Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.7548828125 KB

Ko'chirib olish

Fonetik fonematik nutq nuqsonini va ovoz buzilishlarini bartaraf etish Reja: 1. Dislaliyani korreksiyalash uchun o‘yin va mashqlar 2. Rinolaliya bilan kasallanganlar uchun logoritmik mashg‘ulotlar

Dislaliyani korreksiyalash uchun o‘yin va mashqlar Dislaliyani korreksiyalash uchun logoritmik va musiqali-ritmik tarbiya vositalari bosqichma-bosqich va differentsial foydalaniladi. Turli nutq murakkabliklari materialida ovozni avtomatlashtirish va differentsiallash, ovozni chaqirishni va shakllantirishni tayyorlov bosqichida ajratiladi (bo‘qinlarda, so‘zda, gapda va mustaqil nutqda ajratilgan). Logopedik va logoritmik mashg‘ulotlrning tayyorlov davrida eshitish e’tiborini, eshitish nutqi, fonematik idrok, artikulyatsion motorika, nafas olish fiziologiyasi, nafas olish nutqi, ovozlarni rivojlantirish uchun o‘yin va mashqlar o‘tkaziladi. Eshitish diqqatini rivojlantirish uchun o‘yinlar «Yomg‘ir» (Muallif YE.Sokovnina, T.Lomova musiqasi) Vazifalar: musiqa xarakterini o‘zgarishiga harab almashtirib, harakatlarlarni musiqa bilan kelishishini o‘rganish. Bolalar turibdilar, «Sayr» musiqasi yangrayapti va ular butun zal bo‘ylab erkin yuribdilar – sayr qilyaptilar. «Raqs» musiqasi yangrayapi – o‘zlariga tanish raqs harakatlaridan foydalanib bolalar raqs tushadilar. «Yomqir yoqaloq» musiqasi yangraydi. Bolalar 1-2-taktlarda tepaga harab kaftlarini ko‘taradilar – yomiqir tomchilarini ushlaydilar, 3-6-taktlarda esa o‘z joylariga qochadilar. O‘yin bir necha marta qaytariladi, pedagog bolalarga musiqani e’tibor bilan eshitishni eslatib qo‘yadi. «Nima bilan o‘ynaymiz» (Muallif YE. Sokovnina) Vazifalar: tanish musiqani eshitish va tanib qolish va shu musiqa sadosida harakat qilish; bayroqchalar bilan shaxdam, tetik yurish maxoratini mustahkamlash, raqs harakatlarini mashq qilish; to‘pillatib qadam tashlashni erkin, o‘ziga ishonib bajarish. Bolalar soniga karab zalda devor bo‘ylab stullarda atributlar yotibdi. Birinchi devor ostida – rullar, boshqasida – rangli ro‘molchalar, uchinchisida – o‘zi keng bo‘yi past guldonda rangli bayroqchalar, to‘rtinchisida – bolalar, ular musiqa tinglashmoqda. Agar raqs musiqasi yangrasa, stullarga yaqinlashib ro‘molchalarni oladilar va erkin tartibda raqs tushadilar, musiqa tugashi bilan

