Сенсор нуқсонли болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Сенсор нуқсонли болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Сенсор нуқсонли болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги Режа : 1. Сенсор нуқсонли болалар хақида маълумот 2. Кўзи ожиз болалар билан ишлаш жараёнлари

Сенсор нуқсонли болалар хақида маълумот Ҳар қандай билиш дастлаб оддий сезгилардан бошланар экан. Оддий тилда гапирадиган бўлсак, сезгилар бизни борлиқ билан боғлаб турувчи восита, кўприкдир. Кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш, тери сезгилар ва бошқалар бизнинг сезги билимларимизга асос бўла олади. Сезги билимларимизнинг таркиби, тузилиши инсоннинг сенсор тизимини ташкил этади. Инсоннинг сенсор тузилиши унинг тарихий ижтимоий тараққиёти давомида шаклланиб, унинг ҳаёт ва фаолият мазмунини белгилайди. Шу боис, кўриш тизими бошқа анализаторлардан устун туради. Инсон меҳнат фаолияти жараёнининг асосида кўриш-тактил-кинестетик боғланишлар ва оптиквестибуляр йўналганлик ётади. Кўриш анализаторининг тўла ёки қисман бузилиши заиф кўришга, кўрликка олиб келади. Бунинг натижасида анализаторлар орасидаги боғлиқлик бузилади. Мутаносиблик йўқолади. Бунинг оқибатида инсоннинг сенсор тузилишида, биринчи навбатда мантиқий билиш ва тажрибада меёрдан четга чиққан кузатила бошлайди. Агар инсон руҳияти ўз динамикликка ва эгилувчанликка эга бўлмаганда эди, буларнинг барчаси қайтарилмас, такрорланмас, оқибатларга олиб келиши мумкин эди. 1880 йиллардан бошлаб тифлопсихологик тадқиқотларда сезиш чегараларини ўрганиш бошланган эди. Қисман ёки заиф кўрувчилардаги сезги чегаралари ўзига хослиги билан, нуқсон чуқурлиги билан узвий боғлиқлиги билан ажралиб туради. Қатор тадқиқотларда абсолют сезиш чегарасига оид турли қарашлар, маълумотлар бор. Нормал болалардаги сезиш чегаралари билан яқинлиги ҳақида ҳам маълумотлар етарли. Компенсатор ўзгаришлар ҳам ўзига хос тарзда амалга ошар экан. Турли сезгиларнинг ўзаро таъсири оқибатида айрим анализаторлар фаолияти тезлашади, айримларининг фаолияти сусаяди. Айрим ҳолларда сезгилараро аралашувлар ҳам юз берар экан. Тифлопсихология фан бўлиб, шакллана бошлагандан буён қайси сезгилар етакчи бўлиши устида тадқиқотлар олиб борилади. Кейинги

йиллардаги илмий тадқиқотларнинг исбот этишича, кўриш нуқсони оқибатида асосан тактил ва кинестетик анализаторлар фаолияти фаоллашар экан. Тотал кўрларда ҳақиқаттан шундай ҳолат кузатилади. Бу ҳақида иккиланиш керак эмас. Аммо, қисман кўрувчи (0,005 дан юқори) шахсларда эса бу ҳолат ўзига хос мазмун касб этади. Лекин, заиф кўрувчи болалар, катталарда эса асосий сезги сифатида кўриш қолаверади. Кўриш сезгилари, кўриш анализатори фаолиятининг натижаси, маҳсули сифатида қолади. Бунда кўриш рецепторлари, кўриш асаб толалари кўзғалишларни бош мияга узатувчи сифатида, бош мия орқа қисмида жойлашган кўриш анализатори ядролари маълум даражада кўриш жараёнининг вазифаларини бажаради. Кўриш анализаторлари айрим қисмларининг зарарланиши унинг фаолиятини қисман бузса, анализатор тўла бузилса кўрлик ёки заиф кўришга олиб келиши мумкин. Кўришнинг чуқур бузилиши натижасида эшитиш сезгиларида ижобий ўзгаришлар юз бера бошлайди. Бу ҳолат кўрлик оқибатида юз бермайди. Балки, эшитиш анализаторининг бошқа бир анализаторнинг зарарланиши оқибатида фаоллашиши юз беради. Кўрларда эшитиш нормал тараққий этади. Бу нарса кўриш қобилияти бузилган шахсларнинг тўлақонли билим олишлари ва олган билимларини амалда қўллай олиш имконини беради. Нормал кўрувчи шахсларда нарса ва атроф-муҳитидаги ҳолатлар кўриш орқали идрок этилса, кўрларда эса, тери сезгилари асосий рол ойнайди. Шунинг оқибатида кўриш нуқсони бор шахсларда тана аъзоларининг, айниқса инсон билиш фаолиятида, хусусан меҳнат жараёнида тутган, эгаллаган ўрни кескин ошади. Бунинг оқибатида сенсибилизатсия- тактил сезгиларининг ортиши кузатилади. Тактил сезгилар кўрларнинг барча аъзо териларида юз бермасдан, балки айрим қисмларидагина юз беради. Айниқса, қўл, кафт қисмида бу ҳолат сезиларли даражада бўлади. Тадқиқотларнинг исбот этишича, кўр бармоқларидаги сезгилар нормал шахсларникидан анча устун экан. Бундай ўсиш кўр шахсларнинг ўқиш тизими – Брайл билан узвий боғлиқдир. Бунда асосий ролни ўнг қўлдаги кўрсаткич бармоқ эгаллайди.

Нафақат тери сезгилар, туйғулари балки, бу болаларда ҳарорат сезиш қобилияти ҳам, оқриқ туйиш қобилияти ҳам бирмунча ортар экан. Бу сезгилар фаолият жараёнида ривожланади ва шаклланиб боради. Ҳароратни сезиш сезгилари ҳам бу болаларда анча ўсишга мойил экан. Тери сезгилари мажмуасида (комплекцида) ёруғлик ва ранг таъсирларига жавоб бериш ҳам ўзига хос мазмунга эга экан. «Тери орқали кўриш» феномени – қобилияти азалдан маълум. Тадқиқотлар натижасида маълум бўлишича, бунинг асосида ток, ток магнит тебранишлари ётар экан. Ҳаракат анализатори инсон ҳаётининг дастлабки кунлариданоқ етакчи ўринга чиқади. Фаолият жараёнида ҳаракат анализатори дифферентсирлашиб боради. Бунда кўриш назорати талаб ҳам этилмайди. Кўриш фаолиятининг камайиши, баъзан йўқолиши натижасида кишида тебраниш сезгилар орта боради. Маълумки, тотал кўрлар маълум масофа узоқликда турган қимирламас нарсалар: дарахт, девор ва бошқа нарсаларни сезадилар. Бу сезгилар предмет моҳиятдан йироқ бўлиб, кўрлар у нарса ҳақида маълумот беролмайдилар. Кўриш аъзолари меёрдаги кишилар учун таъм билиш ва ҳид билиш унчалик рол ойнамас, аммо кўрлар учун бу сезгилар нисбатан катта аҳамият касб этади. Маълум бўлишича, кўрлар нормал кўрувчилардан кўра бир қанча даражада ҳидни, унинг йўналишини яхши билар эканлар. Тотал кўрларда вестибуляр аппаратнинг роли нисбатан ортади. Тана мувозанати учун бу аппаратнинг вазифаси катта. Бу аппарат вазифасининг ўзгариши унинг сезгирлигининг ортишига олиб келар экан. Қатор тадқиқотларнинг кўрсатишича, тотал кўрларда вестибуляр аппарат нормал кўрувчи шахсларникидан яхши ривожланар экан. Кўриш нуқсони бўлган шахслардаги турли сезгиларнинг фаоллашиши, ривожланиши уларнинг ҳаётда осон мослашишларига ёрдам беради. Жойни топиш ва мўлжалга олишда сезги аъзоларининг аҳамияти Кўриш сезгиси : Соғлом кишиларнинг атроф-муҳитдаги, фазодаги йўналишни аниқлашларида, йўл топишларда кўрув аъзоси – кўзнинг аҳамияти катта. Кўзи ожизлар, ҳатто кўрув ўткирлиги жуда паст кўзи

ожизлар ҳам катта майдонларда, йўлларда ҳаракатланганда озгина бўлса ҳам қолдиқ-қўрқувдан фойдаланадилар. Кўзи ожизлар нурни, ёруғликни сезиб, катта нарса ва объектларнинг шаклини хира бўлса ҳам сезган ҳолда ўшани мўлжал қилиб жойда ҳаракатланадилар. Қора ва оқ нур, сояларнинг алмашинуви билан улар олдинда тўсиқ борлигини сезадилар. В.С.Сверлов кўзи ожиз кишининг жойда, йўлни ва йўналишни қандай топиб юриши ҳақидаги гапларини келтиради: Атрофдаги ҳамма нарсалар менинг учун кулранг туйилади. Лекин, бу ранг ҳам тусларга бўлинади, баъзи бир нарсалар қора, бошқалари овда ўхшайди. Мен йўл, кўча ёруғ бўлса, ўзидан бир неча метр наридаги деворни кулранг тўсиқ сифатида сезаман. Шу девор бойлаб ҳар куни юрганим учун, у ерда ҳамма нарсалар менга таниш бўлгани учун ҳам тез юриб кетаман. Бу йўлда ҳар хил қора доғлар кўринади, бу дарахтларнинг сояси, кўриб қолган лой ва бошқалар бўлиши мумкин. Лекин, бу соялар менга таниш бўлгани учун ҳам, улар менга юришимда мўлжал бўлиб хизмат қилади. Лекин, борди-ю йўл таниш бўлса-ю бу йўлда соялар кўп бўлса жуда ҳам қийналаман. Агар ёруғлик ва соялар алмашиб турадиган жой бўлса ҳам менга қийин». Тери сезгиси: Кўзи соғлом киши узоқни кўради. Қўл ва оёқ билан теварак-атрофни текшириш имконияти чегараланган. Аммо, кўрларда теримускул – ҳаракат анализаторлари йўлни аниқлашда, фазовий юналишларни текширишда асосий рол ойнайди. Турмушда, ўқув ва ишлаб чиқаришда қўл сезгиси предметларнинг фақат шаклини эмас, балки уларнинг бир-бирларига нисбатан жойлашувини, йўналишнинг хусусиятларини аниқлашга ёрдам беради. Қўл ва оёқнинг имкониятлари чегараланган жойда, кўрлар атрофни текшириш доирасини кенгайтириш учун ҳассадан фойдаланадилар. Синф хонаси, иш жойи, таниш йўлдаги нарсаларнинг жойлашуви кўрларнинг хотирасида яхши сақланади. Э шитув сезгиси: Кўзи ожизлар эшитув сезгиси ва идроки ёрдамида ўз атрофидаги оламни, нарса ва объектларни сезади, идрок этади. Уларнинг

ҳажми, жойлашуви, йўналиши (агар ҳаракат қилаётган бўлса) ва бошқа сифатлари ҳақида тасаввурга эга бўлади. Нарсаларга урилиб қайтаётган товуш акс-садоси нарсаларнинг шакли, катталиги ва бошқалар ҳақида аниқ маълумот бермаса ҳам кўрлар уни бошқа предметлардан келаётган товуш билан фарқлаб, шу нарсанинг узоқ- яқинлиги, катта-кичиклигини ва бошқа томонларини аниқлайди. Масалан: Кўрлар кўчада юрганида товушларни таҳлил этиб, одамлар ҳақида (ҳар бир киши ўзига хос қадам ташлайди), нарсаларнинг бир-бирларига жойлашуви, машина ва бошқа ҳаракатланаётган нарсаларнинг йўналишини, ўзларига зарур жойнинг мўлжалини оладилар. Нарса ва объектларнинг жойлашуви ҳақидаги тасаввур кўрларнинг ҳар кунги турмушида муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, кўрлар катта жойларда ҳаракатланганда йўналишни аниқлаш ва олдиндаги нарсалар ва тўсиқларни аниқлашда товушнинг акс-садосидан самарали фойдаланадилар. Бунинг учун улар қўлларини бир-бирига уриб қарсак чалиш билан, қўлидаги ҳассасини бирор нарсага уриш билан улардан қайтган акс-садодан атроф-жой ҳақида маълумот тўплайдилар. Бундай акс- садо ўша нарсанинг моҳияти, мазмуни ҳақида маълумот беради. Ҳид билиш: Кўрларда бу сезгининг аҳамияти катта. Кўрларни кузатиш шуни кўрсатадики, кўрлар кишиларни ҳидлар ёрдамида фарқлашлари мумкин. Улар ҳар хил буюмларни, баъзи мева ва сабзавотларни, озиқ- овқатларни ҳид билиш ёрдамида фарқлайдилар. Айниқса, бузилган овқатларни аниқлаш ёрдамида, кўрлар ҳид билиш ёрдамида фарқланишдан сақланадидар. Кўр ва заиф кўрувчи болаларнинг идроки. Идрок предмет ва ҳодисалар моҳиятининг, сифатининг ва образининг онгимизда бутунлигича, тўлалигича пайдо бўлишидир. Бола ўйинчоқлар, ҳар хил предметлар билан фаолият кўрсатаркан, бу предметларнинг моҳиятини, таркибий қисмларини, томонларини ўрганади. Аста-секинлик билан боланинг сенсор ривожланиши жараёнида предметлар ва ҳодисаларнинг образи боланинг онгида бутунлигича

шаклланиб боради. Одатда кўрув, эшитув, сезги, ҳид ва таъм билиш идроклари фарқланади. Аммо, предмет ва ҳодисаларнинг онгимизда бутунлигича ва бир тузилишда идрок этилиши бу анализаторларнинг ўзаро биргаликда фаолият кўрсатишининг натижасидир. Шунингдек, идрок фақат предметларнинг муҳим белгилари ва хоссаларининг бутунлигича онгимизда акс этишигина бўлмасдан, балки предмет ва ҳодисаларнинг моҳияти, мазмуни ва маъноси, номининг ҳам бутунлигича англанишидир. А.А.Люблинская кўрсатиб ўтганидек, предметлар ўртасида макон муносабатларини идрок этишда нутқ, болаларнинг макон муносабатларининг нутқий ифодаларини эгаллаши биринчи даражали аҳамият касб этади. Макон муносабатларини тўғри қайта яратиш бола ҳаракатга ҳамроҳ нутқда предметларнинг макон муносабатларини кўрсатадиган сўзларни қўллагандагина мумкин бўлади. Л.А.Венгер томонидан мактабгача ёшдаги болаларда ўтказилган идрок ривожланишини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар кўрсатдики, перцептив ҳаракат билиш усулларини такомиллаштириш жараёнида шаклланади. Илк ёшдан мактабгачагача ёшга ўтишда, яъни 3 ёшдан 7 ёшгача продуктив ва конструктив фаолият таъсирида болада прецептив аналитик-синтетик фаолиятнинг мураккаб турлари, жумладан, бу операцияларни амалий планда бажаришдан олдин, кўриб турган объектни хаёлан қисмларга ажратиш ва кейин уларни яхлит бирликка бирлаштиришга оид мураккаб қобилият юзага келади. Перцептив образлар предметлар шаклига нисбатан янгича мазмун касб этади. Предметлар контуридан (чизғиларидан) ташқари уларнинг структураси, макон хусусиятлари ва уларнинг қисмлари нисбатлари ажратилади. Л.А.Венгернинг фикрича, идрок билан боғлиқ қобилиятлар асосини перцептив ҳаракатлар ташкил қилади. Уларнинг сифати боланинг пертсептив эталонлар махсус тизимини ўзлаштиришига боғлиқ. Идрокда бу каби эталонлар, масалан шаклни идрок этишда геометрик шакллар, рангни идрок этишда – спектрал гамма, ўлчамни идрок этишда – уларни баҳолаш учун

қабул қилинган физик катталиклар саналади. пертсептив ҳаракатларни такомиллаштириш ва бундай ҳаракатларнинг янги типларини ўзлаштириш ёш катталашиши билан идрокда прогрессив ўзгаришларни, яъни улар бўлаклаш аниқлиги ортиши ва бошқа муҳим сифатларни эгаллашни таъминлайди. Л.И.Рудакова кўришда нуқсони бўлган болаларда кўриш идроки ривожланиши даражасини характерлаб, болаларда таҳлил идрокининг ривожланганлик даражаси сенсор эталонлар тизимини эгаллаганлик даражаси билан белгиланишини таъкидлайди. Кўриш идроки : Кўриш анализаторлари ёрдамида киши предметларнинг рангини, шаклини, ҳажмини, катта-кичиклигини, ҳаракат ва ҳаракат йўналишини аниқлайди. Кўриш идроки функцияларининг бузилиши атроф воқеликни билишда катта қийинчиликлар келтириб чиқаради, бу предметлар олами ҳақидаги ҳиссий маълумот ва унинг нутқий талқини ўртасидаги узилишда намоён бўлади. Кўр ва заиф кўрувчиларда кўриш анализаторлари фаолиятининг бузилиши анализаторлар ичида ёки анализаторлар орасида янги боғланишларнинг юзага келишига сабаб бўлади. Кўрувчи шахсларга нисбатан буларда у ёки бу анализаторлар тизими фаоллашади, ривожланади. Кўр ёки заиф кўрувчи шахслардаги кўриш анализаторларидаги бу нуқсон оқибатида нормал кўрувчи шахслардагидан фарқли равишда, ўзига хос анализаторлараро муносабатлар юзага келади. Бу ҳолат ўзига хос бўлган, фақатгина шу тоифа нуқсонларгагина тегишли бўлган хусусиятлардир. Кўришнинг зарарланиш оқибатлари биринчи галда сезгиларга таъсир этади. Машҳур психолог Б.Г.Ананъев ғояларига таянадиган бўлсак, сенсор тараққиёт нормада ҳам нуқсонда ҳам бир йўналишда кетиб уларнинг қонуниятларига бойсунар экан. Физиолог А.А.Ухтомский таъбирича «ешитиш – инсон сезги аъзоларидан энг асосийсидирки, инсонинг инсон

даражасига етишида катта рол ойнайди 1 ». Демак, кўришдан кейин инсон ҳаётида, билим эгаллашида инсон бўлиб етишишда, эшитиш анализаторлари турар экан. Маълумки, кўрлар қаторига, тоифасига кўриш ўткирлиги 0 дан - 0,04 гача бўлганлар кирса, заиф кўрувчиларга 0,05 дан - 0,2 гача бўлган шахслар киради. Кўрлар учун эшитишнинг қанчалик катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаб, А.Крогиус шундай ёзади: «Кўрлик ҳақида гапирганда аслида туйиш сезгилари орқали олинган билимлар ҳақида фикрлаймиз. Аммо, кўрларни узоқ муддат кузатишлар асосида шунга амин бўлдимки, бизларга кўриш қанча аҳамиятга эга бўлса, эшитиш кўрлар учун шунчалик аҳамият касб этар экан» 1 . Бу фикрлар Р.Дюфога тегишли фикрлардир. Кўрлар ва заиф кўрувчи шахслар учун эшитиш дунёни боғлиқли билишда, фазовий ва ижтимоий мослашувларида катта рол ўйнайди. Ҳид билиш жараёнлари ҳам кўрларда ўзига хос тарзда ривожланар экан. О.И.Скороходова бемалол нон, озиқ-овқат, саноат ва бошқа тур магазинларни ҳеч бир қийинчиликсиз фарқлай олган. Идрок руҳий ва асаб тизимида ўта мураккаб жараён бўлиб, унинг махсус маркази бош мияда жойлашган. Шахснинг ҳаёт тарзи, иш фаолиятининг ҳаракатига қараб бирор анализатор доминант-этакчи бўлади. Ушбу шахсда ўша идрок тури кучли бўлади. Кўпгина соғлом кишиларда кўрув идроки етакчидир. Аммо, кўрув ўткирлиги жиддий пасайганда (0,03-0,02 гача ва ундан паст) ва тотал кўрларда тери-механик, ҳаракат анализаторлари ёки тери сезги идроки етакчилик қилади. Аммо, кузатишлар шуни кўрсатадики, кўрув ўткирлигининг энг паст даражасида ҳам, кўрлар кўп ҳолларда кўрув идрокидан фаол фойдаланадилар. Тотал кўрларда атроф-оламни идрок этиш асосан эшитув анализаторлари ёрдамида амалга ошади. Лекин, эшитув сезгиси ва идроки ташқи олам ва ундан нарсалар ҳақида бир томонлама, яъни уларнинг фазодаги ҳолати ва физикавий моҳияти ҳақида жуда тор тушунча беради. 1 Ухтомский А.А. Танланган асарлар. ТДУ - 220-бет.

Инсоннинг ташқи оламни сезишини – идрок этиш жараёни полисенсор тарзда ҳамма мавжуд сезги анализаторлари ва идрок турлари қатнашган ҳолда кечади. Фақат, шундай ҳолатда нарса ва ҳодисаларни бутунлигича, онгли – тушуниб, умумлашган ҳолда, танлаб идрок этиш юз беради. Масалан: кўрларда ташқи оламдаги нарсалар ва объектларни танлаб идрок этишнинг чегаранланганлиги, йўқлиги, нарсаларнинг гўзаллигидан ҳиссий таъсирланишнинг камлиги натижасида ҳис-туйғу ва қизиқишлар доирасининг торлиги келиб чиқади. Кўрларда предмет ва объектларни кенг ва чуқур идрок этиш тери ва ҳаракат анализаторлари ёрдамида амалга ошади. Бу эса идрок этилаётган нарсаларнинг моҳияти, таркиби, ҳамма хоссалари ҳақида етарли, кенг маълумот олишга камлик қилади. Натижада, кўрларда сенсор тажриба кам бўлиб, предмет ва ҳодисаларни онгли ва бутунлигича идрок этиш бузилади. Кўзи ожизларда кўрув идроки кўриш аъзолари нуқсонининг даражасига ва нарсаларнинг катта-кичиклиги, узоқ-яқинлиги, хонанинг ёруғлигига боғлиқ соғлом инсон атрофидаги нарсаларни иккала кўзи билан кўрганда (бинокуляр кўрув) образлар – идроки тўлиқ бўлади, аммо кўзи ожизларда кўзнинг кўриш ўткирлиги паст ёки бир кўзи умуман кўрмаслиги мумкин. Бундай ҳолатда нарса ва объектларнинг фазода томонларини аниқ кўриш бузилади. Кўзи ожизлар нарсаларни, расмларни танишга қийналадилар. Кўзи ожизлар расмларни, айниқса мараккаб расмларни бутунлигича идрок эта олмаганлари учун, расмдаги нарсалар, персонажлар ўртасидаги боғлиқлик бузилади. Расмнинг муҳим қисмини кўра олмаганлигидан тасвирнинг асосий (асл) мазмуни ҳақида ҳато фикр пайдо бўлиши мумкин. Расмни бутунлигича (фазодаги нарса ва объектларни ҳам) идрок этиш учун уни узокдан, яқиндан, кейин ҳар томондан туриб томоша қилинади. Шундай томоша қилинганда нарса ва объектлар (расмлар) ҳақида, уларнинг муҳим қисмлари етарли даражада аниқ, идрок қилинади. Кўзи ожизларда кўрув ўткирлигининг пастлиги, кўрув доирасининг торлиги учун ҳам бу жараён қийин кечади.

Натижада улар ҳарф ва бўғинларни, сонларни, геометрик фигураларни идрок этиш тезлиги кескин камаяди. Айниқса, кўр ва кўзи ожизлар учун фазода ҳаракат қилаётган нарсаларни (қуш, самолёт ва бошқалар) идрок этиш анча қийин. Бу камчиликлар уларнинг ўқиш, ёзиш малакаларини эгаллашларини қийинлаштиради. Улар кўпинча дафтардаги чизиқни яхши кўрмаганликлари учун қийшиқ ёзадилар, ҳарфларнинг элементлари тушиб қолади, баланд-паст ёзилади ва ҳоказо нуқсонларни кўплаб учратиш мумкин. Нарсаларнинг шаклини ва ҳажмини идрок этиш: Нарсаларнинг асосий белгиси – сенсор мазмуни унинг шаклидир. Шакл – нарса, унинг моҳияти ва мазмуни ҳақида кўп маълумот беради. (Ер шарининг кичик шакли-глобусни эсланг). Нарсаларнинг катта-кичиклиги, ҳажмини бир вақтнинг ўзида кўра олиш идрокнинг сифатига - таъсир этади. Кўзи ожиз болалар ва катталар нарса ва объектларни текшираётган вақтда уни ҳамма томондан кўра олмасликлари, кўз соққасини предметни тартиб билан - тизимли кўриб чиқишга ҳалақит бериши, шунингдек кўзнинг тез чарчаб қолиши натижасида олинган ахборот кам, ноаниқ бўлиши мумкин. Нарсаларнинг шакли, ҳажми, пропортсияси ҳақидаги маълумотлар ҳам кўзи ожиз болаларда аниқ бўлмасдан қолади. Ранг ва тусларни идрок этиш: Инсоннинг диққатини ўзига жалб қилувчи нарса – бу рангдир. Ранг ёрдамида нарсалар ҳақидаги билимларимиз бойийди, мазмун касб этади. Айниқса, ранг инсонда ҳис-туйғуни уйғотади. Кўзи ожиз болаларда рангни идрок этиш қийинлашган бўлади. Айниқса, улар қизил, кўк, яшил рангларни қийинчилик билан идрок этадилар. Тусларни идрок этиш катта қийинчилик туғдиради. Кўзи ожизлар аниқ яққол чизиқлар билан чизилмаган кўргазмали қурол, расмларни фарқлашга қийналадилар. Шунинг учун ҳам кўзи ожизлар учун чиқариладиган кўргазмали қуроллар, чизма ва расмлар мураккаб рангларда

бўлмасдан, балки қора-қалин чизиқлар билан чизилган аниқ ва яққол бўлиши шарт. Ҳаракатни идрок этиш: Нарсаларнинг фазодаги ҳолатини идрок этиш кўзи ожиз болалар ва катталарда кўрув доирасининг торлигидан, кўрув ўткирлигининг пастлиги, кўз соққасининг ҳаракатчанлигининг пастлиги (камлиги)дан суст кечади. Э шитув идроки: Бола ўсиб бориши билан эшитув идроки мураккаблашиб, товушнинг узоқ-яқинлигини, таниш-нотанишлигини, йўналишини ва бошқа хусусиятларини фарқлашга ўрганиб боради. Товушларни аниқ ва нафис идрок этиш асосан мактабгачагача ва кичик мактабгача ёшида шаклланади. Кўрлар ва заиф кўрувчилар эшитув ёрдамида ташқи муҳитни идрок этадилар. Улар эшитув билан фақат товушларни, фазони идрок этиб қолмасдан, жойнинг тузилишини, нарсаларнинг катта- кичиклигини, ҳатто гўзаллигини ҳам идрок этадилар. Масалан: баргларнинг шитирлаши, қушларнинг сайраши ва бошқа нарсалар табиат ва унинг тузилиши ҳақида, гўзаллиги ҳақида бу тоифа болаларга кўплаб ахборот беради. Тери ёкт пайпаслаб идрок этиш: Тери ёрдамида инсон оғирликни, босимни, юзанинг хоссаларини, зичликни, иссиқ-совуқни, оғирликни ва бошқаларни сезади ва идрок этади. Инсон кўрув ёрдамида нарса ва объектларнинг 8 хил белгиларини фарқласа, тери ёрдамида пайпаслаб 11 хил тоифадаги белгиларни фарқлай олади. Меҳнат жараёнида чап ва ўнг қўлларнинг иш бажаришдаги вазифасида тақсимланиш юз беради. Ўнг қўл асосан меҳнатда, меҳнат қуролларидан фойдаланишда етакчи рол ойнайди, чап қул ёрдамчи вазифани ва назорат вазифасини бажаради. Шунингдек, бармоқлар ҳам маълум иш бажаришга ихтисослашган. Масалан, ўнг қўлнинг кўрсаткич бармоғи бу тоифа болаларда релефли нуқталарни топиш ва фарқлашга мослашган бўлса, чап қўлнинг кўрсаткич бармоғи шу олинган маълумотларнинг тўғрилигини текширади.

Пайпаслаб идрок этиш уч йўл билан амалга ошади. 1. Пассив шаклда пайпаслаш: Бундай идрок тери юзасидаги анализаторнинг нисбатан тинч вақтида амалга ошади. Нарсаларнинг замон ва макондаги моддий, фазовий хусусиятлари, оғирлиги, шакли, ҳажми, узункалталиги, иссиқ-совуқлиги ва ҳоказолар аниқланади. Аммо, пассив шаклда идрок этишда предметларнинг кўпгина жиҳатлари: ҳажми, шаклини етарли идрок этиш юз бермайди ва натижада предметнинг моҳияти ва мазмуни ҳақида яхши тушунча шаклланмайди. 2. Фаол шаклда пайпаслаш- Нарса ва объектларни фаол равишда пайпаслаш-гаптика дейилади. Бундай идрок этишнинг тери механик ва ҳаракат анализаторларининг ўзаро ҳамкорликда, интегратив фаолияти ётади. Фаол пайпаслаш жараёнида предмет ва объектларнинг фазодаги ҳажми, белги ва муносабатлари, моддий дунёсининг жисмий моҳияти етарли ва фаол текширилади - аниқланади. 3. Ҳар хил асбоблар воситасида нарса ва объектларни сезиш-идрок этиш. Бунга кўр ва кўзи, ожизларнинг ҳасса ёрдамида жойни ва йўналишни аниқлаш ёки грифел ёрдамида релефли-нуқтали шрифтни ўқишни мисол қилиб кўрсатса бўлади. Кўрлар ва заиф кўрувчилар жойнинг паст- баландлиги, юмшоқ-қаттиқлигини ва бошқа хоссаларини ернинг релефини оёқ кийими ёрдамида сезадилар. Инсон фаолиятининг асосий турлари: ойин, ўқиш ва меҳнат жараёнида пайпаслаб сезишнинг ўрнини ҳеч нарса боса олмайди (ҳатто кўрув сезгиси ҳам). Шахснинг пайпаслаб сезиш қобилияти кўрликни компенсатсия қилишнинг асосий воситаларидан ҳисобланади. Ҳатто, соғломларда ҳам қўл билан иш бажарилганда, пайпаслаб сезиш асосий бошқарув вазифаларини бажаради. Кўрларда пайпаслаб сезиш, билиш ва назорат қилиш вазифасини бажаради. Аммо, пайпаслаб сезиш кўришнинг ўрнини боса олмайди. Биринчидан тери, мускул-бўғин сезгиси нарсаларнинг ҳамма белгисини ўзида акс эттира олмайди. Иккинчидан пайпаслаб сезишда текшириш доираси чегаралангандир.

Шунга қарамасдан пайпаслаб сезиш атроф, олам ва ташқи муҳит ҳақида кўрларга зарур маълумотларни олишга ёрдам беради.

Адабиётлар : 1. Шоумаров Ғ.Б., Мамедов К.К. Руҳий ривожланиши сустлашган болалар, Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Петрова В.Г., Белякова И.В. Психология умственно отсталқх школьников, М.: АКАДЕМА, 2004. 3. Мўминова Л.Р., Ш.М.Амирсаидова ва бошқалар. Махсус психология. Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти, 2013.

O'xshashlar

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Рухий ривожланишида сустлашган болалар билиш жараёнларини ўзига хослиги

Ота она ва фарзанд муносабатларининг ўзига хослиги

Сенсор алалия

Кўришида нуқсони бўлган шахсларнинг хотира хусусиятлари