchi joy xisoblangan. So‘g‘dda uyga qorong‘i tushganidan keyin kelgan mexmon eshikdan kirishidan oldin oyog‘i ostiga soflanishi uchun o‘choqdan ozgina kul va cho‘g‘lar tashlangan. Homila xonasining ostonasi tagiga yomon kuchlardan asrash uchun pichoq qo‘yishgan. Xorazmliklarda umri bilan bergan bo‘lsin deb, chaqaloqning kindik rishtasini ostona ustida bolta yoki o‘roq bilan kesishgan. O‘lkamizda bunday bolalarni Ostonaqul deb atashgan.

Samarqandda chillali chaqaloq bor uy ostonasi oldiga mevali daraxtning qozig‘ini qoqib qo‘yishgan va kirayotgan odam qo‘li bilan uni urib, ichkariga kirgan. Zarafshon vodiysida chillasi chiqqan bolani yettita uyga olib borib, "pirlar ostonasi" deb, ostonasi changini labiga surishgan, o‘choqdan esa "pirlar kuli" sifatida kulini surtishgan. Kelin-kuyovlar yoki xurmatli mexmonlarning oyog‘i ostiga ostonada qurbonlik qilish odati xozir xam ma’lum. Shu tariqa, oilaning yangi a’zosi uy ajdodlari panoxi ostiga olingan va ular shafqatiga erishgan. O‘lkamizda chorvani birinchi marta yaylovga olib chiqishdan oldin ostona tagiga o‘roq yoki bolta qo‘yishgan, joni temirdek sattits bo‘lsin, deb. Kasallikni davolash va yomon ko‘zdan asrash uchun ostona ustida tabiblar sexr-jodu bilan bog‘liq qator amallarni bajargan. Xorazmliklarda marxumni uydan olib chiqishdan oldin uch marta ostona ustida pastlatisharkan, tiriklarni ortidan ergashtirmasin, deb.43:Ajdodlar e’tiqodiga sajda qilish faqat qabriga tanga qo‘yishda emas, boshqa odatlarda xam aksini topgan. Afrosiyobda VII asrning oxirgi o‘n yilligiga mansub zodagonlar uylari qazib ochilganida, katta zal oldida o‘lkamiz uchun an’anaviy uy ibodat-xonasi bo‘lgani aniqlandi. Zalga kirish ostonasining taxta kesakisi tagidan maxsus chuqurchada 696-698 yillari zarb etilgan So‘g‘d bronza tangasi topildi. Ikkinchi uyning ostonasi tagidan xam 710 yillar zarbiga mansub tanga chshqadi. Tangalar yangi zarb etilib, xali muomalada bo‘lmagani, ya’ni kuchi ko‘proq, deb o‘ylashgani diqqatga sazovor. (Buvim bilan bobom xam menga bolaligimda yangi, xali muomalada yurmagan tangalarni hadya qilishardi bayramlarda). Tadqiqotchi, tangalar doim ostonadan chiqishda o‘ng tomondagi kesakiga qo‘yilganiga diqqat qilib, demak, unga muqqddas ma’no berilgan deydi. Misol uchun, o‘zbek maqolini keltirishimiz mumkin: "ishing o‘ngidan kelsin". Xulosa to‘g‘ri: yangi uy qurishdan oldin, xotirjamlik va farovonlik tilab, ajdodlar ruxiga kurbonlik keltirilgan. Qazilmalarni olib borgan X. Oxunboboyev bunday topilmalar boshqa mintaqalarda xam mavjudligi asosida bu xolni qadimiy odat, deb talqin etadi. Olim turli manbalarga

tayanib o‘tkazgan taxlil shuni ko‘rsatdiki, Zarafshon vodiysida chaqaloqni cho‘miltirganda, tog‘oraga kumush tanga solinardi, kelin-kuyov tepasidan tangalar sochish taomili xozir xam saqlanib qolgan, jinslardan tanga olsa, u sarf qilinsa xam, egasiga qaytib kelaverar ekan.Bir so‘z bilan aytganda, qadimda inson o‘zini yomonlikdan asrash va yaxshilik tilash niyatida turli tumorlarni ishlatgan. Shu bilan birga, xalqning mazkur e’tiqodi turli davrlarda turli diniy e’tiqodlar tomonidan ta’qib xam etilgan. Masalan, Zardusht Axura Mazdaga va’da beradi: "Shunda men qaqshatarman Jodugarlarning barin". YA’ni zardushtiylik o‘zidan avvalgi ibtidoiy diniy urf-odatlar, sexr-jodularga ishonishni qoralagan. Ibn Sino tibbiyoti esa, sexr-jodu va dinga asoslangan davolashdan bilim va tajriba asosidagi davolashga o‘tishni yuzaga keltiradi. Bu uslubning yozma ravishda aks etishi uning butun dunyo bo‘ylab keng tarqalishiga olib keladi va vatandoshimiz nomi bilan atalgan "meditsina" - "Sino davosi" degan soxa paydo bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib o‘tgan misollarimiz o‘lkamizda fetishizm -butlarga sig‘inish e’tiqodini namoyon etib, mazkur yo‘nalish ruxlarga ishonch bilan birgalikda, insonlar ongiga xukmron bo‘lgani ayonlashdi. Shu bilan birga, nazarimizda, fetishizm -ibtidoiy diniy tasavvur va qarashlarning oxirgi pallasini belgi-ladi. Animizm va totemizm o‘zining moddiy aksi va shaklini topib, shu asosda, diniy e’tiqod ko‘rinishlari murakkablashib boradi. Bu jarayon esa, pirovardida, oliy kuchga ishonchning ruxiy shakliga olib keladi - Borliqni yaratgan Xudoning yakkaligi tan olinadi. Diniy e’tiqodlar taraqqiyoti xuddi bir doirasimon xarakatni nixoyasiga yetkazib, qiyomiga erishadi. Avvaliga ruxlar va ajdodlarning xamma narsaga qodirligi insonlar tafakkurida mujas- samlashadi, keyinchalik esa, ular insonlar xayotiga aralashib ta’sir o‘tkazishiga bo‘lgan ishonch fetishizm ashyolarida moddiy shakl oladi. Ruxiy ta’sirning vaqt va makon uzra siljishi e’ti-qodning moddiy ashyolarda xam shakllanishi mumkinligiga zamin yaratadi. Natijada, inson shu xulosaga keldiki, agar u tinch yashashni va omadli

bo‘lishni istasa, mazkur g‘ayritabiiy oliy kuchlarga ishonib, sajda qilishi, ularga extirom bildirib, qurbonlik keltirishi lozim. Oliy kuch xomiyligisiz inson o‘zini kuchsiz va ximoyadan maxrum, deb xis qila boshladi. YA’ni narigi dunyoning bu dunyodan ustunligi e’tikod darajasiga ko‘tarildi.

Adabiyotlar: 1. Bromley. Y.V. Ocherki teorii etnosa. – M.,1983. 2. Levi-Stros K. Strukturnaya antropologiya. – M., 1983. 3. Orlova E.A. Vvedeniye v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu. -M.,1994. 4. Etnologiya /Pod. red. G.YE. Markova i V.V. Pimenova. – M., 1994. 5. Lurye S.V. Istoricheskaya etnologiya. – M., 1998. 6. Sadoxin.A.P. Etnologiya. M., – 2000.

O'xshashlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari

Totemistik diniy e’tiqodlarning insoniyat tarixida tutgan o‘rni

Animistik diniy e’tiqodlarning paydo bo‘lishi va uning ilmiy ahamiyati

Insoniyat tarixida ibtidoiy diniy e’tiqodlarning o‘ziga xos tarixiy ahamiyati