ro‘molchalarni joyiga qo‘yadilar. Agar marsh ijro etilsa, bayroqchalarni olib, ularni ko‘tarib, bir-birini orqasidan marsh qilib yuradilar. Agar «Avtomobil» musiqasi ijro etilsa, rullarni olib bir-birini orqasidan to‘pillatib qadam tashlab harakat qiladilar. Nutqiy eshitishni rivojlantiruvchi o‘yinlar “Tingla va bajar” (T.Lomova musiqasi.) Qiz bolalarga qo‘qirchoq, o‘qil bolalarga musiqa asboblari: do‘mbira, shiqildoq, balalaykalar beriladi. “Sayr” musiqasi yangraydi. qiz bolalar osoyishta qadam bilan sayilgoxga boradilar, keyin esa oldindan ko‘rsatilgan joylarga o‘tiradilar (xona devorining yoniga). “Alla” kuyi yangramoqda – qiz bolalar pedagog bilan alla bolamni aytib qo‘qirchoqni tebratadilar: SH ye ’ r m a t n i “Musiqachilar” kuyi yangramoqda, bolalar tetik qadam bilan chirmandalar chalib va shiqildoqlarni jaranglatib kelishadi. Musiqa tugaydi, o‘gil bolalr o‘z joylariga o‘tiradilar. qizlardan biri yugurib kelib ulardan qo‘qirchoqlar uchun sho‘x kuy chalib berishni so‘raydi. Musiqachilar rozi bo‘lishadi, “Raqs” kuyi yangraydi qo‘qirchoq ko‘targan qizlar zalning o‘rtasiga chiqib raqs tushadilar. 1-4 taktlar: qizlar cho‘kka tushadilar, qo‘qirchoqning oyoqchalari bilan polga uradilar: “Top-top, top-top”. 5-8 taktlar: qo‘qirchoqni ko‘tarib u bilan yengilgina aylanadilar. Raqs tugashi bilan qizlardan biri musiqachilardan yana bir bor ijro etib berishlarini so‘rashi mumkin. Boshqa kuy yangraydi, masalan polka. Fonematik eshitishni rivojlantiruvchi o‘yinlar “ Tovuqni quvlaymiz”. (V.Viktorova matni, An.Aleksandrova qayta ishlagan chex xalq qo‘shiqi.) Bolalar cho‘qqayib o‘tiradilar, qo‘shiq aytadilar, har chorakda yengilgina cho‘kka tushib tovuq qanday cho‘qiyotganini qo‘llari bilan ko‘rsatadilar. Bir bola bolalarning qo‘shiq aytishini eshitib va pedagogning signalini kutib chekkada turadi. “Ksh!” signalini eshitib hamma tarqalib ketadi, chekkada turgan bola esa ularni tutadi. Matn: SH ye ’ r m a t n i “Qovoq ari va qo‘nqizlar”. Bolalar osoyishta kuy ostida doira bo‘lib yuradilar, kuy almashadi va “qo‘nqizlar” “qovoq arilar” bilan yaylovga “uchib keladilar”. Pedagogning “sh-

sh!” signali bo‘yicha “qovoq arilar” yelkalariga yotadilar va “panjalarini” tez silkitadilar, “qo‘nqizlar” yotgan “qovoq arilar” atrofida “uchishni” davom ettiradilar. Pedagogning “j-j” signaliga “qo‘nqizlar” yelkalariga yotadilar va “panjalarini” silkitadilar, “qovoq arilar” esa ular atrofida “uchadilar”. Komandalarning almashuvi bir necha marta qaytariladi.“qovoq ari va qo‘nqizlar” qaytadan boshlangan musiqa ostida yaylovdan “uchib ketadilar”. Artikulyatsion motorikani rivojlantiruvchi o‘yinlar Surnaycha-surnay Bolalar stullarda o‘tiradilar, ularning harshisida qo‘lida o‘yinchoq surnay bilan bir bola o‘tiradi. Bolalar shoshmasdan ashula aytadilar: SH ye ’ r m a t n i Bola lablarini oldinga cho‘zib, surnaycha chalayotganday qilib o‘xshatadilar: «Du-du-du!». Bolalar o‘zlariga tanish harakatlardan foydalanib raqsga tushadilar. Pedagog: «Surnaycha boshqa chalinmaydi, Kolya bolalarni quvib ketdi» - deydi. Bolalar qochib ketadilar, yetaklovchi kimnidir tutishga harakat qiladi, u tutib olgan bola esa yetaklovchining o‘rniga turadi va o‘yin qaytariladi. Toychoqlar (M.Rauxverger musiqasi) Bolalar kolonna bo‘lib turadilar. Ular toychoqlar. Musiqa yangraydi, hamma bir-birini ketidan yuradi. Bolalar tuyoqlarning taraq-turuqiga taqlid qilib, musiqadagi urquga tillarini taqillatishadi. Musiqa tugaydi. Toychoqlar to‘xtaydilar. Pedagogning taklifiga ko‘ra: «Kimning toychoqi tuyoqlari bilan zo‘r taqillatadiq» – bolalardan ikkitasi bir-birining harshisiga yurib tillari bilan qirsillatadilar. qolganlar eshitadilar. Fiziologik nafas olishni rivojlantiruvchi o‘yinlar Gullar Bolalar qo‘llari tushirilgan, doira bo‘lib turadilar. 1-2-taktlar: o‘ng qo‘lni oqista qo‘taradilar, qo‘l panjasi ozgina orqada qoladi (birinchi baqorgi gul paydo bo‘ladi, o‘sishni boshlaydi). Bolalar ko‘zlari bilan gulning o‘sishini kuzatadilar: nafas olinadi, qo‘llar tushiriladi – nafas chihariladi. 3-4-taktlar: chap qo‘lni oqista ko‘taradilar (ikkinchi gul o‘sishni boshlaydi): nafas olinadi, qo‘llar tushiriladi –

nafas chihariladi. 5-takt: o‘ng qo‘lni oqista yon tomonga oladilar (birinchi gulning qunchasi ochiladi): nafas olinadi, qo‘llar tushiriladi – nafas chihariladi. 6-takt: chap qo‘lni oqista yon tomonga oladilar (ikkinchi gul ochiladi): nafas olinadi, qo‘llar tushiriladi – nafas chihariladi. 7-8-taktlar: qo‘llarni oxista ko‘taradilar, tepaga intiladilalr (gullar quyoshga intiladi): nafas olinadi, qo‘llar gavda bo‘ylab tushiriladi – nafas chikariladi. 9-16-taktlar: qo‘llarni sekin chapga- o‘ngga qimirlatishni boshlaydilar, keyin qatiqqroq, tana bilan (oldin yengil shamol esadi, keyin esa qattiq shamol turadi). Bir vaqtning o‘zida lablarini oldinga cho‘zib shamol esishiga taqlid qiladilar. 17-18- taktlar: qo‘llar oqista tushiriladi (gullar yerga engashdi). Gullar bilan mashqlar. («Vals». A.Jilina musiqasi) Bolalar doira bo‘lib, qo‘llarida bir donadan gul yoki barg ushlab turadilar. 1- 8-taktlar: qo‘llarni oqista oldinga qo‘taradilar.har bir taktda gulga (bargga) harab puflaydilar. 9-16-taktlar (qaytarish): bolalar gullarni ushlagan qolda unga puflaydilar, o‘ngga yoki chapga buriladilar va doira bo‘ylab chopadilar. Musiqa tugashi bilan cho‘kka tushadilar, nafas chikaradilar. Nutqiy nafas olishni rivojlantiruvchi o‘yinlar Bolalar o‘ng qo‘l barmoqlari uchini faol va ritmik ravishda yaqinlashtiradilar (bosh barmoq bilan 2-, 3-, 4-, 5-larni). Barmoqlar bir birlari bilan tirnoqlarining uchigacha tegishi kerak. Mashq paytida quyidagi matnni ritmik ravishda talaffuz qilinadi: Shularni chap qo‘l bilan, keyin esa ikki qo‘l bilan birgalikda. Ovozni rivojlantiruvi o‘yinlar «Au, au» Bir bola zalda stulcha orqasida yashirinib oladi (daraxt maketi orqasida va boshqalar) va dam badam «Au» deb gapiradi. Boshqa bola yoki hamma bolalar uni qidiradilar. Pedagog uqitsa musiqa ostida she’r o‘qiydi:

“Alla-yo-alla...” –qanday tovushni eshitayapsan? (A ). “ А ” nima deydi? Ajdod, avlodlar aromoni, Amir, amaldor arkoni, Anjir, anorning arzoni, Aql-u adolat arqoni, Ali, Anvar, Akmal, Abror, Men bilandir, ham men poydor. SH ye ’ r m a t n i «Tovuqchalar va xo‘rozcha» «Tovuqchalar» va «xo‘rozcha», xuddi qo‘noqdagiday zal devorlarining biri tagida cho‘qqayib o‘tiradilar. «Xo‘rozcha» qanotlari-qo‘llarini silkitib uyidan chiqadi, zalning markazida to‘xtaydi (don topib oldi) va «tovuqchalarni» jarangdor qilib «qu-qa-ra-qu!» deb chaqiradi. «Tovuqchalar» «qanotlarini» sho‘x silkitib oyoqlarini uchida «xo‘rozcha» yoniga chopib keladilar va uning atrofida yuguradilar, to‘xtab-to‘xtab don cho‘qishlarini ko‘rsatadilar. «Xo‘rozcha» chetga chiqadi va yana tovuqchalarni chaqiradi. O‘yin qaytarilayotganida boshqa «xo‘rozcha» tanlab olinadi. «Tovuqchalar»: SH ye ’ r m a t n i «Xo‘roz» doirani aylanib chiqadi, to‘xtab gapiradi: SH ye ’ r m a t n i So‘ngra o‘yin birinchi variantdagi holatda davom etadi. O‘yinni musiqa ostida ham o‘tkazish mumkin. «gozlar, gozlar» Аllа - y o o o - аllаааааааа

Bolalar ikki guruxga taqsimlanadilar: «bolalar» va «gozlar». Pedagog (yoki bolalardan biri) bo‘ri rolida chiqadi. «Bolalar» va «qozlar» bir birlari bilan birmuncha oraliqda yuzma-yuz turadilar, «bo‘ri» esa nariroqda, uning yonida bitta «qozcha» turadi. Qo‘shiqni kuylab «bolalar» «gozlar» yoniga keladilar va orqalariga qaytadilar (to‘rt qadamcha). Keyin shu harakatlarni «qozlar» o‘z so‘zlari bilan qaytaradilar. «Biz bo‘rini ko‘rdik» – so‘zlariga «bo‘ri» «gozcha» bilan «bolalar» yonidan yugurib o‘tadi. So‘ng yana guruqlar galma-gal bir birlarini oldiga keladilar. qo‘shiq tugashi bilan «gozlar» «bo‘rining» orqasidan chopib «gozchani» qutkaradilar. SH ye ’ r m a t n i Logotirmik mashg‘ulotlarga tovush shakllanishi bosqichida yuz mimikasi, oral praksisi, umumiy motorikani rivojlanishi uchun materiallar kiritiladi. Masalan, «Siz nordon limon iste’mol qilyapsiz. Siz janjalkashni uchratib qoldingiz. Sizning qayeringizdir ogqriyapti. Siz xafasiz. Sizga chiroyli o‘yinchoq sovqa qilishdi» turidagi vazifalarni pedagog mos musiqa ostida yuz mimikasi rivojlanishi uchun beradi. Keyin esa logoped og‘zaki ko‘rsatma bermasa ham bolalar musiqa ostida oyna oldida turib yuzlarida turli hissiyotlarini aks ettiradilar. Mimika bilan turli hissiyotlarni berishni uddalashning rivojlanishi bilan oyna yordamidagi ko‘ruv nazorati olib tashlanadi. Oral praksisning rivojlanishi uchun lab, til, chakakning hamma mashqlari ritm bilan beriladi: hisob, metron ostida, musiqa ostidagi aniq ko‘rsatilgan ritm va urqu. Umumiy motorikaning rivojlanishi asosiy harakatlar materiallari asosida amalga oshiriladi: yurish, marsh qilish, yugurish, yugurib yurish, turli qurilmalar, qayta qurilmalar. Qo‘l harakati, harakatli o‘yinlar qo‘shiladi. Tovushlar qo‘yilmaganligi sababli oxirgilari nutq materiallarisiz o‘tkaziladi. Tovush talaffuz qilishi buzilgan bolalar uchun harakatlantiruvchi o‘yinlar «Tikuv mashinasi» Bolalar o‘ng qo‘llarida panja va tirsaklar bilan aylanani aylanitirishni, chap qo‘llarida igna bilan ishlashga mos mayda harakatlarni bajaradilar. Keyin harakatlar almashadi: chap qo‘l aylanma harakatlarni, o‘ng qo‘l – igna

harakatlarini. Qo‘l harakatlari «tuk-tuk-tuk» so‘zlarini ritmik aytish ostida amalga oshiriladi. «Ayiqchani yashiramiz» Bolalar ayiqchani yashirayotgan yetaklovchiga orqalarini qilib turadilar. Bolalar sho‘x musiqa ostida uni qidiradilar. Kim topsa, o‘sha yetaklovchi bo‘ladi. «Ko‘prikcha ustida yurish» Bolalar poldan 5-10 sm balandlikda qo‘yilgan sal qiyalikdagi ko‘prikchadoskada galma-gal yuradilar qomatlarini, yurish ritmlarini kuzatish. «Kichik oyoqchalar yo‘lda yuguradilar» Bolalar o‘tiribdilar, pedagog ularga oyoqlarini ko‘tarishni taklif qiladi. Ularning oyoqlari kichkinaligiga e’tiborini haratadi va bir necha marta qaytaradi: «Kichik oyoqchalar yo‘lda yuguradilar». Keyin esa pedagog ayiqning oyoqlari katta, shuning uchun u sekin yuradi, deydi: «Katta oyoqlar yo‘lda yuradilar». Pedagog bolalarda tez va yengil, yoki bo‘lmasa sekin va oqir oyoq harakatlarini ko‘rsatish uchun musiqa ostida qazil ashulalarni tez va sekin tempda aytadilar. Logoritmik mashg‘ulotlarda tovushlarni avtomatlashtirish jarayonida turli harakatlar mosligida artikulyatsiya, diktsiya, ohangdor burrolik va boshqalar (hamma prosodiyalarda) amalga oshiriladi. Artikulyatsiyani rivojlantiruvchi o‘yin va mashqlar

«Aks-sado» Bolalar sekin, oqista musiqa ostida o‘rmonda yuradilar va meva, qo‘ziqorinlar teradilar. Birinchi guruq zalning bir tomoniga, boshqasi haramaharshi tomonga ketadilar. Musiqa ancha baland, taxlikali yangraydi. Birinchi gurux bolalari baland ovozda «AU-AU-AU» deydilar. Ikkinchi guruq ularga sokin musiqa ostida past ovozda «AU-AU-AU» deb, javob qaytaradilar. Birbirlarini chaqirishib ikkala guruq uchrashadi. Marsh yangraydi, bolalar o‘rmondan uyga harab keladilar. Undosh tovushlarni aniq gapirtiruvchi o‘yinlar «Tarvuzli poyezd» Bolalar aylana bo‘lib turib koptokni bir birlariga uzatadilar, keyin pedagog esa: «tarvuzlarni poyezdga tashishni» tasavvur qiladilar. Undan keyin qo‘llarning aylanma harakati bilan musiqa ostida harakat qilayotgan poyezdni tasvirlab «Chu-Chu-Chu», deb talaffuz qiladilar. Harakatlar musiqa to‘xtashi bilan tugaydi. Bolalar «SH-SH-SH!» deb, talaffuz qiladilar. «Tarvuzlarni poyezdga tashish» dagi harakatlar bilan «tarvuzlarni tushirib olish» boshlanadi. «Yurish» Bu o‘yin prosodiyani rivojlantirishga imkon beradi. Bolalar musiqa ostida butun tovonlarida, oyoq uchlarida, tovonlarida, tovonning tashqi gumbazida yuradilar. Yurishning yo‘nalishi va musiqaning xarakteri o‘zgarib turadi. Bolalar yurish taktida: «Biz qomatni tekshirdik va kuraklarni keltirdik. Biz oyoq uchida yuramiz, biz tovonlarimizda yuramiz. Biz hamma bolalardek va maymoq ayiqdek yuramiz», deydilar. «Hayvonot bogi» Bolalarning har biri o‘zi uchun qayvon rolini tanlab oladi va «qafas» ga o‘tiradi (chambarak). Pedagog «qafaslar» orasidan yuradi va «Bu qafasda qanday qayvon yashaydi» deb so‘raydi. Bolalar harakatlari, mimikalari bilan, ovoziga taqlid qilib nimani tasvirlab berayotganlarini ko‘rsatadilar. Fonematik eshitishni rivojlantiruvchi o‘yinlar «Kim e’tiborli» Bolalar musiqa ostida aylana bo‘lib yuradilar, pedagog tovush nomini aytadi, bolalar chapak chalib kerakli tovushni ajratib oladilar. Kerakli bo‘qinni

ajratib olishda bolalar ikki marta chapak chaladilar. Qator boshqa so‘zlar ichidan to‘g‘ri ajratilgan so‘z uchun bolalr cho‘kka tushib o‘tiradilar. Diktsiya va tovushlarni mustahkamlashni rivojlantiruvchi o‘yinlar «Mo‘ri tozalovchi» Bolalar aylana bo‘lib turadilar va deydilar: «Mana quvnoq mo‘ri tozalovchi. U mo‘rilarni tozalaydi, tozalaydi. Qo‘llari yuqoriga va pastga qimirlaydi va barmoqlari maqkam qisilgan». Bolalar matnni qaytarib, quyidagi harakatlarni bajaradilar: qo‘llarini yuqoriga ko‘taradilar, keyin ularni tirsaklarida bukadilar, barmoqlarini musht qilib siqib kuch bilan pastga tushiradilar. «Botqoq» Bolalar ikki guruqga bo‘linadilar: «turnalar» va «qurbaqalar» aylana bo‘lib turadilar. O‘rtada «botqoq». «Qurbaqalar» ashula aytadilar: «Vaqillovchi qurbaqachalar qirqoq bo‘yida sayr qiladilar. Chivinlarni, pashshalarni teradilar». Ularga «turnalar» xori javob beradi: «Turnachalar-kemachalar, hammalari kul ranglari, oqlari va uzun burunlari ham osmon ostida uchadilar. Vaqillovchi qurbaqachalar turnalardan tirik qolishni istasangiz tezroq botqoqqa kirib keting». «Trunalarning» qo‘shiqini eshitib cho‘kka tushib o‘tirgan «qurbaqalar» «botqoqqa» sakrab tushadilar. Qo‘shiqning oxirida «turnalar» «qanotlarini» yoyib sakraydilar, «botqoqqa» sakrashga ulgurmagan «qurbaqalarni» tutadilar. Tutilgan «qurbaqalar» o‘yindan chiqadilar. Tovushlarni differentsiallash bosqichida musiqali yoki musiqasiz dramatik o‘yinlar foydali. O‘yinlar matni turli tovushlar bilan to‘ldiriladi. Personajlarni taqdim etish nutq prosodiyasini boyitadi. Dislaliyali bolalarda logoritmik ishlar jarayonida faoliyatida umumiy motorika, nutq va erkin xulq me’yorlashadi (o‘yin, o‘quv va muloqot). Rinolaliya bilan oqrigan kishilar uchun musiqiy-ritmik mashg‘ulotlar Yuz mimikasini rivojlantirish hamda umumiy motorikani – harakatlar tonusini, muvofiqlashtirishni, o‘tishni; tanglay pardasini harakatlanishini; nutq motorikasini; burunlashishni (tovushlarning dimoqdan chiqishi) bartaraf qilish – logoritmikaning maqsadi va vazifalari hisoblanadi.

Yuz mimikasini rivojlantirish uchun ma’lum bo‘lgan vaziyatlardan foydalaniladi: «Biz limon yemoqdamiz», «Shirin murabbo», «Achchiq qalampir», «Ko‘p kutilgan sovqa», «qo‘qirchoq betob bo‘lib qoldi», «Oyim keldi», «Muzqaymoq yegim kelyapti» va boshqalar. Matnga mos harakatlantiruvchi o‘yinlardan foydalaniladi. «Biz quvnoq bolalarmiz» Xonaning o‘rtasida bir-biridan 15-20 qadam oraliqda bo‘r bilan ikkita parallel chiziq o‘tkazilgan (bu yerda yetaklovchi bo‘ladi). Chiziq ortida bolalar turadilar, ular musiqiy signal bo‘yicha quvnoqlik bilan: «Biz quvnoq bolalarmiz, chopishni va o‘ynashni yaxshi ko‘ramiz, qani, bizga yetib olchi!» deydilar. Bolalar kulib harama-harshi tomonga chopib o‘tadilar. Yetaklovchi ularga o‘z qismi atrofida yetib olishga va tegishga harakat qiladi. U tegib ketgan bolalar o‘yindan chiqadilar, stullarga o‘tiradilar, dam oladilar va burun va og‘izdan nafas olishni differentsiallashning turli mashqlarini bajaradilar (parchalarni, bargchalarni puflaydilar va boshqalar). Bir chiziqdan boshqasiga 3-4 marta chopib o‘tganlaridan keyin pedagogning signali bo‘yicha dam olganlar ichidan yangi yetaklovchi tayinlanadi. Umumiy motorikani rivojlantiruvchi o‘yinlar «Yiqitmasdan tutib ol» Bolalar bir nechta to‘siqlarni bosib o‘tishlari kerak (arhamchilarni). Birinchi argamchi poldan 60 sm balandlikda tortilgan, boshqasi – undan 1 m uzoqlikda, poldan 40 sm balandlikda, yana 1 m dan so‘ng keyingi arhamchi 5 sm balandlikda. Bolalar turli tusdagi musiqa ostida galma-galdan birinchi to‘siqni «ayiqcha» ning qadam tashlashi bilan, ya’ni yarim bukilgan oyoqlar bilan, qo‘llarini ochib dumaloq qilib o‘tadilar; ikkinchisidan «sichqoncha» bo‘lib emaklaydilar, ya’ni uchinchi to‘siqqacha qorinda emaklaydilar; turadilar, undan sakrab o‘tadilar va «qurbaqacha» bo‘lib cho‘kka tushadilar, ya’ni to‘rtta oyoqda turadilar. Bundan so‘ng o‘ynayotgan bola o‘zini rostlashi kerak, pedagog tashlagan kopotok yoki chambarakni tutib oladi va u bilan chetga chiqadi. Hamma bolalar to‘siqlarni bosib o‘tganlaridan keyin logopedning «O‘ynanglar!» signali bilan kopotok yoki chambarakni o‘ynashni boshlaydilar.

Tanglay pardasini faollashtirish uchun yo‘tal, esnash, yutinishga taqlid qilish, qo‘shiqli o‘yinlar mashqlarini o‘tkazish kerak. qo‘shiq matni unli tovushlarga boy bo‘lishi lozim. Qo‘shiq aytish vaqtida nafas olish, diktsiya, katta ochilgan og‘izni kuzatish zarur. qo‘shiq tovush paydo qilishni, nafas olishni, ifodalilikni, jaranglarning tutashligini me’yorlashtiradi. qo‘shiq vositalari bilan nutqdagi burunlashishini (tovushlarning dimoqdan chiqishini) oldini olishi mumkin. Ahamiyatli vaziyatlarda unli tovushlardan qo‘shiq aytishni boshlash kerak. Bolalar harakatlanayotgan poyezd ritmi musiqasi ostida yuradilar, to‘xtaydilar, «u-u-u!» deb gudok chaladilar yoki logoped turli suratlarni ko‘rsatadi, bolalar ulardan xayqirib ta’sirlanadilar, masalan, qip-qizil, dumaloq pomidorni ko‘rib «o-o-o!» deb qo‘shiq aytadilar. O‘rmonda yuradilar va «Au-Au- Au!» deb bir-birini chaqiradilar. Yiglayotgan qiz bolani «Ua-Ua-Ua!» deb tasvirlab beradilar. Tovushga taqlid qilib bo‘rini «U!» deb, xo‘tikni «Ia!» deb, kuchukchani «Av!» deb, mushukchani «Myau!» deb tasvirlab beradilar. Xirgoyi qilishni harakatlar bilan qo‘shib olib borish foydali. Masalan, bolalar (kattalar) turadilar, oyoqlar yelka kengligida, o‘z oldida, gavdani o‘ngga, chapga burib bosh ustida harsak chaladilar. 4-6 marta qaytariladi, harsak chalib: «harqhars» – «Peshonaga o‘tirmasin, chivinni hars-hars. Chapda chivinni harsillatamiz, o‘ngda chivinni harsillatamiz» deb aytadilar. «Gavdani egish va rostlash» Bolalar kolonna bo‘lib turadilar, keyin yengil qadam bilan oldinga, orqaga yuradilar va harakatlarni sakrash bilan tugatadilar. Oyoqlar kerilgan, bolalar tez engashadilar, panjalarini polga uradilar: «Ax!», rostlanadilar va boshlari ustida harsak chaladilar: «Ux!». Bosh ustidagi harsak bilan sakrab oyoqlar birga qo‘yiladi. (harakatlar musiqaning xazil tusini ko‘rsatadi). Rinolaliya bilan kasallanganlar uchun logoritmik mashg‘ulotlar Rinolaliya bilan kasallanganlar uchun logoritmik mashg‘ulotlar shunday quriladiki, unda hamma turdagi ishlar nutq funksiyasiga ijobiy ta’sir qilib qolmasdan, balki umumiy soqligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Mashg‘ulotlar marsh

musiqasidan boshlanadi. Bolalar qadam tashlab yuradilar: bosh ko‘tarilgan, yelkalar keng yoyilgan, oldinga haraladi, qo‘llarni qayrat bilan silkitadilar. Logoped bolalar qomatini kuzatadi. Logoped bilan kelishib yurish paytida qadam tashlashga mos she’r aytish ham mumkin. “Pufak” (maktabgacha yoshdagi va kichik sinf o‘quvchilari uchun) Bolalar musiqa ostida aylana bo‘lib turadilar. Pedagog: “Pufakni puflanglar”. Bolalar yonoqlarini shishirib “Fu-u”deb talaffuz qiladilar, qo‘llarini ushlab orqalari bilan markazdan katta doira qosil qilib yuradilar. Pedagog: “Pufak yorildi”. Bolalar “SH” tovushi bilan aylana markaziga harab chopadilar. Pedagog: “Pufakni puflanglar”. Birinchi harakatni yana qaytaradilar. “Pufaklar uchib ketdilar” signaliga bolalar yonoqlarini to‘ldiradilar va ularni shu holatda ushlab turib qo‘llarini dumaloq qilib aylana bo‘ylab yuguradilar. So‘ngra to‘xtaydilar va musiqa ostida aylana bo‘lib bir-birlarini qo‘llarini ushlab yorilayotgan katta pufakni harakatlar bilan ko‘rasatadilar. Bolalar qo‘llarini gavda bo‘ylab bo‘shashtirib tushiradilar. So‘ngra hamma stullarga o‘tiradi va “Sovun pufakchalari” qo‘shqini kuylaydi (Kyun musiqasi). Mashg‘ulot oqista musiqa ostida yurish bilan tugaydi. “Poyezd” Bolalar parovoz g‘ildiraklarining taqillashiga taqlid qiladilar, tirsak bo‘g‘inlarini egib richag ishini; so‘ngra qildiraklarni qanday tekshirishni, poyezd qanday yurib ketganini, qanday par chikarganini, gudok chalganini va boshqalar ko‘rsatadilar. “G‘ozlar” Bolalar g’ozlar qanday qilib qanotlarini qoqqanini, cho‘qiganini, pishillaganini, qaqillaganini, uchganini va boshqalar ko‘rsatadilar. “Samolyotlar” Bolalar benzin nasoslarini tekshirishga taqlid qilib: “Sss”, motorni: “Rrr” deb talaffuz qiladilar. Samolyotlar uchdilar, qo‘ndilar, uchuvchilar ketmoqdalar (bolalar stulchalarga o‘tiradilar). Rinolaliyali bemorlarning nutq motorikasini rivojlantirish uchun artikulyator mashqlari funksional dislaliyasi bor odamlar bilan ham o‘tkaziladi. Musiqa raqbari o‘z mashg‘ulotlariga logopedning maslaqatiga ko‘ra zarur bo‘lgan

muayyan artikulyator tartibini shakllantirish uchun tayyorlov artikulyatsion mashqlarini kiritadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Ayupova M.Y., X.M.Po‘latova. Logopedik ritmika. Darslik. T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2007. Электрон таълим ресурслари 1. http :/ / www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti. 2. http: www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi sayti.

O'xshashlar

Fonetik fonematik nutq buzilishi

Logopediya fanining metodologik asoslari

Logopsixologiya kursining predmeti maqsad va vazifalari

Duduqlanish nutq tezligi va ravonligini pay tortishishi bilan buzilishi

Dizartriya