logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Manaviyat asoslari
  4. Манихейлик

Манихейлик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB
Ko'chirib olish
Манихейлик Режа: 1. Манининг ҳаёти ва фаолияти. 2. Мани таълимоти. 3. Муқаддас китоблар. 4. Манихеизмнинг тарқалиши. 5. Манихеизм Марказий Осиёда. 6. Манихеизмнинг Эрондаги тақдири. Манининг ҳаёти ва фаолияти. Ўрта аср бошларида Шарқ далвтларида ерга мулкчиликка асосланган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар мустаҳкамланаётган даврда зардуштийлик, буддизм, христианлик, ҳиндуизм каби динлар билан бир қаторда манихей дини ҳам муҳим ахамиятга эга бўлган. Араб халифалиги ташкил этилганидан сўнг, ислом дини Эрон ва Т у ронга тарқалди. Бу даврда Жанубий Осиёнинг кўп халқлари, бу ерда муҳим ижтимоий таъсирга эга бўлган манихейликни қабул қилди. Манихей жамоалари пайдо бўла бошлади. Хусусан, ўрта аср бошларига келиб туркий халқларнинг асосий қисми манихейликлар бўлиб¸ манихейлик бутун Марказий Осиё ва Шарқий Туркистон бўйлаб тарқалди. Манихейликнинг асосчиси Сурак Патик (216-277) ҳисобланади. Кейинчалик уни Мани – руҳ деб аташадиган бўлишди. Унинг тўлиқ номи X асрда араб тарихчиси Ибн-ан-Надим томонидан “Фиҳрист” китобида Мани ибн Фаттак Бобак ибн Аби Барзам деб кўрсатилган. Манининг аждодлари Парфия ҳукмдорлари Аршакийларга қариндош бўлган ва ўз даврида Парфияга тобеъ бўлган Вавилонда юқори лавозимлардан бирига тайинланган. Манининг Вавилон яқинидаги Мардину қишлоғида эрамизнинг 216 йилида (аршакидлар сулоласи ҳукмронлиги охирлаб, Сосонийлар ҳукмронлигига 10 йил қолганда) туғилганлигини айнан шу билан далиллайдилар. Манининг онаси – Мария ёзма манбаларда кўрсатилишича, Парфияда эътиборли Ашгания уруғидан бўлиб, у ҳам Аршакид сулоласидан эди. Манининг болалиги ва ёшлиги мамлакат шимолида, сомий тиллардан бирида сўзлашадиган халқлар орасида ўтди. Болалигиданоқ зукко ва қизиқувчан бўлган, доим хаёл сурувчан Мани, отасининг хизмати муносабати билан Вавилон яқинидаги Ктесифон (ал-Мадоин) шаҳрига кўчиб ўтади. Шаҳар марказида жойлашган отшпарастлар ибодатхонаси ўз гўзаллиги ва виқори билан уни мафтун этади. Мани қадимги Вавилон дини одатлари ва қонунларини яхши билган, чунки ўзи шунга эътиқод қилган ва тез-тез ибодатхонага келиб турган. Бир кун ибодатхонадалигида унга сирли илоҳий овоз эшитилади. Шундан сўнг барча диний маросим ва сирлар Мани учун ўз моҳиятини йўқотади. У аввал ўша даврда кенг тарқалган ва анчайин оммалашган секта бўлган гностиклар “Муғтасила” (ювинувчилар) жамиятига аъзо бўлади. Кўп вақт ўтмай, унинг таълимот и га қониқмаганидан сўнг, у бу жамиятни тарк этади. Ниҳоят кўп ўйланишлардан сўнг, ўн икки ёшли Мани унга илоҳий нома юборилганлигини маълум қилади. Ўзини билдирган худони Мани − “Икки моҳият руҳи” деб атайди. Бу маънода Мани динини дуалистик деса бўлади, чунки у дуализм ғоясига асосланган. Мани 24 ёшга кирганида яна илоҳий нома олади. Шундан сўнг Мани ўз динини тарғиб этиб, фаолиятини бошлайди. Бу даврга келиб Аршакидлар сулоласи ўз ҳукмронлигини якунламоқда эди, Сосонийлар сулоласи асосчисининг ўғли Ардашир Папаканинг ҳукмронлиги ниҳоясига яқинлашмоқда эди. Унинг ўғли Шопур I (242-273) Мани таълимотининг биринчи ҳомийси бўлди. Шопур тож кийиш маросимида Манига ўз таълимоти моҳиятини барчага сўзлаб бериш ва ваъзхонлик қилишга рухсат беради. Мани ўзини “осмондан юборилган” деб ҳисоблаб, одамларни урушмасликка, жанг қилмасликка, бойлик тўплаш билан шуғулланмасликка чақирган. Мани таълимоти. Мани динининг асоси – ёруғлик ва зулмат ўртасидаги мангу курашдир. Унинг моҳияти эса ёруғлик зулмат устидан ғалаба қозонишига ишонтириш. Мани таълимотига кўра, барча ҳақиқий нарсалар- табиат, одамлар аввал - бошидан бу қарама-қарши қутбларда туриб, кураш олиб боради. Манихейликда ёруғлик ва зулмат тушунчалари эзгулик ва ёвузлик каби ижтимоий-ахлоқий категория намуналари сифатида акс эттирилади. Манихейлик зардуштийлик ва христианликнинг ҳарактерли томонларини ўз ичига олган. Мани ўзини олдинги динларни тўғрилайдиган пайғамбар деб ҳисоблаган. Манихейлик маҳдийлик ғоясини христианликдан олган бўлса, эзгулик ва ёвузлик, ёруғлик ва зулмат, маънавий ва моддий дунё ўртасидаги кураш бўлган диний дуализмни эса зардуштийликдан олган. Диний дуализм манихей динининг асоси бўлди. Бунга асосан биринчи дунёни худо бошқаради, иккинчи дунёни эса шайтон. Бу икки дунё кураши фалокат билан якунланади. Натижада моддий дунё ҳалокатга юз тутади, руҳ эса озодликка чиқади. Манихей таълимотига кўра, моддий дунё – ёвузлик дунёси. Инсоннинг ўзи эса икки қисмдан − тана ва жондан иборат. Икки дунё курашида инсон зулматга қарши курашиб, ёруғлик кучларига ёрдамлашади. Ўз ваъзларида Мани ўзини, тавротда айтилганидек, Исо ишини давом эттирувчи Параклет деб атаган. Зурванизмдан фарқли равишда дуализмда ёруғлик ва зулмат мангу ва тенг ҳуқуқлидир, зардуштийлик таълимотида эса зулмат ёруғликдан кейин пайдо бўлади. Мангулик нуқтаи назаридан ёруғлик ва зулмат манихейликда тенгдир, бир биридан фақат моҳияти, ҳарактери, намойни бўлиши ва жойлашиш ўрни билан фарқ қилади. Ҳеч бир нарса ҳеч нарсадан пайдо бўлмайди. Мангу мавжуд нарса йўқ бўлмайди. Мана шу сабабли ёруғлик ва зулмат ҳар доим ва абадий мавжуддир. Бу кучларнинг ҳар иккиси қудратлидир – улар кўради, эшитади, ҳис этади ва билади. Бироқ ўз ҳарактерига қура бир-бирига зиддир. Муқаддас китоблар. Бу китоблар Мани томонидан ёзилган бўлиб, булар “Шопуракон”, “Тирик инжил”, “Прагматея”, “Кефалайя” ва бошқалардир. Уларда манихейлик динининг моҳияти ва талаблари ифода этилган. Манихейликнинг тарқалиши. Янги динга илк чақириқни Мани ўз оила аъзолари ва яқинларига йўллайди. Чунки зардуштийлик ва христианлик каби анъанавий динлар Вавилон ва Эрон халқлари орасида кучли таъсирга эга эди, Мани таълимоти у ерда оммалашмади. Натижада Мани ўз динини тарғиб этиш мақсадида Шарққа йўл олди. У Хуросон, Турон, Ҳиндистон ва Шарқий Туркистонда бўлди ва у ерда катта муваффақиятга эришди. У ерда аста-секин манихей жамоалари пайдо бўла бошлади. Мани у ерлардан қайтганидан сўнг, унинг динини Сосонийлар сулоласининг биринчи ҳукмдори Ардашер Попакнинг ўғиллари Фируз (Пероз) ва Миршоҳ қабул қилдилар. Сулоланинг иккинчи вакили Шопур I ҳукмдорлиги даврида Манининг обрўси саройда янада ошди ва у давлатнинг диний-ғоявий маслаҳатчисига айланди. Шундан бошлаб Мани Шопур саройида хизмат қила бошлади. Мани ҳукмдорни барча тадбирларда ва мамлакат бўйлаб сафарларида кузатиб борди. 244-261 йилларда Мани Миср ва қатор Ғарбий Оврупа, Марказий ва Шарқий Осиё мамлакатларида миссионерлик фаолиятини самарали ўтказди. Бунда унга Мар Аммо каби издошлари яқиндан ёрдам бердилар. Мани ўз асарларидан бирида шундай ёзган: “ Менинг диним барчага ва турли тилларда тушунарли бўлади ва узоқ мамлакатларга тарқалади”. Ўрта Осиёда манихейлик. Манихейликнинг илк тарқалиш ҳудудлари Эрондан шарқда жойлашган, олдинги Парфияга тегишли бўлган ерлар, шунингдек Марказий Осиё бўлди. VIII-IX асрларга келиб манихейлик айнан шу ҳудудлар орқали Шарқий Туркистон ва Шарқий Осиёга тарқалди. Уйғур, турк, суғдий, парфий тилларда ёзилган кўпгина ёдгорликлар манихейлик буюк ипак йўли буйлаб тарқалиб, жаҳон динига айланганлигидан далолат беради. Манихейлик фақатгина Сосонийлар давлатида тарқалиб қолмасдан, Кушон империяси ҳудудига ҳам кириб борди. Бу