Сенсор алалия - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Сенсор алалия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.9951171875 KB

Ko'chirib olish

Сенсор алалия Режа: 1. Сенсор алалия 2. Сенсор алалияда коррекцион таъсир тизими

Сенсор алалия Сенсор алалиянинг асосий белгиси бош миянинг чап ярим юқори доирасининг жароҳатланиши билан боғлиқ, нутқ-эшитув анализатори ишининг натижаси бўлган нутқни тушунишидаги камчиликлар ҳисобланади. Бу эса нутқ қўзғатувчиларни таҳлил ва таркибий бузилишга, предмет ва товушли образ ўртасидаги боғлиқлигининг шаклланмаслигига олиб келади. Бола ўзига қаратилган нутқни эшитади, аммо тушунмайди. Жарангли сўз таъсири остида юзага келувчи қўзғалиш, мия тўқималарининг ривожланмаганлиги сабабли бошқа анализаторларга тарқалмайди ва барча сўз билан боғлиқ мураккаб динамик структурага қўзғалмайди. Сенсор алалияда бирламчи нутқий товуш таҳлилини амалга оширувчи нутқ эшитув анализаторининг илдизи (ГЭСҳел ҳалқаси) фаолиятини оғир аналитик-синтетик бузилишлари кузатилади. Бундай болаларда фонематик идрок шаклланмайди, фонемалар дифференциаллашмайди ва сўз яхлит идрок эшитилмайди, акустик, гностик жараёнлар ривожланмайди ва нутқий товушларни идрок этиш қобилияти пасайган бўлади. Сенсор алалия мотор алалияга нисбатан кам ўрганилган. Бу ҳолат маълум маънода сенсор алалияни амалиётда жуда кам ўрганиш билан боғлиқ. Сенсор алалияни мустақил нутқ бузилиши сифатида кўриниши ҳақида ҳозирги кунда ҳам айрим муаллифлар аниқ бир фикр айта олмайдилар. Нутқий тушунишнинг етишмаслиги ёки йўқлигида, энг аввало, одамнинг эшитиш ҳолати ҳақида савол туғилади. Бир неча маротаба ўтказилган махсус тадқиқотларнинг кўрсатишича, кўпгина ҳолларда сенсор алалияли болаларда тонал (жисмоний) эшитувнинг сезиларсиз пасайиши мавжуд, бироқ у нутқий тушунишнинг ривожланишини тормозлаши учун унчалик жиддий эмас. Н.Н. Трауготнинг маълумотларига кўра, маълум болалар 6 м узоқликда (бу нормал эшитишда ўртача баландликда нутқни идрок этишнинг меъёрий даражаси) ўзларига қаратилган нутқни тушунадилар, лекин эшитганларини

маъносини тушунмайдилар, бу болаларда ақлий заифлик белгилари кузатилмайди. Тадқиқотчилар фикрига кўра, сенсор алалияда нутқ пасайишининг кузатилиши мумкин, лекин бу нутқий ривожланмаганликда асосий роль ўйнамайди. Ю.А. Флоренскаянинг кўрсатишича сенсор алалияда (сенсор-акустик синдромида) акустик таъсирланмасликнинг алоҳида ҳолати ва эшитув функсиясининг толиқиши мавжуд. Бу эшитув реакцияларининг турғун эмаслигига, эшитув дифференсатсияларининг ҳосил бўлишидаги қийинчиликларга, эшитув анализи ва синтезининг сифатсизлигига олиб келади. Сенсор алалияда болаларни эшитиш қобилиятини текшириш жуда мураккабдир. Махсус электроакустик аппаратида текширилганида, эшитувнинг турғун эмаслиги аниқланган: бир хил частотали ва баландликдаги сигналлар гоҳ идрок қилинади, гоҳ қилинмайди. Сенсор алалияда эшитув диққати ва идрокининг ўзига хос хусусиятлари, уларнинг секинлашгани турғун эмаслиги эшитиш ҳолатини тўғри баҳолашга тўсқинлик қилади. Ихтиёрий эшитув диққатида ҳам камчиликлар кузатилади: болалар эшитмайдилар, тез чарчайдилар, чалғийдилар, товуш оҳангига қизиқишни тез йўқотадилар ва ҳ.к. Аудиометрик текширув, қачонки уни бир неча маротаба ўтказилса ва бола вазиятга кўникиб, вазифаларни тўғри тушуна бошласагина бирмунча асосли бўлади. Боланинг эшитиш қобилияти ҳақида якуний хулосалар, фақатгина 8 – 10 текширишлардан олинган маълумотлар, аудиограммаларни таққослаш натижасида келтирилади. Эшитув анализатори товуш ўтказиш функсиясининг сақланган ҳолатида болаларда фазода товушни ўрнини билиш қобилиятининг йўқлиги аниқланади, эшитув хотирасининг бузилиши, товуш таъсирловчиларига лоқайдлик кузатилади. Тушуниш, қизиқиш ва жавоб олиш учун мурожаат қилинган сигнал (катталар нутқи) жуда заиф бўлиб чиқади. Диққатнинг

уйғонмаслиги ва унинг тез толиқиши – етишмовчилик суръатидаги ўзига хос кўринишлардир. Н.Н. Трауготт, С.И. Кайданова (1975) сенсор алалияли болаларда юқори частотали овозга эшитувнинг пасайиши ва тонал (нутқий бўлмаган) ҳамда нутқий эшитув бузилишининг ўзига хослигини кўрсатадилар: бола учун етарли баландликдаги товуш таъсирловчиларига шартли алоқалар ҳосил бўлиши болаларда қийинлашган. Нормал ривожланишида тушуниш Шундан бошланади: идрок қилинаётган сўзларни фарқлаш содир бўлади, уларни таниш амалга ошади, бунда нерв алоқалари ишлаб чиқилади. Бунинг шарофати билан турли товуш бирикмалари сўзда боғланади. Товушлар сўзда маълум тартибда талаффуз қилинади ва идрок қилинади. Жаранглаш ва мазмун орасида алоқа ўрнатилади, алоқалар тизими ишланади. Кўрув, сезги ва бошқа ҳис-туйғулар билан товушлар комплекци ассотсиатсияси аста-секин юзага келади ва мустаҳкамланади. Сенсор алалияда предмет (ҳаракат) ва уни таърифловчи сўз ўртасида боғлиқлик шаклланмайди. Бу ҳолатни тадқиқотчилар туташуви акупатия деб номлайдилар. Сенсор алалияда эшитувнинг сифатсизлигини тадқиқотчилар бош мия пўстлоғи тўқималарининг жароҳатланган ёки ривожланмаган ўчоқларининг катталиги билан, бола миясида тор ўчоқли характердаги жароҳатнинг йўқлиги билан тушунтирадилар. Айрим ҳолларда сенсор алалиялик болалар асоссиз равишда кар ва заиф эшитувчилар учун мўлжалланган махсус муассасаларга юбориладилар. Н.Н. Трауготт (1940) махсус мактабларда 200 та кар ўқувчиларни текшириб, уларнинг ичидан 8 та нотўғри таснифланган сенсор алалиялик болаларни ажратиб кўрсатади. Сенсор алалияда нутқни тушунишдаги бузилишлар, эшитиш пасайиши натижасида келиб чиқадиган камчиликлардан фарқ қилади. Кузатишларнинг кўрсатишича, одатда, заиф эшитувчилар идрокида турғун ва доимий камчилик кузатилади. Сенсор бузилишлар эса идрокнинг турғун бўлмаган

бузилишлари билан фарқланади. Болалар бир хил баландликдаги нутқий сигналларни гоҳ эшитадилар, гоҳ эшитмайдилар. Бу боланинг қўзғалувчанлиги ёки тормозланганлигидан руҳий фаоллиги, атроф-муҳит таъсири, текшириш пайтидаги шароит, сигналларни бериш усули ва қатор бошқа омиллар билан боғлиқ. Миянинг ривожланмаганлиги ёки эрта жароҳатланиши етилмаган мия тўқималари иш қобилиятини пасайтиради. Бунда олий нерв жараёнлари нормал кечолмайди. Гоҳида болалар атрофдагилар нутқини эрталаб яхшироқ идрок этади – тунги уйқудан сўнг мия пўстлоғи иш функсияси юқори, кечга бориб толиқувчанликнинг ўсишига қараб нутқни тушуниш ёмонлашади. Бошқа ҳолларда болалар нутқни кечки пайт яхши идрок этадилар, кўринишидан, эрталаб тормозланиш тунги уйқудан сўнг ҳали ҳам ўз таъсирини кўрсатаётган бўлади, кечга бориб эса, машқларга қараб идрок бирмунча яхшиланади, мия тўқималари мисоли ишга киришади. Мурожаат қилинган нутқ баландлигини кўтариш заиф эшитувчи болалар тушунишини яхшилайди ва сенсор алалияли болаларда қайта самарага эришилади. 1. Ҳаддан ташқари кучли таъсирловчилар бош мия пўстлоғида ҳаддан ташқари ҳимояловчи тормозланишни келтириб чиқаради ва бунда тўқималарнинг ривожланмаганлиги функсионал блокада ҳолатига тушади, тормозланувчи жараён ошади, тўқималар фаолиятдан ўчади. Сенсор етишмовчиликка эга болалар, одатда, бирмунча секин, тинч нутқни шовқинли, баланд нутқга қараганда яхшироқ идрок қиладилар. Эшитиш аппаратларидан фойдаланиш заиф эшитувчилар идрокини яхшилайди ва сенсор алалияда идрокнинг яхшиланишига олиб келмайди. Сенсор алалияли болалар эшитуви ҳақида бир хил фикрлар бўлмаса ҳам, алоҳида тадқиқотчиларда шу нарса ўрнатилган: частотанинг барча диапазонларида эшитувнинг сезиларсиз пасайиши, эшитув диққати ва идрокининг юқори даражада толиқиши кузатилади. Сенсор алалияда идрок қилиш имконияти товуш таъсирловчиларининг кириш темпи, улар орасидаги интервалнинг борлиги, товушлар сифатига

(идрок учун кўрсатилувчи) боғлиқдир. Тоза овозлар, одатда, ёмонроқ идрок қилинади. Сенсор алалияда заиф эшитувчилардан фарқли равишда гиперакузиялар кузатилади (гиперакузия – атрофидагилар учун бефарқ бўлган товушларга сезгирликнинг ошиши). Масалан, чакиллаб томаётган сув овози, эшик ғирчиллаши ва ҳ.к. Заиф эшитувчи болалар бу сигналларни идрок этмайдилар. Толиқиш, таъсирланиш, психик бузилиш, юқори неврозик ҳолатидан ташқари соғлом одамлар бундай товушларни эшитадилар, бироқ уларга бепарво қарайдилар, уларга таъсирланмайдилар. Сенсор алалияли болалар бундай товушларни кескин идрок қилади, уларга салбий реакция кўрсатадилар: безовталадилар, йиғлайдилар, қулоқ ва бош оғриғидан шикоят қиладилар ва ҳ.к.лар. Бу болада эшитувнинг сақланганлиги ортиқча гувоҳ бўлади ва одатланмаган жаранглашлар гоҳида мия пўстлоғининг етилмаган тўқималари учун ҳаддан ташқари кучли таъсирловчи бўлишининг кўрсаткичидир. Гоҳида исталган баландликдаги нотаниш товушларга сенсор алалияли болалар бутунлай таъсирланмайдилар. Сенсор алалияли болалар алоҳида бўғинларни, товуш бирикмаларини, сўз ва қисқа ибораларни махсус ўргатишсиз спонтан такрорлаши мумкин, чунончи уларни такрорлаш турғун бўлмаса ҳам. Оғир даражадаги эшитиши бузилган болалар атроф-муҳитдан сўз ва ибораларни мустақил оддий ололмайдилар. Сенсор алалияда товушларга тақлид қилиш доимий эмас ва кўп ҳолда вазиятга боғлиқ бўлади. Сенсор бузилиш болаларнинг предмет ва унинг номи орасидаги алоқани ҳосил қилолмаслиги, улар томонидан эшитилган ва талаффуз этилган сўзларнинг предметли нисбати шаклланмаганлиги билан характерланади. Боланинг пассив луғати турғун эмас ва фаол луғатдан сезиларли орқада қолади. Кўпинча бола исталган вазиятда предметни номлайди ва фақат танланган маълум шароитларда унинг номини билиб олади. Эшитуви бузилган болаларда махсус таълим натижасида сўз ва предмет ўртасидаги алоқа тез ўрнатилади ва бу алоқа турғундир.

Заиф эшитувчи ва сенсор алалияли болаларнинг овози турличадир. Заиф эшитувчи болалар овози жарангдор эмас, овоз баландлиги ва оҳанги ҳиссий маъно касб этмайди. Сенсор алалияда эса овоз меъёрда бўлиб, товуш ва сўзларни меъёрий оҳанг ва модулятсияга кўра баён этадилар. Заиф эшитувчи болалар сенсор алалияли болаларга нисбатан мулоқотга тез кирадилар. Юқорида келтирилган ва бошқа белгилар болалардаги нутқ бузилишларни тўғри таснифлаш имконини беради, тўғри ташхис эса коррексион тарбиявий таъсир тизимида самарали методик воситаларни тўғри танлаш имконини беради. Сенсор алалияда коррекцион таъсир тизими Сенсор алалияда логопедик таъсир нутқ таркибининг онгли таҳлилини тарбиялаш, фонематик идрокни ривожлантиришга, нутқ таркибини тушунишга қаратилган бўлади. Сенсор алалияли болаларни ўқитишда, фаолиятни ривожлантиришга йўналтирилган, товуш ва морфологик таҳлилни ва нутқнинг мазмун томонини шакллантиришга йўналтирилган махсус усуллар қўлланилади. Бунда тушунишнинг, ўз нутқининг, билиш фаолиятининг ривожланмаганлиги даражаси, бола шахсиятининг умумий хусусиятлари ҳисобга олинади. Бола нутқий фаолиятининг барча томонларига кетма-кет системали таъсири коррексион ишнинг асосий тамойили ҳисобланади. Иш, фақат шифокор томонидан, МНС фаолиятини нормаллаштирувчи, бош мия пўстлоғи тўқималари етилишини рағбатловчи махсус муолажалар ўтказилгандагина самарали бўлади. Коррексион ишларни бошлашдан аввал бола ҳаётининг шароити, уни ўраб турган муҳит, яқин одамлар, ўйинчоқлари билан танишиш, қизиқиш ва имкониятлари доирасини аниқлаш олиб бориладиган иш дастурини ва мулоқотга киритиш йўлларини белгилаш керак. Оилада қўлланилувчи болага қаратилган мурожаатлар ҳажми ва характери аниқланади. Ўқитувчи ва ота-оналар ўзгармайдиган кўринишда

машғулотда, ҳам боланинг уйдаги кундалик – маиший характерга эга аниқ ифодаланган (стандартлашган) кўрсатма-истаклар рўйхатини тузадилар. Унинг нутқсиз характерга эга товушларга бўлган зеҳн даражаси, бутунлай жимлик ва шовқин шароитларида аниқланади. Дастлаб нутқий мулоқот чегараланади, боланинг тартибсиз нутқи тормозланади. Иш боланинг нутқий тартибни ташкил этишдан бошланади. Бола учун дам олиш соатлари ва кунлари жорий этилади. Кундалик ҳаётида овозли аппаратлар олиб ташланади (телевизор, радио ва ҳ.к.). Авайловчи товушли режим яратилади, нутқий ва нутқсиз сигналлар кириши чегараланади. Фрешелс бола атрофида фақат жимжитлик яратилмай, балки кўрув очлиги вазиятини ҳам яратишни тавсия қилган: расмларни, ўйинчоқларни кўрсатмаслик ва ҳ.к. Фақат Шундай тинчлантириш асосида ишга киришиш мумкин, бу боланинг товушларга зеҳнлилигини оширишга ёрдам беради. Аста-секин диққат, идрок ҳолати аниқланади, сўнг уларни ривожлантириш, кенгайтиришга қаратилган ишлар олиб борилади. Ишнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: теварак-атрофидаги товушларга, нутқий товушларга нисбатан қизиқиш уйғотиш, уларга тақлид қилишга эҳтиёж, хоҳиш ва имкониятини ривожлантириш, нутқий ва нутқий бўлмаган товушларни фарқлаш. Умумпедагогик иш, асосий фаолият кўринишларини олиб борувчи нутқнинг психофизиологик асосларини шакллантиришга, ихтиёрий диққатни, кўрув ва акустик кўрсатмалар ҳамда дифференсатсияларни ривожлантиришга йўналтирилган. Иш нутқий товушлардан бошланмайди, нутқсиз характерга эга товушлар, шовқинларни фарқлашдан бошланади. Бироқ бу, бола етарлича уюшган ва унда элементар диққатни тўплай олиш қобилияти бўлса, унумли фаолият имконияти тарбияланган тақдирдагина мумкин бўлади. Болаларнинг диққати ва иш қобилиятини ривожлантириш учун турли қўлланмалардан фойдаланилади: кесма расмлар, таёқчалар (ҳисоб таёқчаларидан геометрик шаклларни ясаш), предметларни ранги, шакли

ҳажмига кўра таснифлаш. Боланинг етарлича уюшганлигида, диққатини тўплай олишида, фаолиятнинг элементар кўринишлари шаклланганида товушларни идрок қилиш бўйича олиб бориладиган иш мумкин ҳисобланади. Кўрув тақлидчанлиги асосидаги фаолиятни ривожлантиришга диққат қаратилади, вазифалар мураккаблиги аста-секин ўсиб боради. Вазифаларни нутқий шарҳлаш олиб ташланади, чунки ривожланишнинг бу босқичида бола ўзига қаратилган нутқни тушунмайди. Фаолиятни тарбиялаш ва уни назорат қилиш асосида, нутқий фаолиятни йўналтирилган шаклланиш бўйича иш олиб борилади: мулоқот эҳтиёжини ривожлантириш, унинг мотиватсион асосларини ривожлантириш. Болани нутқда диққатни жамлашга ўргатадилар, фонематик идрокни кенгайтирадилар ва аниқлайдилар. Бола диққати, тақлидчанлиги ва иш қобилияти етарли ривожланишида, бир қатор турли характерга эга, уюшмаган товушларни фарқлашга ўргатишга ўтилади. Бунда бирмунча қўпол дифференсатсияларни тарбиялаш билан бирмунча ёрқин, кучли ифодаланган жарангланишлардан бошланади: ҳамёндаги тангалар жаранги, стакандаги қаламлар тақиллаши ва ҳ.к. Астасекин бирмунча паст, шиддатсиз, ўзаро бирмунча яқин товушларни фарқлашга ўтилади: силлиқ қоғоз шовқини, қутидаги гугурт чўпларининг шитирлаши ва ҳ.к. Яъни, бирмунча нозик акустик дифференсатсияларни тарбиялашга аста-секин ўтиб борилади. Овоз чиқарувчи ўйинчоқ ва асбоблар сигналидан фойдаланилади. Боланинг ўйинчоқни қўлида ушлаб туриши, жаранглашида вибратсияни сезиши фойдалидир. Аввал у педагог у ёки бу товушни қандай келтириб чиқараётганини кузатади, уларни ўзи келтириб чиқаришга уринади. Сўнг логопед имо-ишора билан болага кўзини ёпишни ёки ўгирилиб туришни таклиф қилади (овоз чиқарувчи предметларни ширма, экран ортига жойлаштириши мумкин) ва бола фақат жаранги бўйича мос келувчи предметларни-товушлар манбасини фарқлаши лозим.

Ишда чапак чалишдан, оёқни полга уриб тапиллатишдан, столни тақиллатишдан фойдаланмаслик керак, чунки бундай ҳолларда жаранглаш идрок қилинмай, тебраниш, суяк ўтказувчанлигидан вибратсия идрок қилинади. Аста-секин товушлар, шовқинлар қатори мураккаблашиб боради ва турли хил бўлади. Унга янги товушлар, аввал узоқ ва бир-бирига ўхшамайдиган, сўнг нозик акустик ишни талаб қилувчи бирмунча яқин товушлар киритилади. Боланинг эшитув майдони шиндай кенгайтирилади ва яхшиланади. Бу ишнинг муваффақиятига қараб шовқинли қаторга кучли нутқий товушлар қўшилади (а, р, у, ва ҳ.к.), бу предмет ёки ҳодиса билан боғланади. Агар бола тез толиқса чалғувчан, жуда таъсирчан, нотинч бўлиб қолади, эснашни бошлайди, иш ўзининг самарасини йўқотади. Болага дам бериш ёки фаолият кўринишини ўзгартириш лозим. Бундай машқлар бутун иш давомида ўтказилади, бироқ ҳар бир машғулотда акустик юкламанинг қатъий меъёрини ўрнатиш лозим. Бир машғулотда бундай машқларга бир неча маротаба қайтиш мақсадга мувофиқдир, бироқ боланинг толиқиб қолишига йўл қўймасдан бир маротаба жуда чегараланган миқдорда ўтказиш лозим. Фаол эшитув диққатининг ҳажми секин кўпаяди. Бу иш билан параллел, боланинг фаолияти, иш қобилияти, хулқини нормаллаштиришга йўналтирилган тарбиявий таъсир давом эттирилади: уни тўғри ўтиришга, кўришга, нусха олишга, нутқсиз кўрсатмаларга бўйсунишга, бажарган ишига педагогнинг реакциясини (маъқуллади ёки маъқулламади) ҳисобга олишга, бошланган ишни охирига етказишга ва шу кабиларга ўргатадилар. Акустик диққат ва идрок, хотирани, предметли-амалий фаолиятни, қунтлиликнинг ривожланишига қараб яхшиланади. Бола томонидан ўзлаштирилаётган, нутқий бўлмаган товушлардан ажратилаётган, фарқланаётган ҳар бир товуш маълум аниқ вазият, ҳаракат, расм, предмет билан боғланиб, унинг белгисига айланади. Ишнинг бошланғич босқичларида предмет ва овоз ўртасида шартли боғланишни

шакллантириш мақсадида эквивалент сўзлар, товуш мажмуи ишлаб чиқилади (р-самолёт овози, ирилаётган ит, мў-сигир ва ҳ.к.). Маълум миқдордаги товушларнинг дифференциатсиясидан сўнг, аниқ предмет ёки ҳаракат билан боғлиқ бўғинларни фарқлашга ўтилади. Иккита унли, унли ва ундош товушларнинг бирга келишига кўра бўғинлар танланади-уа, ау, ам, со, очиқ бўғинлар ма, па, на, та ва ҳ.к. Бола сўзларни фарқлашга қаратилган машғулотларда аввал бир-бирида маъноси, айтилиши жарангдорлигига кўра кескин фарқ қиладиган сўзлар танланади. Бола идрок этаётган ҳар бир сўз ҳаракат, кўрув, тактил равишда мустаҳкамланади. Кўриш, ойнали назорат, юздан ўқиш кенг қўлланилади. Бола идрок қилувчи биринчи сўзлар ўзгармас оҳанг билан талаффуз қилинади. Алоҳида оҳанг ва унга таяниш болага мулоқотда мўлжал ола билишга ёрдам беради, нутқга оҳанг бериш болага қилинган мурожаат мазмунини аниқлашда етакчи таянч ҳисобланади. Пассив луғатни тўплаш устида режали иш олиб борилади, бир вақтнинг ўзида ўз нутқи ривожлантирилади. Номи бўйича бола расмларни кўрсатади, ҳаракатларни бажаришни кўрсатиб беради. 1. Ҳаракатлар комплекци ўрганилади. Бола аста-секин аввал педагогнинг нутқий назорати остида ўрганган тартиби бўйича бажаради, сўнг айрим-айрим, ҳар ерига одатланади: “қўлни кўтар, ёнга ...”. 1. Ҳиссий – ўйин жараёни давомида товушларга қизиқиш тарбияланади. Бола бу жараён давомида товуш табиатини аниқлаш, товуш келаётган жойни аниқлаш, беркитилган овозли ўйинчоқни топиш, товуш сигналини кучи, давомийлигини аниқлашга, маълум товушларга нисбатан реакция кўрсатишга ўрганиб боради. Бола тушунадиган сўзларни жамлашда, бола бир вақтнинг ўзида шу сўзни эшитиши, кўриши (расм), предметни ушлаб кўриши ва талаффуз этиши алоҳида ўрин тутади. Сўз ва предмет ўртасидаги боғлиқлик эшитув ва кўрув сезгиларини бир неча маротаба таққослаб кўрилганидагина амалга оширилади. Болаларни кўрган, эшитганлари устида ҳайратга солишдан кўра, қизиқишларини кучайтириш, ҳайрон қолдириш ва ҳ.к. лар муҳим саналади.

Агар бола улар билан ишлай олиш имкониятига эга бўлса, у ҳолда нафақат предмет номлари, балки улар ҳақидаги тасаввурлар ҳам осон шаклланади. Сўзни тушунчага айлантириш учун сўз билан умумлаштирувчи аҳамиятни касб этиш учун оддий такрорлашдан ташқари имконича, кўп шартли алоқаларни, кўпинча ҳаракатли алоқаларни ишлаб чиқиш муҳимдир. Предметли амалий фаолият давомида болалар нутқий инструкция асосида предмет билан кўпгина топшириқларни бажариш кўникма, малакасини эгаллайдилар: сутни ич, сутни пиёлага қуй, сутни пуфлаб совут ва ҳ.к. 1. Ҳаракат билан ифодаланган юқоридагига ўхшаш сўзлар она тилининг грамматик андозаларини эгаллашга ёрдам беради. Имкониятга қараб, болани эрта сўз бирикмалари ва ибораларни идрок қилишга ўргатадилар. Одатда, дастлабкилари стандартлашган бўлади: сўз ўзгармаган оҳанг билан маълум тартибда талаффуз этилади. Болага мурожаат қилинувчи кўрсатмалар кундалик-маиший характерга эгадир. Аввал у фақат бир кишини тушунишга одатланади, сўнг боланинг ўсувчи имкониятларига қараб бу ишга унинг атрофидаги катталар жалб этилади. Ибора ўз-ўзидан тушунилмайди, боланинг нерв тизимига бирмунча умумий таъсир этишнинг бир қисми сингари тушунилади. Ибораларни тушуниш аввал фақат вазиятли, маълум деталларга боғлиқ бўлади, шу сабабли сўз тартибини ўзгартиради. Ибораларни гапиришда оҳанг тавсия этилмайди. Бола қуйидагиларга ўхшаш нутқий буйруқларни тушунишга ўргатилади: “ешикни оч”, “рўмолни ол”, “китобни олиб кел”, “стулга ўтир” ва ҳ.к. Юқорида келтирилган нутқий буйруқларга ўхшаш буйруқларни тушунишга ўргатиш ишларида болага мужассам кўрув-образли-ҳаракатли вазиятни нутқ билан боғлаган ҳолда тушунишда имо-ишора, мимикалардан фойдаланилади. Идрок қилиш имконияти секин ривожланади, тушуниш кўрув ва тактилвибратсия анализатори томонидан тайёрланганидан сўнг мумкин бўлади: фонатсияда овоз бойламларини сезиш ва ҳ.к.

Аста-секин эшитув ва ҳаракат дифференсатсиялари аниқланади, боланинг ўз нутқи ва тушуниши тарбияланади. Дастлаб акустик ноаниқликлар йўқолади, кейинроқ ўз нутқидаги хатолар барҳам топади. Фонематик идрок, нозик акустик дифференсатсиялар ривожланишига қараб, ўз нутқини шакллантириш мумкин бўлади. Бутун иш мобайнида асосий урғу болада нутқни онгли анализ ва синтез қилишни тарбиялашга берилади. Н.И. Жинкин (1972) бола билан биргаликда сўзларни қайтариш ва ёдлаш ўрнига, уни турли фикрловчи мисолларда қўллашга, онгли танлашни амалга оширишни тавсия этади. Предметли-нутқий комбинатсиялардан самарали фойдаланилгандан сўнг, ҳикоя ва қайта ҳикоя қилиш ишлари олиб борилади. Болада мантиқий, грамматик ва мавзуларга оид сўзлар гуруҳини тушуниш шакллантирилади. Масалан, идиш-товоқлар; уй жиҳозлари; қўлни ювиш; совун, сочиқ, сув, ювмоқ, артмоқ ва ҳ.к. Аста-секин мураккаблашувчи ибораларни тушуниш, деталлашган вазифалар, кўрсатмалар, ўз нутқий ва атрофдагилар нутқи таркибини онгли таҳлил қилиш устида иш олиб борилади. Боланинг ибораларни охиригача эшитишга, мазмунига кира олишга, импульсив ҳаракат қилмай, кўпинча, бирламчи нотўғри таассуротларга қараб ҳаракат қилмасликка ўргатадилар. Бола томонидан нутқни тушуниш узоқ вақтгача вазият, боланинг умумий ҳолати, машғулотдаги ҳиссий кайфияти ва турли омилларга боғлиқ бўлади. Предметларни умумлаштириш малакаси эгаллангач, уларни аниқлаштириш жараёни кечади, ранг-қизил, оқ; мазаси – ширин, нордон ва ҳоказо. Шунингдек, грамматик конструксияларни тушунишни таъминловчи аниқ акустик дифференцировкалар (ешитиш-кўрсатиш) шакллантирилади. Болада атрофдагилар нутқига диққат, ўз нутқини назорат қилиш, унга танқидий ёндашиш тарбияланиб борилади. Бола атроф-муҳитдаги товушларга янада кўпроқ қулоқ сола бошлайди, уларга қизиқади, тақлид қилади. Бу кўпинча ҳаётининг сокин вақтларига тўғри келади, масалан, эрталаб уйғонганида.

Бирмунча енгил ҳолларда бола жарангланиши бўйича яқин, бир фонема билан фарқланувчи сўзларни дифференсатсиялашга, бир хил урғули, бир хил таянчли сўз бирикмалари билан, турли миқдордаги бўғинлари билан сўзларни фарқлашга ўрганади, сўзларда товуш кетма-кетлигини аниқлашга ўрганади. Сўз ва гаплар бола томонидан уларни қўллаш орқали, мулоқотда мос келувчи вазиятни яратиш жараёнида мустаҳкамланади. Эшитиши ва ўзи такрорлаб гапиришида, товушлар дифференсатсияси ва идрокни мукаммаллашувига йўналтирилган турли машқлар қўлланилади. Эшитилган ҳикоя мазмунини, ибора, сўзни бола тўғри тушундими ёки йўқми доимо текширилади. Шу мақсадда турли хил расмлар, сўз ва гапларнинг график схемаси, нутқнинг тузилиши ва товуш таркибини мустаҳкамлаш учун рангли фишкалардан фойдаланилади, рамзлар ёрдамида сўзнинг морфологик аҳамиятини ўзгариши, гап тузилишининг ўзгариши кўрсатиб берилади. Сенсор алалияли болаларни саводга ўргатиш мумкин, лекин уларнинг ўқиш ва ёзишларида хатолар кузатилади. Саводга болалар имкон қадар эрта ўргатишлари керак. Саводга ўргатиш орқали болалар тушунчаларини кенгайтириш, аниқлашга, лекцик-грамматик ва фонетик тараққиётлари ривожлантирилади. Сенсор алалияли болаларни саводга ўргатишда товуш-ҳарф йўли самарали ҳисобланмайди. Бу йўл товуш, бўғин, сўз ва гап билан боғлиқ боланинг аналитик-синтетик фаолиятига таянади. Саводга ўргатишда глобал ўқиш йўли самаралидир. Ўқишни эгаллаб у ўзининг артикулятсион ва акустик имкониятларини кенгайтиради, Шундан сўнггина идрок қилинувчи ва талаффуз қилинувчи нутқ билан чуқур аналитик-синтетик иш олиб бориш давом эттирилади. Болаларда айрим товушлар йўқ бўлган ҳолларда ҳам болаларни саводга ўргатадилар. Муаллифларнинг таъкидлашича, бу саводга ўргатиш учун тўсиқ бўла олмайди.

Товуш, бўғин, сўзни эшитиб бола бўғин, сўзли жадвал ёки ҳарфни кўрсатади, кесма ҳарфлардан бўғин, сўз тузади. Секин-аста болада фонема, графема ва артикулемалар ўртасида боғлиқлик шаклланади. Сенсор алалияни бутунлай бартараф этиш имконияти тадқиқотчиларни иккилантиради. Кечиши етарли аниқланмаган, у бир қатор омилларга боғлиқ: эшитув сезгирлигининг ҳолати, ўтказилган даволаш вақти ва характери, коррексион-тарбиявий таъсир, боланинг ёши ва ақлий ривожланиши ва ҳ.к. Бузилишнинг кўп турлилиги кузатилади, хусусан, кўп ҳолларда тушуниш ва шахсий нутқнинг илгари ривожланиши кузатилса ҳам, кечиши ҳақида ишонч билан гапириш қийин. Ишнинг дастлабки босқичларида ва бирмунча оғир ҳолларда, бола билан узоқ системали иш олиб бориш натижасида ишда муваффақиятга эришилади. Иш кўпинча, якка, айрим ҳолларда болаларга фаол нутқий амалиётни ташкил қилиш керак бўлганда кичик гуруҳлар тузиб олиб борилади. Махсуслаштирилган статсионар шароитидаги коррексион ишда нуқсоннинг қисман компенсатсияланиши тезроқ амалга ошади. Бундай болалар билан ишлаш мураккаб, турли ҳолатларда турли натижалар беради. А.Г. Ипполитова фикрича, боланинг бутунлай нутқсизлиги ва тушунмаслигининг энг оғир ҳолларида, ишнинг дастлабки 3 – 4 ойида 8 – 10 та сўзни тушунишга эришиш мумкин, бироқ 2 – 4 тагина сўз фаол луғатида пайдо бўлади. Агар натижа кам бўлса, ишлаш мақсадга мувофиқми деган савол туғилади. Бироқ М.Йе. Хваттсев иш аҳамиятини таъкидлай туриб Шундай дейди: “Тушунмайдиган ва гапирмайдиган бола учун 1 – 2 та сўз, нормал ривожланувчи бола учун 1000 та сўздек кўпдир”. Сенсор алалияли болалар алоҳида муассасаларида кам, улар билан контактга киришиш қийин, хулқи ўзига хос, интеллекти қоида бўйича пасайган. Шунга боғлиқ иш темпи секинлашган, паузалар узоқ давомли, машғулотлар муддати бола ҳолатига боғлиқ равишда турли хилдир – 3 – 5 дақиқадан 20 – 30 дақиқагача, кунига 2 – 3 марта, махсуслашган статсионар

ва махсус болалар боғчасида, кейинчалик амбулатор ишда 20 – 30 дақиқа шуғулланади қўшимча ҳар кунги мустаҳкамловчи уй иши билан бирга. Сенсор алалияли болаларнинг айримлари оғир нутқ нуқсонларига болалар учун мўлжалланган нутқ мактабларида ёки ёрдамчи мактабларида (логопед билан шуғулланилади) ўқитиладилар. Сенсор алалияни ташхис қилиш мураккаб бўлиб, кўп ҳолларда тахминий ташхис қўйилади. Сенсор алалияли болаларни янада ўрганиш ва улар билан коррексион тарбиявий ишнинг яхлит, бир бутун тизимини яратиш – логопедия назарияси ва амалиётининг долзарб муаммосидир.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997.

O'xshashlar

Алалия

Сенсор нуқсонли болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари