logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim
  4. Psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari

Psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.7138671875 KB
Ko'chirib olish
Psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari Reja: 1. Bola psixik taraqqiyoti haqida tushuncha. 2. Bola psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillar. 3. Psixik taraqqiyot, yosh bosqichlari va yosh inqirozlari. Bola psixik taraqqiyoti haqida tushuncha Bolaning o‘sishi, uning psixikasi va ongining taraqqiyoti jamiyat a’zosi sifatida voyaga yetishida taraqqiyot qanday qilib yuzaga keladi? degan savolni hal qilish muhim masaladir. O‘sish - miqdoriy jihatdan ulg‘ayish, demakdir. Taraqqiyot-sifat jihatdan o‘zgarish demakdir. Bolaning psixik taraqqiyoti ham qarama-qarshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu qarama-qarshiliklar: Bolaning shu choqqacha erishgan darajasi, imkoniyatlari bilan yangi extiyojlar o‘rtasida tug‘iladigan qarama-qarshiliklar. YA’ni bolalarning extiyojlari tez ortib boradi. Lekin bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari juda sekinlik bilan yuzaga keladi. Bolaning eski xulq-atvori formalari bilan yangi xatti-harakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar. Masalan: yosh bolaning asosiy faoliyati kattalarga taqlid qilishdir. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning tajribasi, mustaqilligi, tashabbusi orta boradi. Masalan: mustaqil yurish, ba’zi ishlarni bajarish. 3.Bola hayotining mazmuni bilan uning formasi o‘rtasida vujudga keladigan qarama-qarshiliklar. Odatda hayotning mazmuni uning formasidan biroz oldinroq vujudga keladi. Masalan: bola bog‘chaga qatnay boshlashdan oldin oiladagi hayotga o‘rganib qoladi. Bog‘chada esa yangicha hayotning boshqacha talablari va qoidalariga duch keladi. Demak, bolaning psixik taraqqiyoti juda murakkab jarayondir. Lekin bu taraqqiyot qanchalik murakkab bo‘lmasin uning qonuniyatlari fanga ayondir. Bolaning psixik taraqqiyoti ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lgan aniq shartsharoitning ta’siri tufayli yuz beradi. Bola yashaydigan muhit o‘zgarmas narsa emas, balki u kishilarning faol faoliyati natijasida o‘zgara boradi. Har bir inson va bolaning ongi o‘zgarib boruvchi muhit ta’siri ostida o‘sadi. Ammo muhit bolaning o‘sishi uchun qulay va noqulay bo‘lishi mumkin. Qulay muhit kishining «mudroq» qobiliyatlarini ulg‘aytiradi. Noqulay ijtimoiy muhitda tug‘ma qobiliyatlar «mudroq» bosgan holda qolaveradi. Bunday muhit, hatto tasodifan namoyon bo‘lgan iste’dod va qobiliyatlarni ham nobud qiladi. Masalan: 1920 yillarda doktor Sang Hindistonda Kalkuttaning janubi- g‘arbidan 2 qizni bo‘rilar orasidan topadi. Qizlardan biri Amola 2 yosh, 1 oydan keyin vafot etgan, ikkinchisi Kamola 7-8 yosh 17 yoshgacha yashagan, 45ta so‘zni o‘rgangan. Organizmning o‘sishi, nerv sistemasining shakllanishi psixik hayotning shakl va mazmuni uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Bu imkoniyatlarning ruyobga chiqishi kishining ijtimoiy muhitda yashashi va taraqqiy etib borishiga bog‘liqdir. Demak, inson biologik mavjudot sifatida emas, balki ijtimoiy mavjudot sifatida taraqqiy qiladi. Demak, insonni inson qiladigan uning butun fazilatlarini yuzaga keltiradigan omil tashqi ijtimoiy muhitning ta’siridir. Bolalar psixologiyasi bolani har tomonlama rivojlanishida ta’lim-tarbiyani asosiy harakatlantiruvchi kuch deb ta’kidlaydi, chunki jamiyatning bolalar ongiga ongli ta’sir etishi ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi. Yosh psixologiyasida psixik taraqqiyot bilan ta’lim-tarbiya o‘rtasidagi munosabat masalasi muhim masaladir. Bu masalani olimlar turli nazariyalar bo‘yicha talqin qiladilar: 1) Birinchi nazariya tarafdorlari ijtimoiy ta’lim-tarbiya bilan bola psixik taraqqiyoti o‘rtasida hech qanday munosabat yo‘q, psixik taraqqiyot o‘z yo‘liga, ijtimoiy ta’lim-tarbiya o‘z yo‘liga bo‘ladi degan fikrni olg‘a suradi. 2) Ikkinchi xil nazariya namoyondalari psixik taraqqiyot bilan ijtimoiy ta’lim-tarbiya orasida hech qanday farq yo‘q degan fikrni bildiradilar. 3) Uchinchi xil nazariya namoyondalari ta’lim-tarbiya va psixik taraqqiyot boshqa-boshqa jarayonlar bo‘lsa ham, bir-biriga mos keladigan, ya’ni bir-biriga ta’sir o‘tkazadigan jarayonlardir degan fikrni ilgari suradilar. Psixologlar jumladan L.S.Vigotskiyning fikricha ta’lim jarayoni taraqqiyot jarayoniga mos kelmaydi, ta’lim jarayoni taraqqiyotdan ilgarilab ketadi va bolalar psixikasining taraqqiy etishini o‘z orqasidan ergashtirib boradi. Unga eng yaqin istiqbol ochib beradi, deb ko‘rsatadi. Vigotskiyning fikricha taraqqiyotning 2 bosqichi bo‘lib, ya’ni birinchisi, faol taraqqiyot bosqichi ( katta yoshli kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila olish;). Ikkinchisi, eng yaqin taraqqiyot zonasi bosqichi (bolalarning katta yoshli kishilar yordami bilan qiladigan xatti-harakatlari) bor. Vigotskiy bolalarning psixik rivojlanishi, ayniqsa shu taraqqiyot jarayonida tezroq rivojlanadi deb ko‘rsatadi. Taraqqiyotning bu ikki bosqichi bolaning hozirgi vaqtda qanday ekanligini, ya’ni qanday bilim, malaka va ko‘nikmalarga, xarakter - sifatlarga ega ekanligini va kelajakda bolaning qanday bilim, ko‘nikmalarga, xarakter sifatlarga ega bo‘la olishini hisobga olish imkonini beradi. Ta’lim-tarbiya insonning kamolga yetishida yetakchi omildir, bular: а ) ta’lim va tarbiya jarayonida, kishi organizmining o‘sishi va muhitning stixiyali ta’siri berolmaydigan narsalarni o‘rganib olishi mumkin, masalan: savod chiqarish. b) Ta’lim-tarbiya yordami bilan bolalarning ba’zi tug‘ma kamchiliklarini ham yaxshi tomonga o‘zgartirishi mumkin. v) Ta’lim-tarbiya yordamida salbiy ta’sir natijasida yuz bergan kamchiliklarni tugatish mumkin. g) Ta’lim va tarbiya o‘z oldiga maqsad va vazifalar qo‘yadi va komil inson tarbiyasini rivojlantirishni ko‘zlaydi. d) ta’lim jarayonida bola bilimlar, ko‘nikma va malakalar hosil qilibgina qolmay, o‘zi ham kamolga yetishib boradi, bilim darajasini ongli ravishda oshiradi. Demak, ta’lim-tarbiya tabiiy qobiliyatlarni rivojlantirishning, bolalarni komil inson qilib tarbiyalashning muhim omilidir. Ma’lumki, bola psixikasi o‘yin, o‘qish o‘rganish, mehnat va turli ijtimoiy faoliyat jarayonlarida taraqqiy qiladi. Faoliyatning bu turlari bolaning o‘sishi va yosh xususiyatlariga mos ravishda o‘zgarib biri ikkinchisi bilan almashinib turadi. Masalan: maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o‘yindir. Chunki, o‘yin bola tabiatining asosiy xususiyati hisoblanadi. Bola o‘yin orqali atrofdagi hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni bila boshlaydi. Bolaning ulg‘ayishi bilan uning o‘yin faoliyati o‘qish faoliyati bilan almasha boshlaydi. Lekin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o‘qisho‘rganishi hali-hali tizimli xarakterda bo‘lmaydi, balki o‘qish faqat maktabdagi faoliyatning asosiy turiga aylanadi. O‘qish faoliyati bolani shaxsiy sifatlarini tarkib toptirishda, malaka, odat, ko‘nikma, bilimlar hosil qilishda katta rol o‘ynaydi. Lekin bola shaxsining tarkib topishiga o‘yin, o‘qish va o‘rganish qancha ta’sir qilmasin, kishi shaxsi mehnatda takomillashadi va to‘la- to‘kis tarkib topadi. Umuman bolalar psixologiyasi taraqqiyot omillarini har tomonlama hisobga oladi va tarbiyani taraqqiyotning qudratli omili deb hisoblaydi. Bola shaxsini rivojlanishida jamoaning roli ahamiyatlidir. Chunki bolalar jamoada, jamoa ta’sirida madaniy va axloqiy jihatdan, shuningdek psixologik jihatdan tarbiyalanadilar. Bunda bolalarda bir - biriga mexribonlik, o‘zaro yordam, faqat o‘zi to‘g‘risidagina emas, balki boshqalar to‘g‘risida ham o‘ylash, jamoa manfaatlarini o‘z manfaatlaridan yuqori qo‘yish kabi fazilatlar tarkib topadi. Jamoada turli yoshdagi bolalarning do‘stlik va o‘rtoqlik tuyg‘ulari rivojlanadi. Shaxs faqat jamoa tufayligina o‘zini o‘stiradigan vositalarga va barcha imkoniyatlarga ega bo‘la oladi. Har bir odamning psixik taraqqiyoti turli psixik jihatdan normal, ba’zi birlari psixik taraqqiyotida akseleratsiya, ya’ni rivojlanishning tezlashuvi bo‘lishi mumkin. Ba’zi birlar psixik jihatdan normal, ba’zi birlari esa psixik jihatdan notekis rivojlanishi mumkin. Bolalarning psixik jihatdan notekis rivojlanishiga quyidagilar, ya’ni: - noqulay muxit (Amola, Kamola) yoki jamiyatdagi turli notinchliklar, masalan urush (II jahon urushi), 6,7 yoshli bolalarning o‘sishiga, 12,13 yoshli qiz bolalar va 13, 14 yoshli o‘g‘il bolalar o‘sishining har xilligi; - ta’lim-tarbiyaning noto‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi; - voyaga yetayotgan shaxs faoliyatining noto‘g‘ri tashkil qilinishi; - asab ish faoliyatining buzilishi va haddan tashqari kasalliklarga ko‘p chalinaverish; - yosh xususiyatlarni hisobga olmaslik (ta’lim va tarbiya jarayonida); - sharoit (maktabdan, uydan va bog‘chadan borgan bolalarning rivojlanishi) kabilar sabab bo‘lishi mumkin. Shuningdek, qattiq ta’sirlanish natijasida uzoq muddatga uyquga ketish hollari psixik rivojlanishni tekis rivojlanishiga va ba’zan vaqtincha to‘xtab qolishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, bolaning aql idroki, fe’l - atvori, voqelikka munosabati, psixik va jismoniy o‘sish xususiyatlari, uni taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarish uning faoliyati va hayot kechirishidagina emas, balki yoshiga ham bog‘liqdir. Masalan: 1 yoshli bola bilan 3 yoshli bola, 7 yoshli bilan 15 yoshli bola orasidagi farq yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu farq bolani jismoniy xususiyatlari bilan emas, balki psixologik xususiyatlari bilan ham bog‘liqdir. O‘sib, ulg‘ayish bolaning jismoniy taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lsa, sifat o‘zgarishlari, bolaning psixik taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Bolada yuz beradigan sifat o‘zgarishlari birdaniga sodir bo‘lmay, asta-sekin yuzaga keladi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda ularning taraqqiyotida yuz beradigan sifat o‘zgarishlari, ya’ni ularning psixik taraqqiyoti jihatidan yangi bosqichga ko‘tarilishi asos qilib olinadi. Bola psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy omillar Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun imkoniyatning mavjudligini taqozo etsa, miyasining tuzilishi aqli-hushining rivojlanishi uchun imkoniyat tug‘diradi, qo‘llarining shakl-shamoyili mehnat qurollaridan foydalanish istiqbolining mavjudligini ko‘rsatadi va hokazo. Bular bilan chaqaloq o‘z imkoniyatlari yig‘indisiga binoan odam har qanday holatda ham bu xildagi fazilatlar yig‘indisining sohibiga aylana olmaydigan hayvon bolasidan farq qiladi. Shunday qilib, yuqorida aytilganlar orqali chaqaloqning inson zotiga mansubligi tasdiqlanadi va bu fakt individ tushunchasida qayd etiladi (bundan farqli o‘laroq, hayvon bolasi dunyoga kelishi bilanoq va hayotining oxiriga qadar jonzot deb yuritiladi). «Individ» tushunchasida kishining nasl - nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqni ham, katta yoshdagi odamni ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoyilik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash mumkin. Individ sifatida dunyoga kelgan kishi alohida ijtimoiy fazilat kashf etadi, ya’ni shaxs bo‘lib yetishadi. Individ hali bolaligidayoq tarixan tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar tizimiga jalb etiladi. U bu tizimni allaqachon tayyor holda uchratadi. Kishining jamiyatdagi bundan keyingi rivojlanishi munosabatlarning shu qadar chigalliklarini vujudga keltiradiki, bu hol uni shaxs sifatida shakllantiradi. Psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabat jarayonida hosil qilinadigan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta’sir o‘tkazish darajasi va sifatini belgilaydigan tizimli tarzdagi ijtimoiy fazilat shaxs tushunchasi bilan ifodalanadi. Shaxs bu - ma’lum bir insonning psixobiologik va ijtimoiy-psixologik qobiliyatlarning uyg‘unligi hisoblanadi. Biz jamiyat, tarbiya, ta’lim, muomala, o‘zaro ta’sirlanish ta’sirida shaxsga aylanamiz. Shaxs bo‘lmoq - bu har doim o‘z xulq - atvori ustida ishlash deganidir. Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof muhitni, o‘zini bilishiga imkon beruvchi ongni o‘rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo‘lib o‘rgana boshlaganlar. Bu jarayonlar – sezgi, idrok, xotira, diqqat, tafakkur nutq va boshqalar. Bu jarayonlar bir-biri bilan bog‘liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o‘zi qiyin. Shaxsning individual – tipologik xususiyatlari tasnifi. Dunyoda aynan bir- biriga o‘xshash bo‘lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo‘y-basti bilan boshqa biror kimsaga o‘xshashi mumkin, lekin fe’li, mijozi va shaxs sifatidagi xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil insonlar bo‘lmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumdan rivojlangan egizaklarda ham juda ko‘p jihatdan aynan o‘xshashlikni qayd qilishgan, shaxsiy sifatlaridagi korrelyatsion tahlilda esa ba’zi tafovutlar aniqlangan. Shaxs - qaytarilmas, u o‘z sifatlari va borlig‘i bilan noyob. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblik asosida uning individual psixologik xususiyatlari majmui yotadi. Shu o‘rinda biz yuqorida ta’rif bergan shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berishni o‘rinli deb hisoblaymiz. Bu “individ” va “individuallik” tushunchalari. “Individ “ tushunchasi umuman “odam” degan tushunchani to‘ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi va uni, bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarini o‘z ichiga oladi, ikkinchi tomondan, o‘ziga va o‘ziga o‘xshashlarga xos bo‘lgan umumiy va xarakterli xususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy toifadir. “Individuallik”— yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo‘lib, u aniq odamni boshqa bir odamdan farqlovchi barcha o‘ziga xos xususiyatlar majmuini o‘z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo‘lsak, shaxs individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emotsiyalari, xulqiga xos motivatsiya va ijtimoiy ko‘rsatmalari kiradi. Shaxs strukturasi o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: А ) qobiliyatlar va ehtiyojlar; B) shaxs yo‘nalganligi, qiziqishlar; V) temperament va xarakter; G) irodaviy sifatlar. Shaxs ontogenezida quyidagicha shakllanadi: I bosqich - shaxsning asosiy stereotipi shakllanishi. Uch yoshga kelib, bolada o‘zi va borliq haqida tasavvur shakllanadi. 3-5 yoshda esa bolada “Men” olmoshi ishlatiladi. 7 yoshga kelib, “tanasi” haqida, o‘ng va chap tomonlar (tananing) haqida tasavvurlar shakllanadi; 7-11 yoshdan boshlab bola o‘z faoliyatini miyasida rejalashtira oladi. II bosqich - shaxs stereotipi shakllanadi (15-16 yoshgacha). Individuallik ko‘proq yuzaga chiqadi. Abstrakt tushunchalardan keng foydalaniladi. III bosqich - shaxsning ijtimoiy stereotipining shakllanishi (16-21 yosh) atrofdagi olam bilan insonning munosabatlarida anglanganlik hissi shakllanadi, o‘z-o‘zini anglash va yuqori darajali emotsiyalar (etik, estetik, intellektual) shakllanadi. Inson shaxsining psixik rivojlanishi va uning shakllanishi murakkab tadqiqot jarayonidir. Zero, uning o‘ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini asosli ilmiy bilish, bola shaxsiga pedagogik jixatdan ta’sir ko‘rsatishning zarur shartidir. Biologik omillar haqida Inson - biosotsial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tug‘ma ravishda tashkil topgan xususiyatlari (masalan, ko‘rish yoki eshitish sezgilarining, shuningdek, oliy nerv tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari), ikkinchi tomondan esa faoliyatning ongli subyekti va ijtimoiy taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvor (masalan, ahloqiy odatlar) xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Xo‘sh, odam psixikasi va xatti - harakatlarida namoyon bo‘ladigan bu xususiyatlarni nimalar sirasiga kiritish mumkin? Inson psixikasining tabiati biologikmi yoki inqilobiy xarakterga egami? Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarning muammosi o‘z mohiyati jihatidan g‘oyaviy xarakterga ega. Shu bois, bu masalani hal qilishda bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan turli oqimlar, yo‘nalishlar maydonga kelgan. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishda maydonga kelgan birinchi oqim biogenetik konsepsiya nazariya bo‘lsa, ikkinchi oqim sotsiogenetik konsepsiyadir. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik oqim XIX asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan. Bola psixik xususiyatlarining tug‘ma tabiati haqidagi ta’limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablariniig asosini tashkil etib kelmoqda. Mazkur ta’limot inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir, psixik rivojlanish esa, irsiy yo‘l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlaydi. Ma’lumki, nasliy xususiyatlar tug‘ma yo‘l bilan nasldan naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo‘lishiga qaramay, bu oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari «ichki qonunlar» asosida, ya’ni nasliy xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, ya’ni biologik omillarga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydilar. Biogenetik ta’limot, inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (chunonchi, imkoniyatlarning chegarasi, uning eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan belgilanib qo‘yilganligini, o‘quvchi imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so‘ng ta’lim jarayonini uning irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning aqliy iste’dod darajalariga qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishi zarur deya ta’kidlashadi. Chunonchi, bu yo‘nalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E. Torndayk shaxsning «tabiiy quchlari» va «tug‘ma mayllar» psixik rivojlanishning yetakchi omili qilib ko‘rsatib, muhitning, ta’lim-tarbiyaning ta’siri - ikkinchi darajalidir, deb aytadi. Avstraliyalik psixolog K.Myuller bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas, balki axloqiy rivojlanishi ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta’kidlaydi. Amerikalik pedagog va psixolog Dj. Dyui - inson tabiatini o‘zgartirib bo‘lmaydi, odam irsiyat vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug‘iladi. Bu ehtiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo‘lib, ba’zida o‘zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab beruvchi mezondir, deb hisoblaydi. Venalik vrach - psixolog Z. Freyd mazkur oqim namoyondasi sifatida shaxsning faolligini, uni harakatga keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o‘zining qadimiy hayvon tariqasidagi avlodajdodlaridan nasliy yo‘l bilan o‘tgan instinktiv mayllarning namoyon bo‘lishi tufayli faoldir. Z.Freydning fikriga ko‘ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo‘ladi. Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan bog‘laydi. Biroq instinktiv mayllar jamiyatda xuddi hayvonot olamidagidek erkin namoyon bo‘lavermaydi. Jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi mavjud instinktiv mayllarni (ya’ni, jinsiy mayllarni) juda ko‘p jihatdan cheklab qo‘yadi. Oqibatda odam o‘zining ko‘p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo‘ladi. Uning ta’limotiga ko‘ra, tormozlangan instinkt va mayllar yo‘qolib ketmaydi, balki bizga noma’lum bo‘lgan ongsizlik darajasiga o‘tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli «komplekslar» birlashadilar, go‘yo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi ayni shu «komplekslar»ning namoyon bo‘lishidir. Z.Freydning ta’limotidan, uning ochiqdan-ochiq biologizatorlik targ‘ibotchisi ekanligini, inson shaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi ilmiy asosga ega emasligini e’tirof etish mumkin. Bunday ta’limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri ana shu ilmlar bilan chambarchas bog‘likdir, deb ta’kidlashadi. Inson shaxsining tarkib topishini o‘rganish davomida yuzaga kelgan yana bir ta’limot - sotsiogenetik konsepsiya qobiliyatlarning taraqqiyotini, faqat, tevarak - atrofdagi muhitning ta’siri bilan tushuntiradi. Bu yo‘nalish o‘z zamonasi uchun ilg‘or hisoblangan XVIII asr fransuz olimi K. Gelvetsiy ta’limotidan boshlangan. K. Gelvetsiyning ta’limotiga ko‘ra, barcha odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun tug‘ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq, faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017 – 264 b. 2. G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010. – 356 b. 3. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b. 4. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlya studentov vuzov. – M.: Gardariki, 2007. –349 s.

O'xshashlar

Ilk yosh davrida psixik rivojlanish
Ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishiga ta’siri
Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ishlar
Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi
Tarbiya jarayonining psixologik asoslari