ҳақда кўпгина тарихий ёзма манбалар далолат беради. Марказий Осиёда бу дин эрамизнинг III асридан XV асригача мавжуд бўлди. Бу дин тақдири ҳақида ватандошимиз ва буюк қомусий олим Абу Райҳон Беруний шундай ёзади: “Ислом шаҳарларида Мани дини тарафдорлари шу қадар кўп эдики, уларнинг ҳисобига етиб бўлмасди. Мусулмон давлатларидан ташқарида, кўпгина шарқий турклар, Хитой, Тибет ва айрим индуслар манихейликка эътиқод қиларди.” Марказий Осиёда манихейликнинг йирик марказлари Марв ва Самарқанд бўлиб, бу диннинг шарқда тарқалишида уларнинг роли жуда катта бўлган. Илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Мани ҳаётлигида унинг издошлари Марвда ва Кушон империяси чегараларида бўлдилар. Шарқда манихейликнинг биринчи тағиботчиси Мар Аммо бўлди. Шарқий Туркистонда манихейликка тегишли иккита ҳужжат топилган. Бу Мани ўз динининг Шарқда тарқалишини жуда орзу қилганидан далолат беради. Айнан шу мақсадда у турли шарқ мамлакатларига ўз миссионерларини юборган. Шундай ҳужжатларнинг бирида кўпгина миссионерлар Марвдан Заммга (ҳозирги Туркманобод яқинида) юборилганлиги айтилади. Бошқа ҳужжатда эса, Мани шахсан Мар Аммони Хуросанга, Кушон империяси чегарсига ўз динини тарқатиш мақсадида юборгани айтилган. Бу ҳужжатга кўра, Хуросонга сафари чоғида Мар Аммо ёнига Баг Ард худоси (Хуросон чегараси руҳи) келиб, уни ўтказгиси келмаганлиги айтилган. Бироқ узоқ музокарадан кейин Хуросоннинг барча дарвозалари очилади. Ушбу ҳужжатларнинг биринчисида манихей миссионерларининг Сўғддаги фаолияти ҳақида гап юритилади. Эҳтимол, Шарқий Туркистонга манихейлик шу миссионерлар орқали келгандир.Иккинчи ҳужжат ҳам III-IV асрларда Бақтрия ва ундаги манихейлик тўғрисида маълумот беради. Манихейликнинг қатор ёзма ёдгорликларидан маълумки, Парфияда Эрон ва Ҳиндистон чегараларида яшовчи манихейликлар ва буддистлар ўзаро алоқа қилиб туришган. VI асрга келиб Балхда тарқалган манихей жамоалари юз йилга яқин яшаган. Шунга асосланиб, Балхда VI асрда манихей жамоалари мавжуд бўлган дейиш мумкин. Бироқ бу ҳужжатлар Кушон Бақтриясида бундай жамоаларнинг мавжудлиги тўғрисида етарлича маълумот бермайди, аммо манихей жамоалари бу даврда Кушон империяси ҳудудида фаолият юритганлиги тўғрисидаги гумонларни инкор ҳам этмайди. Манихейликнинг Эрондаги тақдири. Шопур I нинг ўлимидан кейин тахтга ўғли Хурмзид I (272-283) ўтирди. Бироқ унинг ҳукмронлиги узоққа чўзилмади, ундан кейин тахтни Шопурнинг бошқа ўғли – Варахрон I (Бахром) эгаллади. У зардуштийликка эътиқод қилувчилардан эди. Шунинг учун у ҳукмронлик қилаётган даврда зардуштийлик бошқа мавжуд динларга, жумладан манихейликка нисбатан улуғлана бошлади. Зардуштликлар Мани таълимотини кескин қоралади. Варахрон I ҳукмронлиги даврида зардуштийликнинг эътиборли тарафдорларидан бири, Сосонийлар давлатининг олий ҳаками ва диний устози Картирнинг фармойишига асосан манихейлик бошқа динлар қатори тақиқланди. Ноанъанавий дин тарафдорларини таъқиб қилиш 275 йилда Манини қамоққа олиш ва 277 йилда қатл этиш билан якунланди. Диний таъқиблар натижасида зардуштийлик Эронда давлат динига айланади. Манихей жамоалари таъқиб қилинишда давом этди ва бутун Шарқ бўйлаб тарқалиб кетди. Картир даврида барча яҳудийлар, буддистлар, брахманлар, христианлар, манихейликлар қатъий таъқиб этилиб қатл қилиндилар, уларнинг худолари ва ибодатхоналари ўрнида зардуштийлик олов ибодатхоналари қурилди. Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999.

O'xshashlar

Наврўз уйдирма ва ҳақиқат
Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати
Ma'naviyat va inson faoliyati
Маънавии маърифии мафкуравий сиёсат ва инсон омили
Ижтимоий мўлжал ва таълим қадриятлари