Алалия - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Алалия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.3798828125 KB

Ko'chirib olish

Алалия Режа: 1. Алалия, унинг сабаблари. Мотор алалия 2. Мотор алалияда коррекцион таъсир этиш тизими

Алалия унинг сабаблари. Мотор алалия Алалия – боланинг она қорнида ёки дастлабки ривожланиш босқичида нутқ шаклланишига қадар бош мия қобиғи нутқ доирасининг органик жароҳатланиши оқибатида узлуксиз ривожланмай қолишдир. “Алалия” атамаси (грекча а – йўқ, лотинча лалио – нутқ) таржимаси нутқнинг йўқлиги, нутқсизлик ҳолати – нутқ бузилишларига доир адабиётларда қадим замонлардан бери кузатилади. Махсус адабиётларда “алалия” атамасидан ташқари, шу нутқ нуқсонини англатувчи қуйидаги атамалардан фойдаланганлар: “Туғма афазия”, “Онтогенетик афазия”, “Ривожланиш афазияси”, “Дисфазия”, “Нутқий ривожланиши сустлашуви”, “Нутқнинг конституционал орқада қолиши”, “Тилни эгаллашдаги камчиликлар” ва ҳ.к. Алалиянинг тарқалганлиги ҳақида илмий асосланган маълумотлар йўқ. Маълумотларга кўра, алалия мактабгача ёшдаги болаларнинг бир фоизи, мактаб ёшидаги болаларнинг 0,6 – 0,2% фоизни ташкил этади. Ўртача ҳисобда, алалия аҳолининг 0,1 фоизида кузатилади. Муаллифларнинг таъкидлашича, алалия ўғил болаларда қизларга нисбатан 2 марта кўп учрайди. Алалия сабаблари Алалияни ўрганишда узоқ вақт мобайнида унинг келиб чиқиш сабабларини турлича кўрсатганлар. Р. Коен  1888  , А. Гуттсмон  1924  , Э. Фрешельс  1931  , М. Зееман  1962  ва бошқаларнинг фикрича, алалия боланинг она қорнида ёки ривожланиш босқичида шамоллаш ёки алиментар  трофик моддалар алмашинувининг патологик жараёни натижасида келиб чиқади. А. Трейтель  1901  фикрича, алалия диққат ва хотирани етарли эмаслигининг натижасидир. А. Либман  1901  алалияда нутқнинг тўлиқ эмаслигини интеллектуал етишмовчилик билан боғлайди. А. Ивинг  1963  болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги асосида сўзнинг мотор образи йўқлигини мия бузилишларига боғлаб кўрсатади. М. Зееман  1962 

таъкидлашича, нутқ бош мия марказларининг бузилишининг натижасида ривожланмайди. Р. Лухзингер  1970  , М. Берри  1957  , М.Б. Эйдинова  1961  , В.А. Ковишков  1985  ва бошқалар алалияни келиб чиқишида туғма бош мия травмалари ва чақалоқлар асфиксиясининг ролини белгиладилар. Туғруқ травмалари ва асфиксиялар бир қатор ҳолларда ҳомилалик патологиясининг оқибатидир. Бу сурункали кислород етишмовчилигини келтириб чиқаради ва нафас олиш марказлари функсиясининг пасайишига олиб келади. Мия тўқималари, биринчи навбатда филогенетик муносабатга нисбатан ёш, пўстлоқнинг учинчи қатлами кислород етишмовчилигига бирмунча сезгир ҳисобланади. Мия пўстлоғининг учинчи қатлами ассотсиатив алоқаларнинг мураккаб тизимини бошлаб беради. Бу тизим инсоннинг олий пўстлоқ функсияларининг шаклланишини, биринчи навбатда нутқ ва психикани таъминлайди. Этиологик омиллар ичида етакчи ўринда ҳомиланинг энсефалит, менингит билан хасталаниши; ривожланиши учун номақбул шароит; ҳомиланинг заҳарланиши; ҳомила ёки илк ривожланиш даврида бош мия шикастлари; илк болалик даврида хасталанишлар натижасида бош миянинг зарарланиши ва бошқалар. 1. Ҳомиладорлик патологияси мия моддасининг диффуз жароҳатланишига олиб келади, туғриқ калла-мия травмалари ва чақалоқлар асфиксияси нисбатан локал бузилишларни келтириб чиқаради. Бош мия пўстлоқидаги турли соҳаларнинг жароҳатланиши, нутқий ва нутқий бўлмаган функсионал тизим ривожланишидаги бузилишларни келтириб чиқаради. Е.М. Мастюкова (1981) нейроонтогенез нуқтайи назаридан алалияни характерлай туриб Шуни кўрсатиб ўтади: ҳар қандай зарарли омилнинг туғруқгача ва туғруқдан сўнг эрта ёшларда таъсир кўрсатишида, қачонки бош мия пўстлоғи ҳали шаклланиш босқичида бўлади, локал нуқсоннинг мавжудлигини аниқ белгилаш қийин бўлади, чунки жароҳатланиш кўпинча тарқалган характерга эга бўлади.

С.С. Корсакова ва Н.И. Красногорский кузатишлари натижасида маълум бўлдики, алалия марказий асаб тизимини толиқиши, гипотрфияни келтириб чиқарувчи соматик касалликлари оқибатидир. Ю.А. Флоренская фикрича, алалия потогенезида рахит, илк болаликда овқатланиш ва уйқунинг бузилиши, нафас йўлларини тез-тез хасталиги алоҳида ўрин тутади. Бу нуқтайи назарни барча муаллифлар ҳам тўғри деб баҳоламайди. Соматик касалликлар етакчи ҳисобланган асаб касалликларининг патологик таъсирини кучайтиради. Айрим муаллифлар (Р. Коен, 1988; М. Зееман 1961; Р. Лухзингер, А. Салей 1977 ва ҳ.к.) алалия этиологиясида наслий омил, оилавий мойиллик ҳолатларини алоҳида ажратиб кўрсатадилар. Бироқ алалияни келиб чиқишида наслий омилларнинг таъсири адабиётларда ёритилмаган. Кўпчилик ҳолларда алалик бола анамнезида биргина эмас, балки патологик омилларнинг бутун бир мажмуи кузатилади. Мотор экспрессив алалия Мотор алалия – бу марказий характердаги органик бузилишлар натижаси ҳисобланиб, носоғлом неврологик кўриниш нутқнинг ривожланиш борасида жиддий орқада қолишга олиб келади. Бу консептсия тарафдорлари нутқий шакланмаганликни мотор етишмовчилиги билан тушунтирадилар (Р. Коен, Г. Гуттсман, Р.А. БеловаДавид, Н.Н. Трауютт, В.К. Орфинская ва бошқалар). Кўпчилик муаллифлар алалияни кинетик ёки кинестетик апракция билан боғлайдилар ҳамда унинг эфферент ва афферент шаклларини ажратиб кўрсатади. Афферент алалияда нутқ бузилишларининг механизмлари кинестетик апракцияга боғлиқ бўлса, эфферент алалияда эса – кинетик апракцияга боғлиқ (афазия аналогларига кўра). Апракцияни артикулятсиянинг турли бузилишларига кўра тушунтириш мумкин  товушлар талаффузи, сўзнинг товуш – бўғин тузилишининг бузилишлари  . Бироқ алалияда етакчи ўринда турадиган нутқ бузилишлари фақат мотор етишмовчиликлар

натижаси эмас. Шунингдек, мотор етишмовчилик алалияли болаларнинг фақат ярмидагина кузатилади. Психологик консептсияга кўра, мотор алалия механизмини психик жараёнларининг  тафаккур, хотира  , Шунингдек нутқий фаолиятнинг айрим босқичларининг ўзаро муносабати ташкил этади. И.Т. Власенко, В.В. Юртайкиннинг (1981) таъкидлашича, бундай болаларнинг нутқий фаолиятини ташкил қилувчи структурали таркибий қисмлар орасида диссотсиатсия аниқланган: бир хилларда операцион имкониятларнинг сақланганлиги ҳолатида мақсадли кўрсатмаларнинг шаклланмаганлиги мавжуд; бошқаларда – етарлича турғун мотиватсиянинг мавжудлигида фаолиятнинг операцион қаторида етишмовчилик мавжуддир. Бу муаммога замонавий психолингвистик ёндашиш тил консептсиясида акс эттирилган  Йе.Ф. Соботович, В.А. Ковшиков, Б.М. Гриншпун, В.К. Воробьев ва ҳ.к. В.А. Ковшиков, баён қилишнинг юзага келишида бирмунча сақланган маъно ва мотор даражасида, тилнинг баён қилиш операцияларининг шаклланмаганлиги алалиянинг бу шакли учун бузилишнинг маркази бўлиб ҳисобланади деб тахмин қилади. Бу алалияни асосан тил бузилишлари сифатида изоҳлашга асос бўлади. Мотор алалияда ибора ва матнларни тузиш бўйича нутқий ҳаракатларнинг шаклланмаганлиги, сўз бирикмаси, сўз танлашнинг шаклланмаганлиги билан уйғунлашган ички дастурлашнинг бузилиши ҳам кузатилади. Е.Ф. Соботович (1985) фикрига кўра, мотор алалияда асосий камчиликни тилнинг белги шаклини эгаллашдаги, яъни нутқнинг юзага келиш жараёнида белгилардан фойдаланиш ва уларнинг мос келишидаги бузилишлари ташкил этади. Болаларда нутқнинг юзага келишида нутқий материални дастурлаш, танлаш, тавсифлаш операциялари шаклланмайди. Барча лекцик-грамматик қурилиш аспектларида камчиликлар кузатилади: сўзни танлаш ва унинг кетма-кетлиги, баённинг товуш тузилиши ва ҳ.к. Бу

эса психофизиологик механизмларнинг шаклланмаганлиги сифатида характерланади. Алалияли болада тил белгилари тизимини эгаллаш имкониятининг чегараланганлиги сезилади. Баён қилишни юзага келтириш, безатиш операциялари шаклланмаган бўлади, хусусан, фонемаларни танлаш билан бир қаторда ички бўғинли ва бўғинлараро дастурлаш (яъни, артикулятор дастур) ва чуқур-синтактик ва чуқур-семантик даражаларни амалга оширувчи операциялар, яъни ички нутқ даражаси бузилади. Ишнинг нейрофизиологик жиҳати бош миянинг субстрата бузилишларини нутқнинг шаклланмаганлиги характери билан боғликлигини таҳлил қилади. Ишнинг психологик ва лингвистик жиҳати нутқий ва умумий психологик функсияларнинг ўзаро муносабати, яъни камчиликларнинг намоён бўлиши таркибида нутқий фаолиятнинг ҳолатини таҳлил қилади. Мотор алалияда коррекцион таъсир этиш тизими Алалия – тиббий психологик педагогик муаммо. Логопедия соҳасига, бола шахси ва нутқ ривожланишига йўналтирилган коррексион таъсир усуллари ва тамойилларини аниқлаш киради. Системали узоқ давом этувчи логопедик ишлар қатор ҳолларда болаларнинг нутқий мулоқоти учун етарли воситаларни беради, айрим ҳолларда эса – элементлар нутқнигина. Нутқий нуқсонни табиатига кўра бу муаммо мотор ва сенсор алалия кўринишига кўра дифференциал ҳал этилади. Алалияда нутқ шаклланиши ҳар томонлама ёндашув, нутқни ривожланишига ёрдам берувчи ва билиш фаолиятининг яхшиланишига имкон берувчи нутқнинг барча функсиялари ривожланишига эътиборни қаратади. Нутқ ва шахсият устидан бир бутун ҳар томонлама тизимли иш олиб борилади. Бунда онтогенезда нутқий функсиялар ривожланиши қонуниятлари ҳисобга олинади. Тизимли логопедик иш нутқий ривожланишдаги узилишларни тўлдиришга ва махсус дастур бўйича мактаб таълимига тайёрлашга

йўналтирилади ёки у мактаб таълимига қўшимча равишда параллел олиб борилади. Нутқий ривожланмаганликни бартараф этишни Шундай ташкил қилиш керакки, иш жараёнида мактаб вазифаларини ўзлаштиришга тайёргарлик юзага келсин. Самарали логопедик иш, агар у психоневролог (невропатолог, психиатр) томонидан ўтказиладиган фаол дори-дармон ва физиотерапевтик муолажалар фонида ҳар томонлама ўтказилсагина амалга ошади. Иш жараёнида турли метод, усуллардан мужассамлашган ҳолда фойдаланилади. Боланинг нутқий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ишнинг вазифа ва мазмуни аниқланади. Олиб бориладиган ишлар нутқий фаолият механизмларини шакллантиришга қаратилади: мотив, алоқа боғлаш мақсади, баённинг ички дастури, унинг лекцик-грамматик воситаларини танлаш грамматик тузилиши шакллантирилади. Нутқий тажрибани бойитиш учун билимлардан онгли фойдаланиш уқуви ривожлантирилади, нутқий операцияларни моделлаштиришни эгаллаш уқуви орттирилади. Майда қўл моторикаси ривожланишига эътибор қаратилади: чизиқ тортишга, бўяшга, штрихлашга ўргатилади, тугунчалар боғлашга, мозайкалар ва геометрик материаллардан нақшлар чизиш ўргатилади ва ҳ.к. Агар болалар қўл бармоқлари ҳаракати ривожланишидан орқада қолса, у ҳолда нутқ ривожланишидан ҳам орқада қолишлиги исботланган. Қўл ҳаракатларини машқ қилдириш жараёнида нутқ ҳолати мукаммаллашади. Ишнинг бошланғич босқичларида нутқнинг психофизиологик асослари шакллантирилади, болада мулоқотга эҳтиёж ҳисси уйғотилади. Болада мотиватсион баён қилишнинг асосини шакллантириш, нутқий ва психик фаолликни ривожлантириш, тақлид фаолияти ва акс эттирувчи нутқ функсияларини шакллантириш муҳимдир. Фаолият мотивини тарбиялаш ва баён қилиш дастурини ташкил қилиш муҳим база яратади; алалияли болаларда ўзи шакллана олмайдиган, нутқ

ривожланиши учун воситалар қатори. Бу қаторларнинг асосийси, предикатив тизимни ривожлантириш ва грамматик қурилиш элементларини эгаллаш ҳисобланади. Фақатгина нутқий бузилишларгина бартараф этилмай, нутқий бўлмаган камчиликлар бартараф этилади, таҳлил, таркиб жараёнлари ривожлантирилади, нутқий ривожланиш учун муҳим саналган диққат, идрок, умумлаштириш, таққослаш жараёнлари ҳам шакллантирилади. Бу буюмларни шакли, ранги катталигига кўра фарқлашга ва номлашга ўргатилади. Теварак-атрофга муносабати бўйича предмет ҳолатини ажратиш ва номлашга ўргатиш олиб борилади (тепада, ўртада ва ҳ.к.). Кўрув идроки ва фазовий солиштиришнинг шаклланмаганлигини бартараф этишда, вақт ва фазовий тасаввурларни шакллантиришда боланинг фазода фаол кўчиши билан, қайта сафланиш, йўналишли юриш ва ҳ.к. ли ўйинлардан фойдаланилади. Фигура деталларини фарқлаш бўйича иш олиб борилади. Кўп миқдордаги элементлари бўлган мураккаб фигуралар таҳлил қилинади, конструкторлаш қобилияти ва конструксияларни фаҳмлаш ривожлантирилади. Анализ, синтез операциялари, нутқий бўлмаган материални умумлаштириш (солиштириш, таққослаш, ўхшатиш, предметларнинг ўхшашлиги ва фарқини ажратиш, белгилари бўйича таққослаш – ранг, катталик, шакл), ўрнатилган сабаб-оқибатнинг ўзаро муносабатлари нутқ шаклланиши учун муҳим шарт-шароит яратади. Нутқни ривожлантириш учун ритмика ва логаритмика усулларидан фойдаланиш самарали натижа беради. Мусиқа, сўз ва ҳаракатлар турли машқларда уйғунлашиб, ҳаракат ва нутқ-ҳаракат фаолиятини шакллантиради, болаларнинг ритмик, нутқий ва шахсият ривожланишидаги узилишларни тўлдиришни таъминлайди. Нутқни ривожлантириш учун бола учун қулай даражадаги мулоқот амалиёти муҳимдир: мазмунли контекст билан бирлашмаган (саволларни тушуниш, уларга батафсил жавоб бериш) жумлалар билан, алоҳида сўзлар билан ўтказилувчи операциялар (кўрсат, қайтар, номла) бола учун

эмотсионал ва семантик аҳамиятли бўлган вазиятлар фонидаги мазмунли контекст билан қўшилган иборали материал билан (ўйинчоқни сўраш, машғулот турини танлаш ва ҳ.к.), таниш расмлар билан ўтказиладиган операциялар, диалогик сўнг монологик нутқдан фойдаланиб ўтказилувчи ўйинлар билан ва ҳ.к. лар. Аста-секин лекцик-грамматик матерал ҳажми ва мураккаблиги ошиб боради. Нутқни тўғрилаш ишлари амалий предметли фаолият билан боғлиқ ва унга таянади. Бола ўз ҳаракатларини тушуниш шакллантирилади мен ўтиряпман, чопаяпман, сакраяпман. Бола нутқининг ривожланиши имкониятларига кўра, бажарилаётган иш юзасидан боғланган ва тўғри тушунтириш нутқи ҳисобот ривожлантириб борилади. Логопед болаларда фаол диққати, тушунишни тарбиялаб бориш билан биргаликда, боланинг жумлани охиригача эшитишга, лекцик-грамматик шаклларни тушунишга, савол моҳиятини тушунишга Нима емоқдамиз? Нима билан емоқдамиз ва ва ҳ.к. ўргатиб боради. Болаларда лекцик-грамматик шаклларни қўллаш, интонация устидан онгли кузатувчанлик тарбияланди, флектив муносабатларни тушуниш мустаҳкамланади, турли хил бирикмаларда сўзлар алоқаси, сўз ва грамматик структуралар кетма-кетлиги тарбияланади. Иш жараёнига турли анализаторлар эшитиш, кўриш, тактил анализаторни жалб этиш муҳим. Бола буюм номини эшитиши, кузатиб кўриши, имо-ишора билан кўрсатиб бериши, номлаши зарур. Бунинг натижасида бола онгида қўшимча боғланишлар юзага келади, нутқий материал мустаҳкамланади. Кўпгина анализаторлар фаолиятига таяниб, таққослаш ва қарама-қарши қўйишдан фойдаланилади. И.П. Павлов буларни дифференцировкалар шаклланишининг асосий услублари сифатида тавсия қилган. Ишда қўшимча таянч таҳлили ва ҳисобларидан фойдаланилади, шу жумладан, рамзийлик ва моделлаштириш.

Кўпинча ишнинг ўйин шаклидан фойдаланилади, чунки у қизиқишни уйғотади, мулоқотга эҳтиёж туғдиради, нутқий тақлидни, моториканинг ривожланишига ёрдам беради, таъсирнинг эмотсионаллигини таъминлайди, бироқ ўйинда ҳам бир қатор ҳолларда бундай болаларни махсус ўргатишга тўғри келади, чунки уларда ўйин ҳаракатлари шаклланмаган бўлиши мумкин. Машғулотларнинг самарадорлиги кўргазмали қуролларнинг мавжудлиги ва улардан тўғри фойдаланишга боғлиқ. Олиб борилаётган ишнинг босқичларидан қатъий назар, таъсир бутун нутқ тизимига қаратилади: луғатини аниқлаш ва бойитиш, фразали ва боғланган нутқни шакллантириш, товуш талаффузини коррексиялаш. Шунингдек, ҳар бир босқичнинг махсус вазифалари ва ўзига хос иш мазмуни аниқланади. Биринчи босқичда олиб борилаётган ишлар қуйидагилар саналади: нутқий фаолликни тарбиялаш, пассив ва фаол луғатни шакллантириш. Диалог, содда, катта бўлмаган ҳикоя устида иш олиб борилади. Нутқий фаолиятнинг психофизиологик асослари ва вазиятли мулоқотнинг бирламчи кўникмалари шакллантирилади. Иккинчи босқичда луғат ва жумла тузилишини мураккаблаштириш асосида фразали нутқи шакллантирилади. Гаплардан фойдаланиш уларни грамматик жиҳозлаш, диалог ва ҳикоя устида иш олиб борилади. Учинчи босқичда мустақил нутқни шакллантириш ишлари олиб борилади. Барча босқичларда нутқий фаолиятнинг ҳамма томонлари шакллантирилади.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993.

O'xshashlar

Сенсор алалия

Нутқида камчилиги бўлган болалар идрокининг хусусиятлари

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Логопедия фанининг методологик асослари

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари