Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.701171875 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri Reja: 1. Psixik taraqqiyot, yosh bosqichlari va yosh inqirozlari 2. Yosh davrlar psixologiyasida bir necha kichik krizislar va katta krizislar mavjud.

Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yuzaga kelgan sotsiogenetik konsepsiya fanda eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlarida tabiiy fanlar jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi, o‘sha paytda hammaning diqqat - e’tibori mo‘jizakor tajribaga qaratilgan edi. Bu hodisa inson shaxsining tarkib topishi masalasiga ham ta’sir qilmay qolmadi. Sotsiogenetik konsepsiya namoyandalari insonning butun taraqqiyoti, shu jumladan, shaxsiy xususiyatlarning tarkib topishi, asosan, tajribaga bog‘liqdir. Bu nazariyada shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish usullari, atrofidagi odamlar bilan o‘zaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Bu ta’limotga ko‘ra inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotdagi ijtimoiy shart-sharoitlarning bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi. Chunonchi, angliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini «top-toza taxtaga» o‘xshatadi. Uning fikricha, bolaning «top-toza taxta» tarzidagi ruhiga nimalarni yozish mutlaqo katta odamlar ixtiyorlaridadir. Shuning uchun bolaning qanday odam bo‘lib yetishishi, ya’ni unda qanday shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi bola hayotdan oladigan tajribaga, o‘zgalar bilan muloqot jarayonida oladigan hayotiy tushuncha va tasavvurlariga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydi. Har ikkala yo‘nalishning namoyandalari, o‘z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlarini yo nasliy, biologik omillar ta’siri ostida yoki o‘zgarmas muhit ta’sirida avvaldan belgilangan va o‘zgarmas narsa, deb e’tirof etadilar. Ma’lumki, odam shaxs sifatida muntazam, qandaydir faoliyatda tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning faolligi namoyon bo‘ladi. Agarda hayvonlar tevarak-atrofdagi tashqi muhitga passiv moslashib, hayot faoliyatlarida tabiatdagi, ya’ni tashqi muhitdagi tayyor narsalardan foydalansalar, odam esa tevarak- atrofidagi tashqi muhitga faol ta’sir ko‘rsatib, uni o‘z irodasiga bo‘ysundiradi hamda o‘zgartirib, o‘z ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildiradi.

Kuzatishlar jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ldi-ki, odamdagi tug‘ma irsiy mexanizmlari uning psixik rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi-yu, biroq uning mazmunini ham, shaxsiy fazilatlarini ham belgilab bera olmaydi. Ta’kidlash zarurki, muhit ham bola psixikasida rivojlantirishda muayyan rol o‘ynaydi. Faqat, buning uchun bolani o‘qitayotgan kishilarning ta’siri natijasida bola ana shu muhitni faol ravishda o‘rganib olishi, tabiiydir. Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o‘zaro nisbati masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va munozarali masalalardan biridir. Psixologiyada shaxsda ikkita omil - biologik va ijtimoiy omillar ta’siri ostida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura borligini alohida ta’kidlaydigan nazariya sezilarli o‘rin egallaydi. Psixik taraqqiyot, yosh bosqichlari va yosh inqirozlari Hurriyat - boy ma’naviyat va ruhiyat ilmidan oqilona, odilona va omilkorlik bilan foydalanishni taqozo etmoqda. Mamlakatimizdagi mavjud barcha o‘quv yurtlari ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri, ilmiy asosda tashkil etish uchun bu jarayonning o‘ziga xos psixologik qonuniyatlarini, uning mexanizmlarini, shuningdek, faol, mustaqil hamda ijodiy tafakkur jarayonini zamonaviy bilimlar asosida tarkib toptirishning samarali usullarini bilishi lozim bo‘ladi. Yosh davrlari psixologiyasi ontogenezdagi turli yosh davrlari psixik taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini, psixik rivojlanishini hamda psixologik xususiyatlarini o‘rganadi. Yoshning ulg‘ayib borishi, psixik jarayonlarning inson rivojlanishidagi qonuniyatlari, undagi yetakchi omillar hamda inson hayot yo‘lining turli bosqichlarida uning shaxsiga xos xususiyatlar - yosh davrlari psixologiya fanining tadqiqot predmeti hisoblanadi. Ma’lumki, shaxs tarkib topish jarayonining psixologik qonuniyatlarnni, uning ilmiy asoslarini mukammal bilmay turib, ta’lim va tarbiyaning nazariy hamda amaliy masalalarini muvaffaqiyatli hal etib bo‘lmaydi.

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo‘yicha turlicha usullar mavjuddir. Bu inson shaxsini tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondashuv mazkur muammoning mohiyatini turlicha yoritadi Shu vaqtgacha psixologiya ilmida shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‘lib o‘rganishga juda katta e’tibor qaratilgan. Bir qancha davriy jadvallar ham taklif etilgan, Lekin shu sohada astoydil ijod qilgan har qanday olim o‘zining “davrlarini” taklif etavergan. Zero insonning hayotiy yo‘li va uning asosiy lahzalari tarixiy taraqqiyot mobaynida o‘zgaradi. Bir avloddan ikkinchi avlod taraqqiyotiga o‘tishning o‘zi ham qator o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Davrlarga bo‘lishga qaratilgan tasniflarning o‘zi ham ikki turli bo‘ladi: juz’iy (alohida davrlarni yana qo‘shimcha davrlarga bo‘lish – “davrlar ichidagi davrlar”) va umumiy ( inson umrining barcha bosqichlarini o‘z ichiga olgan). Masalan, juz’iy tasnifga J.Piajening intellekt rivojlanishidagi bosqichlarga bo‘lishni kiritish mumkin. U bu taraqqiyotni 3 bosqichga bo‘lib ko‘rsatgan: • Sensomotor intellekt bosqichi (0 – 2 yosh). Bunda asosan, olti bosqich farqlanadi; • Aniq operatsiyalarni bajarishga tayyorlash va uni tashkil etish bosqichi(3-11 yoshlar); • Formal operatsiyalar bosqichi ( 12-15 yoshlar); Bu davrda bola nafaqat bevosita ko‘rib turgan narsani balki mavhum tushunchalar va so‘zlar vositasida ham fikr yurita oladi. D.B.Elkoninning yosh davrlari bosqichlari shu guruhga kiradi va u ham bolalikning uch davrini farqlaydi: • Ilk bolalik • Bolalik • O‘smirlik Har bir bir bosqichning o‘ziga xos yetakchi faoliyati, o‘zgarishlari va rivojlanish shart-sharoitlari mavjud bo‘ladi hamda ularni bilish tarbiyachilar uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Har bir bosqichda faoliyat motivlari o‘zgaradi,

ularning o‘zgarishi shaxs ehtiyojlari va talablari darajasining o‘zgarishiga mos tarzda ro‘y beradi. Inson hayotining barcha davrini yaxlit tarzda qamrab olgan tasniflardan biri butun jahon olimlarining qaroriga ko‘ra, 1965 yili Fanlar akademiyasining maxsus simpoziumida qabul qilingan sxema hisoblanadi. U quyidagi jadvalda berilgan. Taraqqiyotni yosh davrlarga bo‘lishda o‘ziga xos tasniflar ham bor. Masalan, E.Erikson shaxs menining rivojlanish bosqichlarini ajratgan va har birida ham ijobiy, ham salbiy jihatlarni ajratgan. 1-bosqich (ishonch-ishonchsizlik)- bu hayotning birinchi yili. 2-bosqich (mustaqillik va qat’iyatsizlik) - 2-3 yoshlar. 3-bosqich (tadbirkorlik va gunoh hissi) - 4-5 yoshlar. 4-bosqich (chaqqonlik va yetishmovchilik) - 6-11 yoshlar. 5-bosqich (shaxs identifikatsiyasi va rollarning chalkashligi)-12-18 yoshlar. 6-bosqich (yaqinlik va yolg‘izlik) - yetuklikning boshlanishi. 7-bosqich (umuminsoniylik va o‘ziga berilish) - yetuklik davri. 8-bosqich (yaxlitlik va ishonchsizlik) —keksalik. E.Erikson tasnifining o‘ziga xos qimmati shundaki, unda shaxsning o‘zi to‘g‘risidagi tasavvurlari jamiyat ta’sirida o‘zgarishi nazarda tutiladi. Ma’lumki, har bir davr o‘zining muhim hayotiy sharoitlari, ehtiyojlari va faoliyati, o‘ziga xos qarama-qarshiliklari, psixikasining sifat xususiyatlari va psixik jihatdan xarakterli yangi sifatlarning hosil bo‘lishi bilan ajralib turadi. Har bir davr o‘zidan oldingi davr tomonidan tayyorlanib, uning asosida shakllanishi va o‘z navbatida, o‘zidan keyingi davrning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda psixologiyada mavjud ish davrlarini tabaqalash nazariyalariga urg‘u berib o‘tish maqsadga muvofikdir. Shveytsariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, akd-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z ichiga oladi. Aqlidrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko‘nikishdan iborat bo‘lib, bu uning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi.

Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi: • sensomotor intellekti - tug‘ilgandan 2 yoshgacha; • operatsiyagacha tafakkur davri - 2 yoshdan 7 yoshgacha; • aniq operatsiyalar davri - 7, 8 yoshdan -11,12 yoshgacha; • rasmiy operatsiyalar davri.12-14 yoshgacha. Fransuz psixologi A. Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi: • homilaning ona qornidagi davri; • impulsiv harakat davri -tug‘ilgandan 6 oylikkacha; • his-tuyg‘u davri (emotsional) - 6 oylikdan 1 yoshgacha; • sensomotor (idrok bilan harakatning uygunlashuvi) davri - 1 yoshdan • 3 yoshgacha; • personologizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan - 5 yoshgacha; • farqlash davri - 6 yoshdan - 11 yoshgacha; • jinsiy yetilish va o‘spirinlik davri - 12 yoshdan -18 yoshgacha. Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vigotskiy, P. P. Blonskiy, B. G. Ananyev singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug‘ullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois yosh davrlarini tasniflash muammosi o‘zining kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan bir-biridan keskin farq qiladi. Hozirgi vaqtda yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir. L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi; Chaqaloqlik davri inqirozi. • Go‘daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha. Bir yoshdagi iiqiroz.

• Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - 3 yoshdagi inqiroz. • Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - 7 yoshdagi inqiroz. • Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha- 13 yoshdagi inqiroz. • Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz. L.S.Vigotskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq, bu mulohazalarda ancha munozarali, bahsli o‘rinlar xam mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiytarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi mulohazali va olg‘a surgan g‘oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir. D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat nazariyasiga, ya’ni har qaysi rivojlanish pallasida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli, nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi: • Go‘daklik davri - tug‘ilgandan 1 yoshgacha - yetakchi faoliyat - bevosita emotsional muloqot; • Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - yetakchi faoliyat - predmetlar bilan nozik harakatlar kilish; • Makgabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - rolli o‘yinlar; • Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha - o‘qish; • Kichik o‘smirlik davri -10 yoshdan 15 yoshgacha - shaxsning intim (dilkash, samimiy) muloqot; • Katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri - 16 yoshdai 17 yoshgacha; - yetakchi faoliyat - o‘qish, kasb tanlash davri.

D. B. Elkonin tasnifini ko‘pchilik psixologlar tomonidan e’tirof etilsa-da, biroq uning birmuncha munozarali tomonlari mavjud. Umuman D. B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi. Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A. A. Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlarga ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondashib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi: Chaqaloqlik davri - tug‘ilgandan bir oylikkacha; • Kichik maktabgacha davr - 1 oylikdan 1 yoshgacha; • Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr -1 yoshdan 3 yoshgacha; • Maktabgacha tarbiya davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha; • Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11,12 yoshgacha;  O‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) - 13 yoshdan 15 yoshgacha; • Katta maktab yoshi davri-15 yoshdan 18 yoshgacha. Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V. A. Krutetskiy insonning ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi: • Chaqaloklik (tug‘ilgandan 10 kunlikkacha); • Go‘daklik(10 kunlikdan 1 yoshgacha); • Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha); • Bog‘chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha); • Bog‘cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha); • Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha); • O‘smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha); • Ilk o‘spirinlik yoki katta maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha). Yuqoridagi har ikkala tasnif puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qatiy nazar inson kamolotini to‘la ifodalab berishga ojizlik qiladi. Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko‘proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, yetuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to‘g‘risida nazariy va amaliy ma’lumotlar yetishmaydi.

Shunga qaramay ular o‘rta maktab pedagogik psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi zamon psixologiyasining yirik vakili A. V. Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan yondashib, shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi: 1. Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) -tug‘ilganidan 3 yoshgacha. 2. Bog‘cha davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, 3. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha. 4. O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik) davri - 11 yoshdan 15 yoshgacha. 5. Yuqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik) davri -15 yoshdan 17 yoshgacha. A. V. Petrovskiyning tasnifi mukammal bo‘lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o‘sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksincha, qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, har ikkala yo‘nalishning ham oraliq jabhalari bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ma’lumki, har bir yosh davr, o‘ziga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, bularga: oilada va maktabda bola holatining o‘zgarishi, ta’lim va tarbiya shakllarining o‘zgarishi hamda bolaning yangi faoliyat turlari, organizmdagi ayrim xususiyatlarning yetilishi singari jarayonlarni kiritish mumkin. Hozirgi zamon psixologiyasida yosh davrlarini shu nuqtai nazardan tabaqalash maqsadga muvofikdir: 1.Ilk bolalik davri - tug‘ilgandan 3 yoshgacha; 2.Bog‘cha davri - 3 yoshdan 6,7 yoshgacha; 3.Kichik maktab yoshi davri - 6, 7 yoshdan 10,11 yoshgacha; 4.O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik davri) - 10,11 yoshdan 14,15 yoshgacha; 5.Ilk o‘spirinlik (kollej va litsey ta’lim oluvchilari)- 14,15 yoshdan 17, 18 yoshgacha.

Umuman, psixologlar tomonidan yosh davrlarini tabaqalashtirishning puxta, ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan. Hozirgi kunda ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta hissa qo‘shib, uning nazariy va amaliy muammolarini hal qilishda muhim o‘rin egallab kelmoqda. Biroq, shunday bo‘lsada, hozir fanning oldida ontogenezni to‘la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyani yaratish zaruriyati mavjuddir. Yosh davrlar psixologiyasida bir necha kichik krizislar va katta krizislar mavjud. Kichik krizislarga quyidagilar kiradi : • 1 yosh krizisi 7 yosh krizisi • 17-18 yosh krizisi • Katta krizislarga quyidagilar kiradi: • Chaqaloqlik krizisi • 3 yosh krizisi • 13-14 yosh krizisi Chaqaloqlik davri inqirozi Bu davrda muloqot emotsional-ijobiy xarakterga ega bo‘lishi kerak. Bu esa bolada emotsional ijobiy xarakter, emotsional – ijobiy tonus shakllantiradi va bolada ham psixik, ham jismonan sog‘lom bo‘ladi. Bolani onadan bu davrda ayirish bola psixik rivojlanishida jiddiy buzilishiga olib keladi va bu bolaning butun hayotiga ta’sir qiladi. Bolani onadan ayirish bilish jarayonlarining rivojlanishiga, emotsional rivojlanishiga ta’sir qiladi. 1 yosh inqirozi Bu davr rivojlanishining ijtimoiy situatsiyasi quyidagilardan iborat: bola – predmet – katta odam . Bu davrda bola diqqat e’tibori predmetga qaratilgan bo‘ladi. Bundan tashqari bu davrda idrok, intellekt va nutq faoliyatlari rivojlanadi. 3 yosh inqirozi Bu davr krizisi haqida Elda Gepper “Uch yoshli bola shaxsi haqida” ilmiy ishida bir necha muhim belgilarni ko‘rsatib o‘tgan:

 Negativizim. Kattalarning ba’zi talablariga bola umuman rioya qilmaydi.  O‘jarlik. Shaxsiy fikrga ega bo‘lib, bola o‘z fikri va talablarini qildiradi. U bilan hisoblashishini hohlaydi.  Kattalarni tan olmaslik.  Qarshilik – ota-onalar bilan urishishda namoyon bo‘ladi.  Mustaqillik. Mustaqillikka intilish. Bu krizis davrda bolada mustaqil faoliyat yurita olish, kattalarga taqlid qilish hususiyati bilan ajralib turadi. 7 yosh inqirozi Bu davrda bola o‘zligini yo‘qotib qo‘yadi. Maktabgacha ta’lim muassasidan yangi ijtimoiy muhit-maktabga keladi. Bu davrda bolaning intellektual va aqliy imkoniyatlari baholanadi. O‘z-o‘zini baholash rivojlanadi. Bolaga bu vaqtda to‘g‘ri ijobiy – munosabatda bo‘lish, mehr-muhabbat berish. Bu krizisdan oson o‘tishga yordam beradi. 13-14 yosh o‘smirlik davri inqirozi O‘smirlik davrda shaxs dunyoqarashi, muloqot doirasi kengayadi. Bu davrda o‘smir uyatchan, tez hafa bo‘luvchan, agressiv, keskin harakatlar qiluvchi bo‘ladi. O‘smirlik davrini bolani ikkinchi psixologik tug‘ilishiga qiyoslasa bo‘ladi. O‘smir o‘z “Men”ini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqadi. Ko‘pincha ota-onalar quyidagilardan norozi bo‘ladilar, shikoyat qilishadi: Bolani maktabda va uyda o‘zini to‘tishi (boshqarib bo‘lmaydi, tarbiyasiz)  Xarakteridan – agressiv, birinchi o‘ringa o‘z ehtiyojlarini qo‘yadi. 17-18 yosh davri krizisi Bu davr krizisi maktab davri tugab, yangi katta hayotga qadam qo‘yish bilan belgilanadi. 17 yosh krizisi turli xil qo‘rquvlar bilan ham belgilanadi. Qilingan tanlov to‘g‘riligini, yangi hayot, xatolar qilib qo‘yish kabi qo‘rquvlar juda kuchli bo‘ladi. Yuqori xavotirlanish va qo‘rquv nevrotik reaksiya, gastrit, neyrodermit, bosh og‘rig‘i va surunkali kasalliklarni keltirib chiqaradi. Har bir ota-ona, o‘qituvchi yosh davr psixologiyasi, undagi inqirozlarni bilish tavsiya etiladi.

Chunki bu inqiroz davri belgilarini bilib, bolaga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, unga yo‘l yo‘riq va maslahatlar berish mumkin. 6-9 yoshda bolada o‘yin orqali anglash faoliyat dominant bo‘ladi. Bola uchun o‘yin olamni anglash uchun eng muhim usul hisoblanadi. O‘yin orqali bola ijodiy va aqliy qobiliyatlarni rivojlantiradi, muomalaga kirishadi va yangi ijtimoiy rolini o‘zlashtiradi. Ota-onalar va o‘qituvchilarga: iloji boricha ijodiy o‘yinlarni ko‘paytiring. Bolani kun tartibini shunday taqsimlangki, o‘yin uchun vaqt qolsin. 13-14 yoshda esa bolalar hamma narsani solishtirib o‘rganadilar. Bu paytda bola hayotida tengdoshlari ko‘proq rol o‘ynaydi. U ko‘pincha o‘z muvaffaqiyatlarini boshqa bolalarniki bilan solishtiradi. Ko‘pchilikda faqat bitta do‘sti bilan muloqotda bo‘lish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Ota-onalar va o‘qituvchilarga: bolangizni sevishingizni aytishdan charchamang va bu olgan bahosiga bog‘liq emasligini takrorlashdan charchamang. Uni maqtashni unutmang. Do‘stona muloqot ehtiyojini hurmat qiling. 17 yoshda bolada muloqot ehtiyoji muhim o‘rin egallaydi. Muloqoto‘smirlarning asosiy ehtiyoji. Katta bo‘lib qolgan bolaga do‘stlar jamoasi, jamoada, atrof-muhitda o‘z o‘rnini topish uchun kerak bo‘ladi. O‘qish endi muloqot uchun bahona. Ota-onalar va o‘qituvchilarga: uning qarashlarini tanqid qilmang, sabr qiling, o‘zlashtirishning pasayishidan cho‘chimang. Bolaga vaqt bering, yaxshi o‘qish o‘ziga kerakligini tushunib anglab olsin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017 – 264 b. 2. G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010. – 356 b. 3. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b. 4. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlya studentov vuzov. – M.: Gardariki, 2007. –349 s.

O'xshashlar

Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri

Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi

Bog‘cha jamoasining bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati

Tarbiya jarayonining psixologik asoslari

Psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari