Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.6630859375 KB

Ko'chirib olish

Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri Reja: 1. Sibling maqomi tushunchasi. 2. To‘ng‘ich, o‘rtancha, kenja va yolg‘iz farzandning sibling maqomi. 3. Opa-singil, aka-inilik munosabatlariga asoslangan oila modeli

Sibling maqomi tushunchasi Xalqimiz uzoq o‘tmishdan ota-ona va farzand munosabatlaridan keyingi o‘rinda, aka-ukalik va opa-singillik munosabatlariga alohida e’tibor bilan qaragan. Oilada farzandlar o‘rtasida iliq munosabatlar bo‘lishi va saqlanib qolinishi, oiladagi farzandlar mavqeiga munsabat halq og‘zaki ijodi namunalarida o‘z aksini topgan. Bunga “Uch og‘a-botirlar”, “Kenja botir”, “Birlashgan o‘zar” kabi ertaklarni, “Shirin va Shakar” kabi dostonlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Oila bolaning ilk ijtimoiy munosabatlarga kirishadigan maskani bo‘lib, unda bolaning ota-onasi, aka-uka, opa-singillari bilan bo‘ladigan muloqati ijtimoiylashuv jarayoniga kuchli ta’sir qiluvchi omil hisoblanadi. Individual psixologiya asoschisi A.Adler bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning jinsiga, oilada nechanchi farzand ekanligiga, oilasida aka-ukalar va opa-singillari borligiga, ya’ni uning sibling maqomiga bog‘liqligi g‘oyasini ilgari surgan olim sanaladi. Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs –bir oiladagi akalar va opalar ma’nosini bildiradi) – muayyan insonning muayyan oilada tug‘ilishi, jinsi va tug‘ruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, ya’ni aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, ko‘pgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, do‘stlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan o‘rnatadigan muloqotlarining xarakteriga ta’sir etishini o‘rganishgan. Empirik ma’lumotlar bunday bog‘liqliklarning to‘rt turi mavjudligini ta’kidlaydi. To‘ng‘ich bola , oiladagi farzandlarning kattasi, odatda otaonasining umidi bo‘lib, ota-onalar undan ko‘p narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi ham. Undagi muvaffaqiyatlarga bo‘lgan intilish, o‘qish va kasb-hunar egallash yo‘nalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori bo‘ladi.

Uning muvaffaqiyatlari nafaqat ota-onaning kutishlariga bog‘liq, balki ma’lum vaqt erkalatilgan bolaning, keyinchalik “taxtdan tushishi”, mavqening birdan o‘zgarishi va kutishlar tizimining ham shunga yarasha boshqacha bo‘lib qolishi bilan bog‘liqdir. Buni Adler iborasi bilan aytganda, “detronizatsiya”, ya’ni taxtdan ayrilishi deb atash mumkin. Chunki ukasi yoki singlisi paydo bo‘lgandan so‘ng, otaonasining e’tibori birdan boshqa bolaga qaratilib, unga munosabat o‘zgarib qolganligini bola o‘ziga xos qayg‘urish bilan his qiladi. Lekin ota-onaning e’tibori va mehriga qaytadan erishish maqsadida u harakat qila boshlaydi. Agar to‘ng‘ich farzandning uka ko‘rgandan so‘ng paydo bo‘ladigan deprivatsiyasi kuchli bo‘lsa-da, o‘zini ko‘rsatish uchun ichki imkoniyatlari, layoqati yetarli bo‘lmasa (ba’zan to‘ng‘ich farzand nimjonroq bo‘ladi), unda bolaning xulqida keskin salbiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi, masalan, ukasini yomon ko‘rib, unga ziyon yetkazishga harakat qiladi, injiqligi bilan ota-onasini xafa qiladi, ovqat yemaydigan, o‘zi mustaqil ravishda uxlamaydigan, hatto, hojatga chiqmaydigan, aytilganlarni bajarmaydigan o‘jar bo‘lib boradi. Hayotda shunday voqealar ham kuzatilganki, endi tetapoya bo‘lib, mustaqil harakatlar qila boshlagan to‘ng‘ich farzand ukasini itarib yuborishi, og‘ziga yomon narsalarni solib qo‘yishi, beshikda uxlab yotgan bolani yiqitish holatlari bo‘lgan. YA’ni, ota-onaning domimiy mehri yetishmayotganligini his qilgan bolada rashk hissi uyg‘onadi, uning sababchisi esa yangi dunyoga kelgan ukasidir. Shunga qaramay, aksariyat to‘ng‘ich farzandlar ota-onasining ziyrakligi, o‘zida paydo bo‘lgan ko‘nikma tufayli yangi sharoitga moslashadi, sekin-asta ukasiga mehr qo‘yadi, unga g‘amxo‘rlik qilishdan rohatlanadigan ham bo‘lib qoladi. Bu unga foyda keltiradi ham: kelajakda u turli toifa insonlar, jumladan, kattalar, obro‘li insonlar bilan kelishib ishlashga harakat qiladigan, ularning ko‘ngliga qaraydigan, uyida ko‘rganlari ko‘chada qaytarilmasligiga harakat qiladigan, moslashuvchan bo‘lib o‘sadi. Odatda bunday bolaning tengqurlari orasida o‘ziga xos mavqei bo‘ladi. Yoshligidan ota-onaning yuzi-ko‘ziga qarab, ularning munosabatini his qilishga o‘rgangan bola kelajakda o‘qituvchisi yoki rahbarining ham yuzi-ko‘ziga qarab, muomala qilishga o‘rganadi. Ota-onalik

