Rinolaliya - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Rinolaliya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.2041015625 KB

Ko'chirib olish

Rinolaliya Reja: 1. Rinolaliya, uning shakllari 2. Rinolaliyani bartaraf etishda operatsiyagacha bo‘lgan logopedik ish tizimi 3. Operatsiyadan keyingi logopedik ishning o‘ziga xos xususiyati

Rinolaliya, uning shakllari Rinolaliya (grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, rhinos – burun, lalia – nutq) nutq apparatining anatomik va fiziologik kamchiliklari sababli ovoz tembri va tovushlar talaffuzidagi buzilishdir. Rinolaliyani o‘rganish tarixi juda uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdi. Muammoni o‘rganishda vrachlar, psixologlar, defektologlar o‘zlarining katta hissalarini qo‘shdilar. Lab va tanglay yoriqlari bilan izohlanadigan rinolaliya tibbiyot va logopediyaning turli tarmoqlari uchun xirurg-stomatologlar, ortodontlar, psixonevrologlar, logopedlar uchun muammo, ahamiyatga molik o‘rganish obyekti, predmeti hisoblangan. Rinolaliya hosil bo‘lishga ko‘ra dislaliyadan farq qiladi, ya’ni rinolaliyada tovushlarni burun-dimog‘ bilan talaffuz qilish hollari kuzatiladi. Rinolaliyada tovushlar artikulyatsiyasi, fonatsiya, tovush hosil bo‘lish mexanizmlari jiddiy ravishda normadan chetga chiqadi. Normal fonatsiya bo‘lganda kishida burun tovushlaridan tashqari nutqdagi hamma tovushlarni talaffuz qilish vaqtida burun-xalqum va burun bo‘shlig‘ining bo‘g‘iz va og‘iz bo‘shlig‘idan ajralish ro‘y beradi. Nutq jarayonida yumshoq tanglay uzluksiz ravishda turli balandlikka ko‘tariladi va tushadi, bu holat tovushlar talaffuziga bog‘liqdir. Unli tovushlar talaffuzida tanglay-xalqum undosh tovushlar talaffuziga nisbatan kamroq birlashadi. Tanglay-xalqumning eng kuchsiz birlashishi «v» undosh tovush talaffuzida; eng kuchli birlashish «s» undosh tovush talaffuzida kuzatiladi. M, n burun tovushlarining normal talaffuzida havo oqimi burun bo‘shlig‘ida erkin harakatda bo‘ladi. Tanglay-halqum birlashish funksiyasining buzilish xarakteriga ko‘ra rilolaliya uch shaklga ajratiladi. Yopiq rinolaliya. Yopiq rinolaliya nutq tovushlarini talaffuz qilish vaqtida fiziologik burun rezonansining pasayishi natijasida yuzaga keladi. M, n burun tovushlari talaffuzida eng kuchli rezonans bo‘ladi. Bu tovushlarning normal talaffuzida burun-halqum yo‘li ochiq bo‘ladi va havo oqimi to‘g‘ri burun

bo‘shlig‘iga o‘tadi. Agar burun tovushlar talaffuzida burun rezonansi bo‘lmasa, unda burun tovushlari b, d tovushlariga o‘xshab talaffuz etiladi. Rinolaliyaning yopiq shaklining kelib chiqish sababi – burun bo‘shlig‘idagi organik o‘zgarishlar yoki tanglay-halqum birlashishining funksional buzilishidir. M. Zeyeman yopiq rinolaliyaning (rinofoniya) ikki turini ajratadi: oldingi yopiq rinolaliya – bunda burun bo‘shlig‘ida o‘tkazuvchanlik funksiyasi bo‘lmaydi va orqa yopiq rinolaliya – bunda burun-halqum bo‘shlig‘ida o‘tkazuvchanlik kamayadi. Oldingi yopiq rinolaliyaning sababi – burun shilliq pardasida surunkali gipertrofiyaning, burun bo‘shlig‘ida poliplarning bo‘lishi, burun devorining qiyshiqligi va burun bo‘shlig‘ida o‘smalarning bo‘lishidir. Orqa yopiq rinolaliya – bolalarda adenoidlarning ko‘payib ketishi, burun- halqumda poliplarning, fibroma va o‘smalarning paydo bo‘lishida kuzatiladi. Funksional yopiq rinolaliya bolalarda ko‘p uchrab turadi, lekin doimo aniqlash qiyin. Chunki u burun bo‘shlig‘ining yaxshi o‘tkazuvchanligida va burundan nafas olish buzilmagan hollarda kuzatiladi. Bunda burun tembri va unli tovushlar talaffuzi qo‘pol buzilgan bo‘ladi. Organik yopiq rinolaliyaning sababi – burun bo‘shlig‘ida o‘tkazuvchanlikning buzilishidir. Bunda burundan to‘g‘ri nafas olish yo‘lga qo‘yilsa, ya’ni burun bo‘shlig‘idagi o‘tkazuvchanlik yaxshilansa hamma kamchilik yo‘qoladi. Yopiq rinolaliyada olib boriladigan logopedik ishning samaradorligi burun- halqum holatiga, uning funksiyasiga va bolaning yoshiga bog‘liq. Logopedik mashg‘ulotning boshlang‘ich davrida nafas mashqlarini olib borish tavsiya etiladi. Bundan maqsad og‘iz va burundan nafas olish nafas chiqarishni differensiatsiya qilishdir. Bu mashqlar avval puflashdan boshlanib, keyin burundan qisqa va chuqur nafas chiqarish bilan almashtiriladi. Shu bilan birgalikda yumshoq tanglay va halqumning orqa devor muskullari harakatini nafas chiqarishni muvofiqlashtirish ustida ish olib boriladi. Bu mashqlar m, n burun tovushlarining talaffuzini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va mustahkamlashga imkon

yaratadi. Yakunlovchi davrda unli tovushlarni jarangdorligi va burun tovushlariga qarama-qarshi qo‘yilgan tovushlar (p, b-m; t, d-n) ustida ish olib boriladi. Ochiq rinolaliya . Rinolaliyaning ochiq formasiga og‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘luvchi tovushlar dimog‘da talaffuz etiladi. I va u unli tovushlarida tembr sezilarli darajada o‘zgaradi, bu unli tovushlar artikulyatsiyasida og‘iz bo‘shlig‘iga hamma tovushlar artikulyatsiyasiga ko‘ra toraygan bo‘ladi. A unli tovushlar talaffuzida yuqoridagi holat kamroq uchraydi, chunki bu tovush talaffuzida og‘iz bo‘shlig‘iga kengroq ochiladi. Undosh tovushlar talaffuzida tembr buzilishlari kuzatiladi. Shovqinli va qorishiq tovushlar talaffuzida xirillagan tovush qo‘shilib keladi. Portlovchi p, b, t, k va g tovushlari noaniq talaffuz qilinadi, chunki og‘iz bo‘shlig‘ida yetarli darajada havo bosimi hosil bo‘lmaydi, natijada burun bo‘shlig‘i to‘liq bekilmaydi. Ochiq rinolaliyani aniqlash uchun funksional tekshirish usullari mavjud. Eng oddiy tekshirishlardan biri Guttsman usulidir. Bunda logoped bolaga galma-gal a va i unli tovushlarni qaytarishni buyuradi va bolaning burun yo‘lini bir bekitib, bir ochib turadi. Ochiq rinolaliyada bu unli tovushlarning jarangdorligida sezilarli darajada farq bo‘ladi. Ayniqsa, a unlisi burun yo‘lini bekitib talaffuz qilingandan i tovush talaffuzi eshitilmaydi, shu bilan birgalikda logopedning barmoqlari burun qanotlaridagi kuchli tebranishni sezadi. Yana aniqlash usullaridan biri, bu fonendoskop bilan tekshirishdir. Bunda tekshiruvchi fonendoskopning bir uchini o‘zining qulog‘iga, ikkinchi uchini bolaning burniga tutib turadi. Bola unli tovushlarni, ayniqsa u va a unlilarini talaffuz qilganda kuchli shovqin eshitiladi. Undosh f, s, sh tovushlar talaffuzida xirillagan ovoz eshitiladi. Ochiq rinolaliya organik va funksional bo‘lishi mumkin. Organik ochiq rinolaliya tug‘ma va hayot davomida orttirilgan bo‘ladi. Ochiq rinolaliyaning tug‘ma shaklining sababi yumshoq va qattiq tanglaydagi yoriqliklardir.

Hayotda orttirilgan ochiq rinolaliyaga og‘iz va burun bo‘shlig‘ida jarohatlanishlar bo‘lishi yoki yumshoq tanglayni hayot davomida falajlanishi kabilar sabab bo‘lishi mumkin. Funksional ochiq rinolaliyaning paydo bo‘lish sabablari turli xil bo‘ladi. Masalan, bolalarda ovozning hosil bo‘lishida yumshoq tanglay harakatining sust bo‘lishi. Funksional ochiq rinolaliya asab kasalliklarida ham namoyon bo‘lish hollari kuzatiladi. U adenoidlarni olib tashlagandan so‘ng kamroq kuzatilsa, difteriyadan keyingi falajlanishda kamroq kuzatiladi. Rinolaliyaning bu shaklini tekshirishda qattiq va yumshoq tanglayda biron-bir o‘zgarishlarning borligi aniqlanmaydi. Funksional ochiq rinolaliyaning belgilarida asosan unli tovushlar talaffuzi buzilgan bo‘ladi. Undosh tovushlar talaffuzida tanglay-halqum birlashishi yaxshi, normada bo‘ladi. Funksional ochiq rinolaliya organik rinolaliyaga nisbatan yengil kechadi. Ovoz mashqlaridan so‘ng burunlanish tembri yo‘qoladi, tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni odatdagidek, ya’ni dislaliyani bartaraf etishda qo‘llanadigan usullar orqali bartaraf etish mumkin. Rinolaliyada kuzatiladigan tug‘ma lab va tanglaydagi kamchiliklar logopediya va tibbiyot fani oldiga jiddiy muammolarni qo‘yadi. Turli xalqlar orasida, turli mamlakat va hattoki har bir mamlakatning turli viloyatlarida tug‘ma yoriqliklar bilan tug‘iladigan bolalar soni turlichadir. A. Limberg (1964) adabiyotlardagi ma’lumotlarni umumlashtirib, 600 – 1000 ta yangi tug‘ilgan bolalar orasida bitta bola lab va tanglay yoriqliklari bilan tug‘ilishini ta’kidlab o‘tadi. Lab va tanglaydagi yoriqliklar bolaning umumiy va nutqiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bola yutishga, nafas olishga qiynaladi. Bu holatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi, organizmning boshqa kasalliklar bilan kurashish jarayonini susaytiradi. Bunday bolalar muntazam vrach nazoratiga va davolanishga muhtojdir.

Hozirgi vaqtda quyidagi tasnif qabul qilingan: Yuqori labdagi tug‘ma yoriqliklar: yashirin yoriqlik, to‘liq bo‘lmagan yoriqlik: a) burun bo‘limida teri-tog‘ayning o‘zgarmaganligi; b) burun bo‘limida teri-tog‘ayning o‘zgarganligi. To‘liq yoriqlik. Bunda bolaning ilk yashash davrida xirurgik davolash ishlari olib boriladi, bu davolash ishlari bola nutqining normal rivojlanishiga imkon yaratadi. Tug‘ma tanglay yoriqliklari: 1) yumshoq tanglay yoriqliklari: bu yoriqliklar yashirin, to‘liqsiz va to‘liq bo‘ladi; 2) yumshoq va qattiq tanglay yoriqliklari: yashirin, to‘liqsiz, to‘liq; 3) alveolyar o‘simtaning, qattiq va yumshoq tanglayning to‘liq yoriqliklari: bir tomonlama, ikki tomonlama; 4) alyevolyar o‘simtaning va qattiq tanglay oldingi qismining to‘liq yoriqligi: bir tomonlama, ikki tomonlama. Ikki tomonlama yoriqliklar bir tomonlama yoriqliklarga nisbatan kam uchraydi. M.P. Barchunovning ta’kidlashicha, yoriqliklar ko‘proq chap tomonda (70,4%), o‘ng tomonda kamroq (21,4%) kuzatiladi. Bu jarohatdan ayollarga nisbatan ko‘proq erkaklar aziyat chekadilar (I.B. Bakumi 1966, V.M. Messika 1971). Guttsmanning ma’lumotiga ko‘ra alohida lab yoriqliklari va lab yoriqliklarining tanglay yoriqliklari bilan birga kelishi erkaklarda 68,66%, ayollarda 31,34% uchraydi, shu bilan birga ayollarda tanglayning alohida yoriqliklari ikki marotaba ko‘p kuzatiladi. Ko‘p uchraydigan patologiya shakllari bo‘lib, yumshoq va qattiq tanglaydagi yoriqliklar hisoblanadi. Nutqqa burunli ottenkani beruvchi tanglayni tug‘ma nuqsonlariga quyidagilar kiritiladi: 1) tanglay va labning tug‘ma yoriqliklari; 2) shilliq qavat osti yoriqliklari; 3) tanglayning tug‘ma rivojlanmasligi; 4) yuzning tug‘ma assimetriyasi.

Amaliyotda ko‘proq lab va tanglaydagi yoriqliklar kuzatiladi. Tanglay yoriqliklari shakllari favqulodda xilma-xil bo‘lib, ularning hammasi nutq buzilishigi olib keladi. Lab yoriqliklari labning qisman va to‘liq yoriqliklariga ajratiladi. Qisman lab yoriqligi faqat lab chetida bo‘ladi, ya’ni nuqson pastki burun tirqishiga yetib bormaydi. Agar yoriqlik burun tirqishining pastki sohasini, ba’zan burun yo‘lini oldingi uchini qamrab olgan bo‘lsa, yoriqlik to‘liq hisoblanadi. Tanglaydagi tug‘ma yoriqliklarning bo‘lishi bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Nuqson qanchalik keng bo‘lsa, bola Shunchalik ko‘p rivojlanishida buzilishlarga ega bo‘ladi. Tanglayning qo‘pol nuqsoni bilan tug‘ilgan bolalar anamnezida ularga ko‘krak tutishni iloji bG‘lmagani qayd qilinadi. Emizishga uringanda sut nafas yo‘liga tushib, bolani nafasi ichiga tushib ketadi. Bolalarni qoshiqchadan ovqatlantirishga o‘tilgan, bu usulda ham ovqat rivojlanib yetmagan tanglayga, burun bo‘shlig‘iga, burunhalqumga, nafas yo‘llariga tushib, u yerda shilliq qavatlarni shamollash va ta’sirlanish holatlariga olib kelgan. Yuqorida aytganimizdek, tug‘ma tanglay yoriqliklari bor bolalar surish harakatlarini bajara olmaydilar, natijada ularda tug‘ma surish refleksi so‘nib boradi, butun yuz muskulaturasi rivojlanishi susayadi. Tanglay yoriqligining mavjudligi bolaning fiziologik nafas olishini yomonlashtiradi. Tug‘ma yoriqligi bor bolalar o‘z nuqsoniga instinktiv ravishda moslanishga majbur bo‘ladilar. Bu moslanish tilning og‘iz bo‘shlig‘ida o‘ziga xos joylashuvida namoyon bo‘ladi. Rinolaliyadagi tanglay nuqsonlari butun artikulyatsion apparat muskullarni noto‘g‘ri muskuliy bog‘liqligini keltirib chiqaradi. Rinolaliyada nutq apparati muskullari anatomik jihatdan saqlangan bo‘lsa ham, harakatlar o‘zlarining sustligi, tormozlanganligi bilan ajralib turadi. Ko‘pincha, rinolaliya eshitishning zaiflashuvi kuzatiladi. Bu narsa ovqatni yevstaxiyev trubalariga tushib, u yerda eshitish traktida shamollash jarayonlarini keltirib chiqarishi bilan bog‘liqdir. Eshitishni pasayishi turli xil darajada bo‘lishi mumkin (L. Y. Derbanyuk 1966, V. V. Messina 1971, V. S. Dmitrev, R. L. Lando 1969).

Shu tariqa, tug‘ma lab va tanglay yoriqlari mavjudligida u yoki bu darajada bolaning ovqatlanishi, uning fiziologik va nutqiy nafasi buziladi, yuz muskulaturasining faoliyati xarakteri o‘zgaradi, eshitish qobiliyatining pasayishi kelib chiqadi, tilning og‘iz bo‘shlig‘ida noto‘g‘ri holati stabillashadi. Tabiiyki, bularning hammasi bola nutqining shakllanishiga ta’sir qiladi. Aralash rinolaliya. Rinolaliyaning bu turi burun rezonansining patologik kamayganligi holida havoning burundan chiqib ketishi bilan izohlanadi, oqibatda barcha nutq tovushlarining artikulyatsion va akustik tomondan buzilishi kuzatiladi. Ovoz tembri ahamiyatli darajada o‘zgaradi. Aralash rinolaliyada ham ochiq, ham yopiq rinolaliyaning belgilari birga qo‘shilgan holda namoyon bo‘ladi. Bunda burun yo‘li to‘silib qolgani holda tanglay-halqum pardasida ham o‘zgarishlar bo‘ladi. Burun tovushlari yopiq rinolaliyadagi singari, boshqa tovushlar esa ochiq rinolaliyadagi kabi talaffuz qilinadi. Aralash rinolaliya ham organik, ham funksional xarakterda bo‘lishi mumkin. Organik xarakterdagi aralash rinolaliyaga yumshoq tanglayning kaltaligi yoki falajligi sabab bo‘lsa, funksional aralash rinolaliyaga tanglay-halqum yorig‘ining funksiyasi o‘zgarishi natijasida burun yo‘lining to‘silib turishi sabab bo‘ladi. Davolashdan oldin qaysi bir kamchilik ovoz tembrini ko‘proq buzib, manqalikka ko‘proq sabab bo‘layotganini aniqlash zarur. Masalan, bemor burun tovushlari bilan unli tovushlarni boshqa tovushlarga qaraganda yanada ko‘proq manqalanib talaffuz qilayotgan bo‘lsa, demak, unda yopiq rinolaliya ustun bo‘ladi va davolash chorasini Shunga qarab belgilanadi. Rinolaliyani bartaraf etishda operatsiyagacha bo‘lgan logopedik ish tizimi Ochiq rinolaliyada yaqin vaqtlargacha operatsiya davrigacha bo‘ladigan logopedik ta’sir deyarli qo‘llanmas, undan foydalanish haqida esa juda ehtiyotkorlik bilan mulohaza yuritilar edi. Operatsiya davrida anatomik nuqson qisman yoki to‘liq bartaraf qilinadi, ammo nutq uchun kerakli samara aksariyat hollarda yuz bermaydi. Uranoplastika operatsiyasining nisbatan kech o‘tkazilishi, uning nutq taraqqiyotiga ta’sirining

yetarli darajada bo‘lmasligi, operatsiyadan so‘ng bo‘ladigan logopedik ta’sir muddatining cho‘zilishi va yana bir qator sabablar operatsiyadan keyin bo‘ladigan logopedik ta’sir muddatlarini qayta ko‘rib chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi hamda logopedik ishlarning operatsiyagacha bo‘lgan davrda amalga oshiriladigan qulay, samarali usullarni izlashga da’vat qildi. Rinolaliyadagi nutq nuqsonini nafaqat tanglay yoriqligini mavjudligi bilan, og‘iz bo‘shlig‘ida tilning noto‘g‘ri rinolaliya holati va butun artikulyatsion apparat muskullari harakati munosabati buzilishi bilan izohlanishidan kelib chiqadigan bo‘lsak, shu narsani taxmin qilish mumkinki, keyingi ikki nuqson (og‘iz bo‘shlig‘ida tilning noto‘g‘ri holati va artikulyatsion apparat muskullari orasidagi o‘zaro munosabatning buzilishi) kompensatsiyasi operatsiyagacha amalga oshirilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, nutqning yaxshilanishi uchun zamin yaratadi. Shunday qilib, operatsiyagacha bo‘lgan davrda ham to‘g‘ri nutqning shakllanishiga asos yaratish mumkin. Operatsiyagacha bo‘lgan davrda logopedik ta’sir tadbirlari psixologik o‘ziga xoslikka ega bo‘lgan bemorlarda anatomik nuqson mavjud bo‘lgan sharoitlarda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham logopedik ishlarda to‘g‘rinolaliya tG‘g‘ri nutqni shakllantirish va shaxs rivojlanishining korreksiyasi inobatga olinadi. Rinolalikda to‘g‘ri nutqni shakllantirish (to‘g‘ri talaffuz ustida ishlash) og‘izdan nafas olishni tarbiyalash bilan bir vaqtda nutq tovushlarining to‘laqonli artikulyatsiyasini yaratish jarayonida amalga oshiriladi. A.G. Ippalitova metodikasiga ko‘ra logopedik ta’sir ko‘rsatish jarayoni ikki davrga bo‘linadi. Tayyorlov davri Ushbu davrdagi mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi artikulyatsiyani o‘zlashtirish bilan parallel ravishda to‘g‘ri nutqiy nafas olishni shakllantirishdan iborat. Ushbu davrni shartli ravishda ikki bosqichga bo‘lish mumkin: a) burun va og‘izdan nafas olish hamda chiqarish differensiyasida nutqiy nafas olishni shakllantirish;

b) unli tovushlar artikulyatsiyasi (ovozni qo‘shmasdan turib) va frikativ jarangsiz undosh tovushlar artikulyatsiyasini realizatsiya qilishda uzoq muddatli og‘izdan nafas olishni shakllantirish. g) bosqichda nutqiy nafas olishni shakllantirish ishlari olib boriladi. Tayyorlov davrida ushbu ishlar faqatgina og‘izdan uzoq nafas olishni shakllantirish bilan chegaralanadi. Diafragmal nafas olish to‘g‘ri nutqning shakllanishi uchun mahsuldor hisoblanadi. 1-bosqich – ta’limning dastlabki davrida logoped kaftini bola belining o‘ng yonboshi tepasiga qo‘ygan holda fiziologik nafas olishning turini aniqlab olishi lozim. Agar bolaning nafas olishi qovurg‘adan pastda bo‘lsa, logoped o‘zining nafas olishini bolaning nafas olish ritmiga moslashtiradi. Buning uchun bolaning kaftini o‘zining yonboshiga qo‘ygan holda o‘qituvchi o‘zining kafti bilan uning nafas olishini tekshiradi. Bola nafas olayotganida logoped qovurg‘alarning harakatini his qilgan holda va unga taqlid qilgan holda qovurg‘a ostidan nafas olishga o‘tadi. Og‘iz yopiq turgan holda to‘g‘ri erkin nafas olish yo‘lga qo‘yilishi bilan og‘izdan va burundan nafas olish differensiyasiga o‘tish mumkin. O‘quvchiga shu narsa tushuntirilishi lozimki, nafas olish, chiqarish va ularning qo‘shilishining har xil turlari mavjud: og‘iz yopiq bo‘lganda nafas olish va chiqarish burun orqali amalga oshiriladi; og‘iz ochiq bo‘lganda esa nafas olish va chiqarishning har xil ko‘rinishlari amalga oshiriladi. Bolaga shu narsalar tushuntirilgandan keyin aniq nafas olish mashqlarini bajarish taklif qilinadi. Ularni bajarishdagi izchillik bolaning daftaridagi 1-jadvalda qayd qilinadi. Nafas olish (rasmlar) Nafas chiqarish (rasmlar) Burun Og‘iz Burun Og‘iz Burun Burun Og‘iz Og‘iz

Ushbu mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsad nafas olish va chiqarishning har xil turlarini o‘rganish jarayonida diafragmal nafas olish va muntazam erkin nafas olishni mustahkamlashdan iborat. Bundan tashqari, ushbu mashqlar nutqiy nafas olish ritmining asoslarini yuzaga keltiradi. Nafas olishda nutq pauzasi shaklan spontal tarzda amalga oshiriladi, chunki bola nafas chiqarishni amalga oshirishga e’tibor qaratadi. Bu o‘rinda nafas olishdan nafas chiqarishga o‘tilayotganda burun yoki og‘izning ishtirok etishi nazarda tutiladi. Bunday mashqlar davrida bolani og‘iz va halqum bo‘shlig‘i shilliq pardalaridan o‘tuvchi havo oqimini his qilishga o‘rgatib boriladi. Og‘iz orqali nafas chiqarilayotgandagi havo oqimi shu vaqtda og‘izning oldiga, kaftga yoki qog‘ozga qo‘yilgan paxtaning harakati bilan nazorat qilinadi. Bu o‘rinda biz nafas olishni rivojlantirish bo‘yicha u yoki bu ko‘rinishdagi, logopediya amaliyotida tez-tez qo‘llaniladigan maxsus mashqlarni bajarishni (paxtani puflash, rezina o‘yinchoqlarni puflab shishirish) shart emas deb hisoblaymiz, chunki bunday nafas olishning barcha turlari nutqqa aloqador emas. Bolaning e’tibori doimiy ravishda nutqiy nafas olishni va nafas olishda artikulyatsiya organlari holatini to‘g‘rilashga qaratiladi. Og‘izdan nafas olishni to‘g‘ri tashkillashtirish uchun og‘iz bo‘shlig‘ida tilning holatini o‘zgartirish maqsadga muvofiqdir. Nafas olish va chiqarishning turlari o‘rganilayotganda bolaning e’tibori artikulyatsiya organlari holatiga qaratiladi, ya’ni og‘izdan nafas chiqarishda tilning orqa qismi pastda ushlab turilishi kerak, og‘iz esa esnashdagi singari ochiladi. Bu o‘rinda tilning ildizi qo‘yib yuborilishi lozim. Agar til uchining pastga tomon harakati tilning ildizini yetarli darajada pasaytirmasa, vaqtinchalik tilning tishlar orasidan chiqarishga yo‘l qo‘yiladi yoki tilning ildizi shpatel bilan bosiladi (bu holat nisbatan kam qo‘llanadi). Og‘izdan to‘g‘ri nafas chiqarish tilning ildizi (o‘zagi) tushirilganda u yoki bu tovush talaffuzida, keyinchalik esa butun nutqda burun ottenkasini bartaraf qiladi. 2-bosqich . Oralpraksisni rivojlantirish. Diafragmal nafas olishni rivojlantirish bo‘yicha qilinadigan ishlar bilan parallel ravishda unli va undosh tovushlar artikulemasiga oid artikulyatsion apparat gimnastikasi o‘tkaziladi.

Nutqning aniqligi ko‘p jihatdan unli tovushlarning tG‘g‘ri talaffuziga bog‘liq. Shuning uchun unli tovushlarni talaffuz qilish vaqtida artikulyatsion organlar holati diqqat bilan kuzatib boriladi. Bu o‘rinda ham asosiy e’tibor til uchining holatiga qaratiladi. Uni dastlabki davrlarda barcha unli tovushlar artikulemasini tayyorlashda pastda ushlab turish lozim. Bu usul og‘iz bo‘shlig‘ining hajmini kattalashtirishga yordam beradi, hamda havo qatlamining og‘iz bo‘shlig‘i orqali o‘tishi uchun imkoniyatlarni ta’minlaydi. Muskullar, paylar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik sababli unlilar artikulyatsiyasida lablar holatining o‘zgarishi tabiiy yo‘l bilan har bir alohida tovush uchun tilni to‘g‘ri holatga olib keladi. Gimnastika unli tovushlar artikulyatsiyasini o‘rganishdan boshlanadi. Bu artikulyatsiya xarakteridagi mashqlar 1-jadvalga kiritiladi. Tayyorgarlik bosqichida asosiy vazifa og‘izdan nafas olishni shakllantirishdan iborat. Shuning uchun ham barcha artikulyatsion mashqlar ovozni jalb qilmasdan amalga oshiriladi. Bola hali o‘zi bajarayotgan mashqlar unli tovushlar artikulemalari hisoblanishini bilmaydi. Bu vaqtda logopedga artikulemalar ukladini aniqlashtirish va yaxshilash imkoniyatini beradi. Shakllanayotgan artikulyatsiyalarni rinolalik bola sinestetik tarzda eslab qoladi. Bu holatda artikulema va uning rasmi o‘rtasidagi shartli refletor munosabatlari o‘rnatiladi va u rasmga tayangan holda tovushni shivirlab erkin talaffuz qila boshlaydi. Logopedning tushuntirishi bolani talaffuz organlarining aniq holati bilan, havo qatlamining og‘iz orqali yo‘naltirilishi bilan shakllantirib boriladi. Artikulemaning shakllanishida mashqlarni ortiqcha zo‘riqishlarsiz bajarishga e’tibor qaratish hamda yuz va mimik muskullar sinkneziyasining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Artikulyatsion gimnastika tamoyili qo‘shimcha artikulyatsion mashqlar (bevosita nutq tovushlari, artikulemani yuzaga keltirmaydigan) dan foydalanishga imkon beradi. Masalan, bolada rinolaliya va dizartriya qo‘shilganda til yuqoriga ko‘tarilganda u chap tarafga ketadi. Bu tilning o‘ng tomonidagi paylar chap tarafdagiga nisbatan kuchsizroq ekanligidan darak beradi. Bu o‘rinda tilning o‘ng

tarafidagi paylar kuchini rivojlantirish va mustahkamlashga oid tegishli mashqlarni bajarish tavsiya qilinadi. Buning uchun bolaga tilni tishlarning chap tomondagi pastki va yuqori qismiga tekkizish, til bilan chap lunjni siypalash taklif qilinadi. Bu esa tilning o‘ng tomonidagi paylarga ko‘proq vazifa yuklaydi. Tilning chap tomonidagi paylar zaifligida ko‘rsatilgan barcha mashqlar tilning chap tomoniga ko‘proq vazifa yuklashni hisobga olgan holda bajariladi. Qarama-qarshilikni bartaraf qiluvchi mashqlar samarali hisoblanadi. Masalan, tilning o‘ng tomoni nisbatan zaif bo‘lganda boladan tilni chiqarish va chap tarafga yo‘naltirish so‘raladi. Bunga logoped tilning o‘ng tarafi paylariga ko‘proq vazifa yuklash uchun shpatel bilan tilni bosgan holda qarshilik ko‘rsatadi. Artikulyatsiya paytida til, lablar va yuz muskullarini, paylarning erkin harakatini yaxshilash uchun bolaga qayyerda va qaysi muskulni nisbatan zo‘riqtirish haqida so‘zlab berish maqsadga muvofiq. Bola bu jarayonda ishtirok etayotgan organlar harakatini his qilishi, Shuningdek, bu holatni kinestetik tarzda va oynadan foydalangan holda eslab qolishi lozim. Bu holatni bola yana ham aniqroq his qilishi uchun bolaga mexanik tarzda yordam berish mumkin. Masalan, tilni sterillangan doka salfetka bilan ushlagan holda kerakli til ukladi amalga oshiriladi. Artikulyatsion praksisni shakllantirishda artikulyatsiya organlari paylari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni hisobga olish lozim bo‘ladi. Buning uchun quyidagi usullardan foydalanish tavsiya qilinadi. Masalan, ma’lumki, ko‘rinishdagi artikulyatsiya ukladini shakllantirish uchun tilni og‘izning chuqurroq tomoniga harakatlantirish kerak. Buning uchun og‘iz burchaklari mexanik usul bilan oldinga harakatlantiriladi. Aksincha, og‘iz burchaklari chekkaga harakat qilinganda til oldinga harakatlantiriladi. Ko‘rsatilgan usullarni ko‘rish nazorati yordamida amalga oshirish lozim (oyna oldida mashq qilish nazarda tutilmoqda). Bu esa o‘z navbatida bolaga u yoki bu paylar guruhining harakatini va Shunga tegishli paylar zo‘riqishini va ularni o‘zaro differensiatsiya qilishni his qilishga va anglashga yordam beradi.

Shunday qilib, logopedik ishlarning tavsiya qilinayotgan tizimida artikulyatsiya organlarining maxsus gimnastikasidan foydalaniladi (faqatgina nutq tovushlari uchun zarur bo‘ladigan harakatlar mashq qilinadi); shu bilan bir vaqtda artikulyatsion praksisni rivojlantirishga yordam beradigan qo‘shimcha mashqlar ham ko‘zda tutiladi. Artikulyatsion praksisni rivojlantirish nutqiy nafas olishni rivojlantirish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Tayyorgarlik bosqichida tovushlar talaffuzidagi ishlarning izchilligi. Unli tovushlar artikulemalari quyidagi izchillikda shakllanadi: a, e, o, u, i, ya, ye, yu. Y, ye, yo, yu tovushlari y tovushining tegishli unli tovush (a, e, o, u) bilan qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Y tovushi diftongning birinchi qismida ham, ikkinchi qismida ham nafas chiqarishning yo‘nalishini kuzatib borishga yordam beradi. Undosh tovushlar. Unli tovushlar artikulemalari bilan tanishgandan keyin jarangsiz undosh tovushlar artikulemalari asosida og‘izdan nafas chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha mashqlar boshlanadi. Unlilar artikulemalari ustida ishlash ularni shivirlab talaffuz qilishda davom ettiriladi. Bunday izchillik og‘izdan erkin nafas olish ko‘nikmasini mustahkamlash va talaffuz organlari faollashganda tovushlarni avtomatlashtirish imko-nini beradi. Bolaning butun diqqat-e’tibori artikulema va og‘izdan nafas chiqarishning yo‘naltirilganligiga qaratiladi. Eshitilishiga esa diqqat jalb qilinmaydi. Bolada jarangsiz undosh tovushlarning artikulyatsiya ukladini logoped artikulyatsiyasiga ko‘rish taqlidi, og‘zaki tushuntirish asosida hosil qilish mumkin (lablarning, tilning holati va og‘izning ochilish darajasi yozib beriladi). Bola tovush jarangini eshitmasligi lozim. Ishning tayyorgarlik bosqichida jarangsiz frikativ undoshlar quyidagi izchillikda shakllanadi: f, s, sh, x. Undosh tovushlarni shakllantirish ishlari artikulyatsiyasi buyicha nisbatan qulay bo‘lgan f tovushidan boshlanadi. Ushbu tovushni talaffuz qilishning davomiygi bolaning e’tiborini og‘izdan nafas chiqarishga qaratish va nazorat qilib borishga imkon beradi.

Portlovchi tovushlar guruhi bu borada birmuncha murakkabdir. Shuning uchun ular ustida ishlash kechroq o‘tkaziladi. II. Asosiy davr. Bu davrda 3 bosqich bo‘yicha quyidagi ishlarni olib borish nazarda tutiladi: 1-bosqich – og‘iz orqali uzoq nafas chiqarishda ovozni qo‘shish; 2-bosqich – portlovchi undosh tovushlarni realizatsiya qilishda og‘izdan qisqa nafas chiqarishni shakllantirish; 3-bosqich – sanor tovushlar va affrikat tovushlar guruhi talaffuzini shakllantirishda uzun va qisqa xarakterdagi og‘izdan hamda burundan nafas olish va chiqarish differensiatsiyasi. Bu davrdagi mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsad ham birinchi bosqichdagi singari, ya’ni artikulemalarni rivojlantirish bilan bir vaqtda to‘g‘ri nutqiy nafas olishni shakllantirishdan iborat. 1-bosqich frikativ tovushlar ustida ishlash jarangsiz undosh tovushlar shakllanguncha davom etadi. Chunki o‘rganilgan barcha artikulemalar bir xil, ya’ni og‘izdan uzoq nafas chiqarishda realizatsiya qilinadi. Birinchi bosqichning maqsadi – bolaga og‘izdan uzoq nafas chiqarishda ovozni jalb qilishni o‘rgatish. Ovozni jalb qilishni unli tovushlar artikulyatsiyalarida mashq qilish mumkin. Ammo bu boradagi ishni undosh f tovushi talaffyzidan boshlash maqsadga muvofiqdir (bola f va v tovushlarini differensiatsiya qilishi mumkin). V tovushini talaffuz qilish chog‘ida ovozning ishtirok etganligini aniqlash uchun bola jarangsiz f va jarangli v tovushini talaffuz qilishda halqumning harakatidagi farqni kuzatishi lozim. Buning uchun taktil - vibratsiya nazoratidan foydalaniladi. Bolaning ko‘rsatuv barmog‘i logopedning bo‘g‘ziga (qalqonsimon kemirchakning ustiga) qo‘yiladi. Logoped f tovushi talaffuzida ovozsiz nafas olganda halqum yumshoq, ovoz qo‘shib talaffuz qilganda esa (v tovushini) halqum taranglashadi va oldinga harakatlanadi. Ushbu zo‘riqish, taranglik ovoz eshitilib turgan butun jarayon davomida ushlab turiladi. Ushbu holat mexanizmi bolaga qulay shaklda tushuntiriladi, ya’ni bu zo‘riqishning sababi Shundan iboratki, ovoz to‘qimalari,

birikmalari yaqinlashadi va halqumni oldinga harakatlantiradi. Bola bu jarayonni o‘zida ham kuzatishi (ko‘rsatish barmog‘ini halqumga qo‘ygan holda) va uni eslab qolishi lozim. 2-bosqich - ushbu bosqichda og‘izdan nafas chiqarishning ikkinchi turi, ya’ni og‘izdan qisqa nafas chiqarish shakllantiriladi. Bolaning diqqat-e’tiborini chiqarilayotgan havo oqimining bir lahzalik va keskinligiga, shiddatliligiga qaratish lozim. Nafas chiqarishning ushbu turini o‘zlashtirish p, b, t, d, k, g tovushlarining shakllanishi jarayonida yuzaga keladi. P tovushini talaffuz qilish uchun bola lablarini yumgan holda Shunday nafas olishi kerak-ki, chiqarilayotgan havo oqimi shiddatli, tez bo‘lib, kaftdan paxtani surib yuborsin. Shundan keyin shu tarzdagi nafas chiqarish qayd qilinadi, ammo bu safar b tovushi uchun ovozning ishtirokida amalga oshiriladi (ovoz ishtiroki ustidan nazorat ham shu singari). T tovushini talaffuz qilishda esa asosiy e’tibor yuqori tishlar orqasidagi tilning holatiga va uning yuqori alveolalarga mustahkam siqilganligiga qaratiladi. Shundan keyin t va d tovushlari ustida ish olib boriladi. K tovushi uning artikulyatsiyasini yozish va ko‘rsatish asosida amalga oshiriladi. Bolaga tilning uchini til ostidagi birikma oldiga harakatlantirib va ushlab, og‘zini sekin yopgan holda og‘izdan nafas chiqarish taklif qilinadi. Ushbu artikulyatsiyani birmuncha obrazli qilib tasvirlash uchun bola tilini o‘z qo‘lining mushtini bukkani singari bukishi (qo‘li bilan pastga) mumkin deb tushuntiriladi. Agar bu holat muvaffaqiyatli chiqmasa k tovushini t tovushidan farqlashdagi singari umum qabul qilingan metodikadan foydalanish mumkin. Shundan keyin g tovushini hosil qilish ustida ish olib beriladi. Ishning uchinchi bosqichi – undosh tovushlar ustida ishlash – l, r, n, m sonorlar guruhining va ch affrikatining shakllanishi. L tovushi artikulyatsiyasi bo‘yicha birmuncha murakkabdir. L tovushining qattiqligi til o‘zagining yetarli darajada ko‘tarilganida yuzaga keladi.

Bu o‘rinda og‘iz orqali nafas chiqarishni nazorat qilib borish lozim. R tovushlari uchun tayyorgarlik mashqlari davriga kelib bolada og‘izdan to‘g‘ri nafas chiqarish ko‘nikmasi ishlab chiqilgan va bu tovushlarni taqlid asosida hosil qilish mumkin bo‘ladi. R tovushi uchun tayyorlov mashqlarini nisbatan barvaqt boshlash mumkin. R tovushini z tovushidan yuqori artikulyatsiya bo‘yicha yoki shariksimon zond bilan til uchining pastki qismi bo‘ylab harakat qilgan holda hosil qilish mumkin. Bolaning nutqida aniq z tovushi paydo bo‘lishi bilanoq bolaga tomoqni taqillatish va tilni tanglayga tomon so‘rish mashqi taklif qilinadi. Ta’lim mashg‘ulotlari yaxshi bo‘lganda tilni tanglayga so‘rish va uni shu holatda ushlab turish mashq qilinadi. Keyin esa bola tilni tanglaydan ajratmagan holda uni tanglayning ichiga tomon harakat qildirishi va z tovushini tez talaffuz qilishi lozim. Og‘izdan nafas chiqarish to‘g‘ri tashkil qilinganda ushbu usul jarangsiz r tovushining hosil bo‘lishiga olib keladi. R tovushini ham j tovushdan hosil qilish mumkin. M va n tovushlari talaffuzi ko‘p o‘rinlarda buzilmaydi. Ularning talaffuzida og‘izdan nafas chiqarish qayd qilinadi. Nutqda m va n tovushlarini barvaqtroq o‘rganish birmuncha zararlidir. Chunki ular o‘zlaridan keyin turadigan unlilar talaffuzida og‘izdan to‘g‘ri nafas chiqarishga xalaqit beradi. Operatsiyadan keyingi logopedik ishning o‘ziga xos xususiyati Uranoplastikadan keyin logopedik mashg‘ulotlarga jalb qilinadigan rinolaliklar o‘z tarkibi bo‘yicha bir xil emas. Bu logoped bilan mashg‘ulotlardagi operatsiyagacha bo‘lgan tayyorgarlikning sifatiga va operatsiya natijalariga bog‘liqdir. Operatsiyalar natijasi har xil bo‘lishi mumkin. Uranoplastika yaxshi natija bergan holatlarda yumshoq tanglay tG‘liq shakllanadi, ya’ni u yetarli darajada uzun va harakatchan bo‘ladi, ko‘tarilganda halqumning orqa devori bilan o‘zaro tutashadi (Passavan valigi bilan). Aksariyat hollarda esa yumshoq tanglay uranoplastikadan keyin ham qisqaligicha qoladi, halqumning orqa devori bilan

uning tutashi yuz bermaydi. Buning oqibatida tanglay-halqum tortmasi yuzaga kelmaydi. Ayrim hollarda esa operatsiyadan keyin tanglayda chandiq (tanglayning yetarli o‘smagan joylari) qoladi, takroriy operatsiya qilish zarurati yuzaga keladi. Mashg‘ulotlarga quyidagi bemorlar qatnashishlari mumkin: а ) operatsiyagacha bo‘lgan davrdagi logopedik tayyorgarlikdan o‘tmaganlar; b) qisman tayyorgarlikdan o‘tgan va o‘z nutqini yaxshilagan; v) tavsiya qilingan metodika bo‘yicha operatsiyagacha bo‘lgan logopedik tayyorgarlikning to‘liq kursini o‘tagan bolalar; Operatsiyagacha bo‘lgan davrda boshqa metodika bo‘yicha logopedik yordam olganlar. Uranoplastikadan keyin logopedik mashg‘ulotlarda ishtirok etish vaqti ham har xildir. Har bir aniq holatda ushbu barcha omillarni hisobga olish uranoplastikadan keyin bo‘ladigan logopedik ishlarning aniq yo‘llarini izlash imkonini beradi. Logopedik ishlarning imkoniyatlari takroriy operatsiyasiz qisman mavjud bo‘lgan nuqsonlarni bartaraf qilishga va bola nutqini to‘g‘rilashga yordam beradi. Xirurgik tadbirlar esa bola to‘g‘ri nutqqa ega bo‘lishiga zamin yaratadi. Logoped bolaning anatomik jihatdan yangi bo‘lgan sharoitlarda nutqdan foydalanishni o‘rganishga yordam berishi kerak. Barcha bemorlar uchun (operatsiyagacha bo‘lgan tayyorgarlikni o‘tgan va o‘tmagan) uranoplastikadan keyingi logopedik mashg‘ulotlar o‘tkazilishi zarur. Bu shu bilan izohlanadiki, tanglayning pay to‘qimalari anatomiyasi operatsiyadan keyin o‘zgaradi. U esa operatsiyagacha bo‘lgan davrda to‘liq normallashgan holda ham nutqning sifatiga ta’sir qilishi mumkin. Agar operatsiyagacha bo‘lgan davrdagi mashg‘ulotlar tegishli metodika asosida o‘tkazilgan bo‘lsa, bola operatsiyadan keyin to‘g‘ri gapirishning to‘- liq imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayrim holatlarda esa bola yangicha sharoitda normal darajadagi nutqni egallashi uchun 5 – 6 mashg‘ulot ham kifoya qiladi. Buning uchun esa diagfragmal nafas olish va og‘izdan nafas chiqarish ustidan doimiy nazorat o‘rnatilgan holda barcha unli va undosh tovushlarning artikulyatsiyasi takrorlandi, maishiy-kundalik nutqda to‘g‘ri talaffuz qilish

malakalari mustahkamlandi. Dastlab nutq tempi sekinlashadi, muntazam ravishda u normallashib boradi va bemorning diqqat-e’tibori nutqning ifodali bo‘lishiga yo‘naltiriladi. Bola nutqini doimiy ravishda nazorat qilish dastlab logoped tomonidan amalga oshiriladi, keyinchalik esa bu ishni ota-onalar, Shuningdek, bolalar bilan maktabda va uyda birga bo‘lgan shaxslar bajarishadi. Logoped bolaga vaqti-vaqti bilan maslahat berib boradi. Ushbu borada ota-onalar imkoniyatlarini kuzatib borish va ularni ishga yo‘naltirish juda zarurdir. Dastlab ular logoped tomonidan ishlab chiqilgan va bola yodlagan materialni nazorat qilib borishlari lozim. Keyinchalik esa ular bolaning kundalik nutqini nazorat qilishga jalb etiladi. Birmuncha muddat keyinroq esa bola bilan suhbatlashish yoki biror-bir matn gapirib berish uchun maxsus vaqt ajratiladi. Shu tarzda muntazam ravishda ota-onalar bola nutqini sistematik tarzda nazorat qilib borishga o‘tishadi. Ushbu nazorat o‘qituvchilar tomonidan maktabda ham amalga oshirilishi lozim. Ammo, yuqorida aytib o‘tilganidek, operatsiya har doim ham nutqning sifatiga ijobiy ta’sir qilavermaydi. Agar bola operatsiyagacha logoped bilan shug‘ullangan bo‘lsa-yu, ammo nutq ravonligiga erishilmagan bo‘lsa, Shuningdek, operatsiyadan keyin undagi burun ottenkasi yo‘qolmagan bo‘lsa, barcha logopedik ishlarni operatsiyagacha bo‘lgan ishlar sxemasi asosida qaytadan boshlashga to‘g‘ri keladi. Bola nutqida burun ottenkasi mavjud bo‘lganda tayanch sifatida bironta ham tovushdan foydalanmaslik lozim. Ushbu qoidaga amal qilmaslik logopedik ta’sir qilish faqatgina tovushlar artikulyatsiyasi sifatiga foyda berishga, ammo ularning akustik xarakteristikasi defektli bo‘lib qolishiga olib kelishi mumkin. Uranoplastikadan keyin bo‘ladigan logopedik mashg‘ulotlarda eshitish nazoratini rivojlantirish va fonematik tarzda qabul qilishga, idrok qilishga katta e’tibor qaratiladi. Operatsiyagacha bo‘lgan davrda logoped bilan tegishli metodika asosida shug‘ullangan o‘quvchilar uchun savodxonlikni o‘rgatishga tayyorlash bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlarni kiritish mumkin. Bu esa uzoq muddat davomida to‘g‘ri

nutq malakalarini avtomatlashtirish va kelgusida yozuvda xatolikning oldini olish imkonini beradi. Operatsiyadan keyin bo‘ladigan ishlarda nutqda mimik paylarning ishtirok etishiga, nutq jarayonida ortiqcha zo‘riqishning oldini olishga va sinkneziyalar paydo bo‘lishining oldini olishga alohida e’tibor qaratiladi. Shunday qilib, operatsiyagacha bo‘lgan davrda tegishli metodika asosida logoped bilan shug‘ullangan shaxslar operatsiyadan keyin o‘zlarining nutqiy malakalarini nisbatan kengroq nutq materialida takomillashtiradi. Ular muntazam ravishda barcha vaziyatlarda to‘g‘ri talaffuzga o‘tib borishadi. Operatsiyagacha bo‘lgan davrda boshqa metodikalar asosida shug‘ullangan yoki umuman logopedik yordam olmagan rinolaliklar logoped tomonidan sinchiklab tekshirilishi lozim. Ta’sir qilish usulini tanlash jarayonida ularning imkoniyatlari va nutqi defektining o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olinadi. Operatsiyadan keyingi logopedik mashg‘ulotlarga qatnasha boshlagan rinolalikning nutqida burun ottenkasi, yuz va mimik paylarda taranglik, zo‘riqish bo‘lmasa, ammo bir qator tovushlar mavjud bo‘lmasa, u bilan dislalik bilan shug‘ullangan singari ishlash mumkin. Bu o‘rinda yetishmayotgan tovushlarni yuzaga keltirish usullari nazarda tutiladi. Uranoplastikdan keyin nutqda oz mikdorda bo‘lsa-da, burun ottenkasi bor bo‘lgan shaxslar bilan bo‘ladigan mashg‘ulotlarda oldingi va biz bayon qilgan metodika asosida ishlarni amalga oshirib borish lozim. Bu tizim nisbatan qisqa vaqt ichida nazallikni bartaraf qilishga yordam beradi va mimik hamda yuz paylari artikulyatsiyasidagi noto‘g‘ri ishtirokini butunlay bartaraf etadi. Dastlabki logopedik yordamni olayotgan bolalar bilan bo‘ladigan mashg‘ulotlarda bolalarda nutqqa nisbatan eshitish e’tiborini rivojlantirish, talaffuz qilinayotgan tovushlardan hosil qilinayotgan kinestetik va taktil his-tuyg‘ularni mustahkamlash zarur. Bu o‘rinda nutqning eski steroyetipi muntazam ravishda yangisi bilan almashinib boradi.

Mashg‘ulotlarda o‘zlashtiradigan to‘g‘ri nutq malakalarini avtomatlashtirish har bir rinolalik o‘quvchida har xilda kechadi. Bola nutqi muloqot davomida yo‘l qo‘yadigan xatolar shu bilan izohlanishi mumkinki, u logopedik mashg‘ulotlarda o‘zlashtirgan ko‘nikmalaridan barvaqt foydalana boshlaydi. Bu o‘rinda o‘zlashtirilgan ko‘nikmalarning mustahkamligi va ularning avtomatizatsiyalashuvi buziladi. Logoped ayrim hollarda rinolalik bolalar nutqi ustidan bo‘ladigan nazoratni ota-onalarga vaqtli ishonib topshiradi. Bolalar nutqidagi buzilishni qayd qilgan holda ota-onalar uni to‘g‘rilash yo‘lini, usullarini bilishmaydi. Buning natijasida esa nizoli vaziyat yuzaga keladi. Ayrim holatlarda esa bolaning o‘zi nutqini noto‘g‘ri nazorat qiladi, ya’ni o‘zining ustidan nazorat qilishi zaruratini his qilmaydi. Ayrim holatlarda esa kuchli chalg‘iydi va o‘zini faqat vaqti-vaqti bilan nazorat qilib turadi. Logoped va bola o‘rtasidagi munosabat uzoq muddat davom etadi, hatto logopedik mashg‘ulotlar tugagandan keyin ham. Bu munosabat bir qator sabablar bilan izohlanadi. Rinolaliklarni aksariyat hollarda burni va yuqori labida qolgan nuhsonlarini bartaraf etish uchun operatsiya qilishadi. Odatda, bunday operatsiyalar 18 – 20 yoshlarda amalga oshiriladi. Ayrim holatlarda et o‘tkazib qo‘yish (transplantatsiya) bajariladi. Tranplantatsiyadan keyin yuqori labni faoliyatga kiritish, harakatga keltirish nisbatan uzoq va barqaror muddatni talab qiladi. Bu davrda bemorning nutqida burun ottenkasi yuzaga kelishi mumkin. Chunki nutq apparatining yuqori bo‘limida yana sharoitlar o‘zgaradi, ya’ni mushaklar, paylar o‘rtasidagi odatdagi munosabat buziladi. Labda operatsiya o‘tkazilgandan keyin og‘iz teshigi orqali havo oqimi bemalol o‘tishini ta’minlash uchun og‘izni operatsiyadan oldingi davrdagiga nisbatan kattaroq ochish talab qilinadi. Ushbu vaziyatda bajariladigan logopedik maslahatlar juda foydalidir. Ular 3 – 5 suhbatgacha cho‘zilishi mumkin. Ammo nutq normal darajada kolishi uchun bular juda ham muhimdir. Burunni va burun devorlarini operatsiya qilish ham operatsiyadan keyin ma’lum muddat davomida nutqni nazorat qilib borishni talab qiladi.

Logopedik va psixoterapevtik ta’sir, jinsiy yetilish, bolalar ovozida o‘zgarish yuz bergan davrda ham talab qilinadi. 1. Halqumda fiziologik o‘zgarishlar va nafas olishda o‘zgarishlar yuz berishi munosabati bilan jinsiy yetilish davrida o‘smirlar nutqida yana burun ottenkasi yuzaga kelishi mumkin. Ushbu ottenka bolaning o‘zi normal nutq konuniyatlarini eslagan taqdirdagina tez bartaraf bo‘ladi. Ammo aksariyat bunday hollarda logoped yordami talab qilinadi. Logoped uning qiyinchiliklarini aniqlaydi va nutq tempini, artikulyatsiyasini muvofiqlashtiradi, nafas olishni bir maromga keltiradi. Bu vaqtdagi logopedik ishlarda ko‘rish orqali qabul qilish, eshitish va kinestetik nazoratdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 1. Har xil analizatorlardan keng miqyosda foydalanish qisqa vaqt mobaynida yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Shunday qilib, uranoplastikadan keyingi logopedik ishlar operatsiyagacha bo‘ladigan ishlarni hisobga olish va operatsiya samaradorligi asosiga ko‘rilishi lozim. Logopedik ishlarning usullari bolaning psixik statusini hisobga olgan holda, mijoz nutqining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlariga bog‘liq ravishda modifikatsiya qilinadi.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 8. Filicheva T.B. i dr. Deti s fonetiko-fonematicheskim nedorazvitiyem Izd-vo GNOM i D. – M., 2000.

O'xshashlar

Logopediya fanining metodologik asoslari

Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari

Bolalar nutqining tovush madaniyatini tarbiyalash uslubiyoti