maqomiga aloqador munosabatlarni tashqarida boshqalarga ham qo‘llashga ko‘nikib boradi. Shuning uchun to‘ng‘ichlarda kirishimlilik, kichiklarga g‘amxo‘rlik, mustaqil qarorlar qabul qilishga, mas’uliyatni bo‘yniga olish va liderlikka moyillik rivojlanib boradi. Shuning uchun ham jamiyatda rahbar lavozimlarda ishlayotgan, siyosiy va jamoatchilik idoralarini boshqarayotganlarning aksariyati oilada to‘ng‘ich farzand ekanligi o‘rganilgan. Masalan, Amerika Prezidentlarining yarmi, 20 nafardan ortiq avstronavtlar oilada to‘ng‘ich farzandlar bo‘lishgan. Odatda oilada o‘sayotgan o‘g‘il bolalarning to‘ng‘ichi erkaklar jamoasini (masalan, harbiy, xalqaro, siyosiy tashkilotlar), singillari bo‘lgan akalar xotin-qizlar jamoasini (maktab, shifoxona), va shunga o‘xshash opalar ham mantiqan mos ravishda jamoalarni muvaffaqiyatli boshqaradigan rahbarlar bo‘lib yetishadi. Nikoh borasida esa o‘rtancha farzand ancha kelishib, baxtli yashashga moyil bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim holatlarda aynan to‘ng‘ich farzandlar ba’zan jamiyatda muammoli, tarbiyasi og‘irlar kategoriyasiga tushib qoladi. Bunga yo otaonaning katta farzandidan umidlarining haddan ziyod og‘irligi yoki “detronizatsiya” jarayonining bola tomonidan salbiy idrok etilishi sabab bo‘ladi. • Ikkinchi farzand (yoki o‘rtancha ) odatda kattalarga tobe, o‘zgalar ko‘magiga muhtoj, adolatsizlik, xaqsizliklar va qattiqlikka chidamsiz, boshqalarning munosabatlarini injiqlik bilan qabul qiladigan bo‘lib o‘sadi. U akasi yoki opasiga qarab, uning soyasida ayyorroq, epsizroq bo‘lib ko‘rinadi, chunki tug‘ilganidan yonida undan kattalar borligiga u ko‘nikib boradi. O‘rtancha farzandlardan yaxshi san’atkorlar, sportchilar, diplomatlar, odamlar bilan ishlashga ustasi farang rahbarlar yetishib chiqishi ham mumkin. • Kichik farzand umrining oxirigacha o‘zini kichikman, deb his qilishga moyil bo‘ladi, uni hech kim hafa qilishi mumkin emas. Hamisha g‘amxo‘rlik og‘ushida bo‘lgan kichkintoy, kelajakda ham hamma yerda o‘zini muhofazada, xavfsizlikda his etishga moyil bo‘ladi va buni o‘zgalardan talab ham qiladi. Ularning kayfiyati ko‘pincha yaxshi bo‘lib, yonatrofidagilar bilan yaxshi muomalaga kirisha oladi. Odatda kichik farzandda muvaffaqiyatga erishish

motivatsiyasi kuchli, raqobatbardoshlik talab etilgan sharoitda u chidamliroq bo‘ladi. Afsuski, ularning nikoh borasida omadlari kamroq bo‘lishi kuzatilgan, oilada kichik farzand bo‘lganlar salga ajralishni o‘ylaydi, chunki ulardan yaxshi vafodor, chidamli er yoki xotin chiqmaydi. Shu bois, turmush qurishga ham unchalik shoshmaydi, chunki o‘ziga mas’uliyatni olishni yoqtirmaydi. Yagona farzand ning sibling maqomi to‘ng‘ichnikiga yaqin. Otaonaning umidlari va orzu-havaslarini bilib katta bo‘lgan bola ko‘p sohada, ayniqsa, intellektual sohada katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin, lekin odatda juda o‘zini yaxshi ko‘radigan, egoist bo‘lib qolishadi. Ular jamiyatda ham xato qilib qo‘yishdan qo‘rqmaydi, muvaffiqiyat sari dalil yuradi, lekin har doim ham unga erisholmaydi, chunki odamlar bilan kirishimli emas. Shuning uchun o‘zbeklarda “yagona farzand – farzand emas”, degan gaplar bor, ular ota-onaning kuyib-pishib, unga barcha imkoniyatlarni yaratib, yaxshi ko‘rayotganligining qadriga yetmaydi. Bu kelgusida ham boshqa insonlarga nisbatan munosabatda o‘z aksini topadi, keksayib qolgan otaonaga to‘ng‘ich farzand qanchalik mehribon bo‘lsa, yagona farzand buning aksi bo‘lib, otasi va onasi vafotidan keyin ham ulardan xafa bo‘lib yuradi, “nega meni tashlab ketishdi?”, deb. Shuning uchun yaxshi oila uchun kamida ikkita farzandning bo‘lishi va ular o‘rtasida yaxshi o‘zaro munosabatlarning qaror topishi shaxs uchun ham, oila va jamiyat uchun ham foydalidir. XX asrning 70 yillarida avstraliyalik psixolog Uolter Toumen sibling maqomining shaxs shakllanishiga ta’siri mavzusiga oid ko‘pgina tadqiqot ishlari olib bordi. U minglab oilalarni o‘rganib, qadriyatlar tizimining, moliyaviy ahvolining va ma’lumoti darajasining turlicha bo‘lishiga qaramasdan oiladagi o‘rni bir xil bo‘lgan insonlar xarakterida juda ko‘p o‘xshashliklar borligini aniqlagan. R.B.Felson siblinglar o‘zaro munosabatlaridagi agressivlikni o‘rganib, oiladagi yolg‘iz jinsli bolaga nisbatan (jinsidan qat’iy nazar) boshqa bolalarning jismoniy va verbal agressiv harakatlar qilishini aniqladi. Shuningdek, siblinglar o‘zaro tortishuviga hadeb ota-onalarning aralashuvi kutilgan natijalarga olib

kelmasligi isbotlandi. Felsonning fikricha, shaxsning agressiv xulq-atvoriga uning oilasidagi shaxslararo munosabatlar qatorida, sibling maqomi va siblinglar soni ham muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatimizda ham siblinglar o‘zaro munosabatlarining shaxs shakllanishiga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borilmoqda (V.M.Karimova, Z.YE.Abdurahmanova, X.Xaydarova, N.A.G‘ayibova). Jumladan, N.A.G‘ayibovaning tadqiqot ishlari natijasiga ko‘ra, sinaluvchi o‘smirlar ichida to‘ng‘ich farzandlar nizoli vaziyatni bartaraf yetishda boshqa sibling maqomidagilarga nisbatan ko‘proq mas’uliyatni bo‘ynilariga olishlari, oiladagi o‘rtancha farzandlar boshqa sibling maqomidagi o‘smirlarga nisbatan atrofdagilarga hukmron, boshqaruvchilik munosabatida bo‘lishlari, kenja farzandlar yesa oilada va tengdoshlari davrasida mas’uliyatni bo‘yniga olishni yoqtirmasliklari aniqlangan. Shu bilan birga oilada kenja qizlar kenja o‘g‘il bolalarga nisbatan nizoli vaziyatlarda raqobatga moyil yekanlari aniqlangan. Tadqiqot ishi natijalaridan o‘smir do‘st tanlashda o‘z sibling maqomiga monand bo‘lgan o‘smirni tanlash yehtimoli yuqori yekanligi aniqlandi. Bu sibling maqomi do‘stona munosabatlar o‘rnatishga aloqador yekanligidan dalolat beradi. Oila va nikoh bo‘yicha ko‘plab mutaxassislar Z.Freyd va A.Adlerning g‘oyalarini ma’qullagan holda shuni ta’kidlaydilarki, oila qurayotgan yosh kelin- kuyovlar o‘zlari anglamagan ravishda o‘zlari tarbiya topgan oilalarining modelini yangi oilaga tadbiq eta boshlaydilar. Jumladan, Toumen sibling maqomi kelajakda umr yo‘ldoshi tanlashga va u bilan bo‘ladigan munosabatlarga ham ta’sir qiladi, deb hisobladi. Touman nazariyasi aka va opalar sifatlarini qaytarilishi, deb atalib, shunga ko‘ra, agar turmush qurayotgan yoshlarning opalari yoki akalari bo‘lsa, ular yangi turmushdagi munosabatlarda ana shu o‘z yaqinlariga bo‘lgan munosabatlarini jinsga muvofiq tarzda namoyon qilishga intilisharkan. Ayniqsa, xotinning akasi va yerning kichik singlisi bo‘lganligi oilaviy munosabatlarning ijobiy bo‘lishiga yordam beradi.

Opa-singil, aka-inilik munosabatlariga asoslangan oila modeli A.Adler g‘oyalari ta’sirida ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra, er-xotin aloqalari mustahkam va barqaror bo‘lishi uchun ikkasi o‘z munosabatlari jarayonida akalari yoki opa- singillari bilan bo‘ladigan hamkorlik, liderlik, hukmronlik, mas’uliyat, g‘amxo‘rlik, tobelik kabi qator munosabatlarini ro‘yobga chiqarishlari lozim (sibling yondashuv). Bu aloqalarning bir ko‘rinishi shundayki, unda er va xotin bir- biriga akaday, singilday u yoki bu munosabatlardagi kemtikliklarni to‘ldirib borishlari mumkin (komplementar nikoh). Bu bizdagi munosabatlarga ham xos bo‘lib, ko‘pgina o‘zbek oilalarida xotin erini “aka” deb atasa, er birinchi farzand tug‘ilgach, xotiniga to‘ng‘ich farzandning ismini aytib murojaat qiladi. Bu holat ayniqsa, er o‘z oilasida singillarining akasi bo‘lgan bo‘lsa, yoki xotin ham o‘z navbatida ota-onasining uyida akalarning singlisi bo‘lgan bo‘lsa komplementar tarzda uyg‘unlik kashf etadi, ular oilaviy munosabatlarda kim ustun, kim tobe kabi muammolarga duch kelmaydilar. Agar xotin o‘z oilasida biriga singil, biriga opa bo‘lib katta bo‘lgan bo‘lsa, u yoki bu tajriba eri bo‘lgan munosabatlarda qisman komplementar vazifani bajaradi. Nihoyat, agar er o‘z oilasida to‘ng‘ich farzand va xotin ham o‘z oilasida to‘ng‘ich bo‘lgan bo‘lsa, unda er-xotin munosabatlari nokomplementar nikohga to‘g‘ri keladi, ya’ni, ular teng mavqeli bo‘lgani uchun odatda o‘zaro munosabatlarida liderlik va o‘zaro adaptatsiya holatlari muayyan qiyinchiliklar va muammolar bilan kechadi, tez-tez bir-biriga nimalarnidir da’vo qiladigan, o‘z fikrini uqtirish va amalga oshirishga moyillik kuzatiladi. Odatda bunday nikoh ikki ziyoli inson o‘rtasida tuzilgan bo‘lsa, ular baxtli bo‘lishlari mumkin, ayniqsa, hozirgi davrda, lekin o‘zaro til topishib, ko‘nikib ketishlariga anchagina vaqt, sabr-toqat kerak bo‘ladi. Mamlakatimizda so‘nggi yillarda olib borilgan ko‘pgina tadqiqotlarda ham er- xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxsiga ta’siri, jumladan, erkaklik va ayollik fazilatlari shakllanishidagi o‘rni o‘rganilgan, ilmiy xulosalar chiqarilgan. Ota-onasining oilasida ko‘rgan-kechirganlari bolaning bo‘lg‘usi oilasi, undagi er-xotin munosabatlari, farzandlar tarbiyasi, qarindosh-urug‘lar bilan bo‘ladigan murakkab o‘zaro aloqalarning qanday kechishini belgilovchi muhim omildir.

Ushbu omilning ta’sirini batafsil o‘rgangan olimlardan biri N. Pezeshkian (1993) bo‘lib, u bunday ta’sirchanlikning 3 jihatini alohida ajratadi: • turli stresslarga nisbatan munosabat; • hissiyotlarga beriluvchanlik va uning oqibatlari • ijtimoiy xattiharakat me’yorlari; • oilaviy munosabatlar. Pezeshkian ota-ona oilasida ko‘rgan-kechirganlari ta’sirida turlicha stresslarga hozirjavoblikning to‘rt xil tipik usullarini, yo‘llarini ajratadi: Avvalo, bu – tana reaksiyalari yoki vujud bilan javob berish bo‘lib, u turli psixosomatik kasalliklar yoki holatlarga nisbatan inson vujudining javobi (masalan, uyqu, kayf bo‘lish, ochlik yoki to‘qlik kabi) sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda masalan, ota-ona oilasida urf bo‘lgan xazilxuzul, aytishuvlar orqali u yoki bu zarar yetkazuvchi tangliklarning oldini olish tajribasi nazarda tutiladi. Faoliyat ham stressning oldini olish vositasi sifatida muallif tomonidan ikki yo‘nalishda bo‘lishi mumkinligi qayd etiladi. Masalan, birinchisi – ishga mukkadan ketish orqali stressni yechish bo‘lsa, ikkinchisi – u yoki bu sohadagi yutuqlar va qo‘lga kiritilgan natijalar orqali o‘zini-o‘zi tinchlantirish, tangliklardan “qochish”ni anglatadi. Muloqot yoki bevosita muomala shaklida odam ko‘proq turli suhbatdoshlarni topib, ular bilan kirishib ketish orqali yoki aksincha, o‘zini yolg‘izlikka mahkum etish orqali stressni yengillatish usuli bo‘lsa, oxirgi yo‘l – xayolga berilish, ya’ni, real harakatlarni ramziy taassurotdagi obrazlar bilan almashtirish hisobiga tangliklardan uzoqlashishdir. Hissiyotlarga berilish hamda uni ijtimoiy xatti-harakat normalariga muvofiqlashtirish – bu ko‘rgan-kechirgan hissiyotlar va xulq namunalari to‘g‘risidagi tasavvurlar. Pezeshkian bevosita hissiy-emotsional normalarga sevgi-muhabbatni, ishonch, umid, sabr-qanoat, o‘zgalarga e’tiborli bo‘lish, o‘zgalar bilan yaqin samimiy munosabatlarga kirisha olish, e’tiqodlilik, diniy hissiyotlarni kiritadi. Bunday hissiyotlar odatda ota-onasi, yaqinlari, aka, opalar, uka-singillar bilan

o‘zini identifikatsiya qilish, o‘zini ular bilan solishtirish, o‘xshashlikka intilish jarayonida shakllanadi. Aynan shu sababli inson kimgadir ishonishga, samimiy muruvvat ko‘rsatishga o‘rganadi. Oila muhitida boshdan kechirgan hissiyotlar oqibati bo‘lmish xatti-harakatlar normalariga esa bir so‘zlilik, saranjomsarishtalik, ozodalik, samimiyat, adolatlilik, intiluvchanlik, tejamkorlik, sadoqat, ishonch, xalollik kabilar kiradi.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Aleshina Y.YE. Individualnoye i semeynoye psixologicheskoye konsultirovaniye. – M.: Klass, 2004. 2. Jalilova S.X., G‘ayibova N.A. Umumiy psixodiagnostika. T.:-2017. 3. G‘ayibova N.A. “O‘smir sibling maqomining tengqurlari bilan bo‘ladigan shaxslararo munosabatlarga ta’siri”. Monografiya T.: -2016. 4. G‘ayibova N.A. Oilada farzandlar o‘zaro munosabatlarini o‘rganish. Metodik qo‘llanma. T.: 2014.-68 b.

O'xshashlar

Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri

Ota onalik ustanovkalarining ko‘rinishlari

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi

Farzandlar o‘zaro munosabatlari xususiyatlari

Ota onalarda ota onalik identifikatsiyasi xususiyatlari