logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim
  4. Dizartriya

Dizartriya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.474609375 KB
Ko'chirib olish
Dizartriya Reja: 1. Dizartriya tasnifi va uning shakllari 2. Dizartriyani bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan logopedik ta’sir tizimi Dizartriya uning tasnifi va shakllari Dizartriya – nutq apparati inervatsiyasining organik buzilishi sababli nutqning talaffuz tomonidan buzilishidir. Dizartriya termini grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, dis – bo‘lak, arthon – biriktirish degan ma’noni bildiradi. Dizartriya-bu markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishi hisoblanadi. Dizartriyada nutq a’zolarining (yumshoq tanglay, til, lablar) kam harakatlanishi natijasida nutq tovushlari artikulyatsiyasi qiyinlashadi, shu bilan birgalikda ovoz, nafas buzilishlari hamda nutqning sur’ati, ritmi va ifodaliligida o‘zgarishlar kuzatiladi. Dizartriyaning og‘ir formasida nutq butunlay tushunarsiz bo‘ladi. Bunday hol anartriya deb ataladi. Anartriya termini grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, a-yo‘q, arthon – biriktirish degan ma’noni bildiradi. Dizartriyani tasniflashda mutaxassislar turli xil yondashadilar: jarohatlanish o‘chog‘iga qarab, nevrologik simptomning ustunligi yoki neyrolingvistik qarashlar bo‘yicha YE.N. Vinarskaya (1973), K.N. Vittorf (1940), K.Vovatr (1966), L.A. Danilova (1969), M.Zeyeman (1962), M.V.Ippolitova (1965), S.S. Lyapidevskiy (1968), YE.M. Mastyukova (1985), I.I. Panchenko (1974), K.A. Semyonova (1979), M.B. Eydinova. Ammo ko‘pchilik mutaxasislar dizartriyani tasniflashda jarohatlanish o‘ch’g'ini hisobga olish tamoyiliga amal qilib, dizartriyani quyidagi turlarga ajratadilar: bulbar, psedobulbar, qobiqli dizartriya, qobiq osti va miyachali dizartriya. Bulbar dizartriya. Uzunchoq miya – medullaoblongata – yana ikkinchi ancha eski nomga ham ega – bulbus cerebri – qaysiki miya o‘qining bir qismi piyoz boshchasi bo‘laklariga /bulbus, piyoz boshchasi\ tashqi yuzasi bilan o‘xshashdir. Miyaning bulbar qismiga tegishli IX, X va XI, XII bosh miya nervlarining periferik o‘qlari, po‘stloq yoki yadroning shikastlanishi oqibatida yuzaga keluvchi simptokompleksning harakat buzilishlari bulbar falaj deb ataladi. Periferik harakatlantiruvchi neyronlarning hujayralari orqa miyaning oldingi shoxlarida yoki miya o‘qining mos yadrolarida yotadi. Ularning aksonlari u yoki bu periferik harakatlantiruvchi nervlarni shakllantiradi. Periferik harakatlantiruvchi neyronning uning istalgan sathidagi shikastlanishi periferik falaj /parez/ning klinik ko‘rinishini beradi. Bunda nerv impulslari mushaklarga kelmasligi, shuning uchun undagi almashinish jarayonlarining buzilishini hisobga olsak, mushaklar atrofiyasi, tovushining pasayishining yuzaga kelishi sabablari ma’lum bo‘ladi. Muskullar mo‘rt, bo‘sh bo‘lib qoladi, shuning uchun bu ko‘pincha atrofik falaj deb ataladi. Periferik harakatlantiruvchi neyronning shikastlanishi birlamchi reflektor yoylarining uzilishiga sabab bo‘ladi. Bunda teri va pay reflekslari yo‘qolib, arefleksiya namoyon bo‘ladi. Periferik harakatlantiruvchi neyronlardagi patologik jarayon natijasida ham saqlanib qolgan qo‘zg‘aluvchanligi shu narsaga olib keladiki, atrofiyaga uchrayotgan muskullarda ba’zida alohida muskul to‘plamlari va tolalarning tez-tez qisqarishi kuzatiladi. Periferik paralichning ko‘rsatilgan klinik ko‘rinishlari atrofiya, atoniya va arefleksiya – bulbar falaj holatida IX, X, va XII bosh miya nervlari /til-hiqildoq, adashgan va tilosti bilan innervatsiya qilinuvchi muskullarda, ya’ni yutkin, hiqildoq, tanglay, til muskullarida kuzatiladi. Bu muskullarning funksional bo‘shashgan falaji yutishning buzilishlari (disfagiya va afagiya)da yeyish va ichish paytidagi yo‘talish bilan birga, ovoz buzilishlari (disfoniya va afoniya)da yoki bo‘g‘iq ovozda, «yopishib ketgan» va tushunarsiz nutqda namoyon bo‘ladi. Bunday belgilarga bulbar dizartriya deyiladi. Bu tushunchaga, odatda, pastki jag‘, yonoqlar, lablarning muskullarining bo‘shashgan falaji sabab bo‘luvchi tovush artikulyatsiyasi nuqsonlarini ham o‘z ichiga oladi, ammo Shuni aytish kerakki, bu muskullarni innervatsiya qiluvchi yuz /UP/ va uch tarmoqli /U/ nervlar bulbar nervlarga kirmaydi (yuz va uchtalik nervlarning yadrolari varolit ko‘prigida joylashadi). Chaynov va mimika muskullarining bo‘shashgan falaji dizartriya belgilaridan boshqa chaynashning buzilishi, og‘izni yopa olmaslik, gipo yoki amimiya kabi belgilarni ham yuzaga chiqaradi. Uzunchoq miyaning bir tomonlama (o‘ng yoki chap bo‘limining farqi yo‘q) shikastlanishlari yoki shu yerdan chiquvchi bulbar nervlar IX, X, XI, XII ning shikastlanishlari ikki tomonlama shikastlanishlarga nisbatan uncha og‘ir bo‘lmagan bulbar dizartriya belgilarining rivojlanishiga olib keladi. Kelib chiqishi yadroli bo‘lgan bulbar dizartriya bilan kasallangan bemorlarni nevrologik kuzatishlarda bo‘shashgan bulbar falajlardan tashqari tananing qarama- qarshi tomonida harakatlanish va sezishning buzilishlari, shuningdek, harakatlangan tarafda ataksiya belgilarining paydo bo‘lishi aniqlangan /masalan, Djekson, Avellis, Vallenberg, Shmedt sindromlari/. Litvak L.B. /1959/, Gutsmonn /1924/ va boshqalar tomonidan biror-bir bulbar nervning shikastlanishiga sabab bo‘luvchi bulbar dizartriyaning ayrim shakllari haqida bayon etishgan. Yaqindagina til yutqin nervlarining difteriya toksinlari bilan shikastlanishiga, natijasida bemor nutqida ovozning yo‘g‘on tembrining yuzaga kelishi ko‘p uchrar edi. Yuz nervining virusli kasalliklar yoki orta quloqning yiringli – yallig‘li jarohatlari paytidagi shikastlanishlari yanada ko‘proq uchraydi, bu narsa yuzning bir tarafdagi yonoq va lab muskullarining bo‘shashgan falaji bilan bog‘liq, bu esa nutqda lab tovushlari (B, M, P, V, F)ning noaniq artikulyatsiyasining rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Shikastlanishlar qanchalik miya o‘qiga yaqin bo‘lsa, bo‘shashgan falajlar shunchalik keng tarqalgan bo‘ladi. Uzunchoq miya moddasi o‘zining shikastlanishlarida (masalan, ensefelit, glial shish) jarangsiz bo‘g‘iq ovoz va so‘zlarni «yutib» talaffuz qilish, tushunarsiz artikulyatsiya bilan bog‘liq bulbar dizartriyaning birmuncha og‘ir formalari namoyon qiladi. Bunday holatlarda bulbar dizartriyaning belgilari, odatda, psevdobulbar dizartriyaning belgilari bilan kombinatsiyalashgan bo‘ladi. Bulbar dizartriya bilan kasallangan bemorlarni kompleks nevrologik va fonetik tekshirish, ularning klinik namoyon bo‘lish patogenezini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Bunday tekshirish miya qismlarining ayrim shikastlanishlarida bemorning nutq apparati faoliyatida ro‘y beruvchi eng qiyin funksional samoregulyator /o‘z-o‘zini boshqarish/ qayta qurilishlarini tushunishiga yordam beradi. Kasallarning neyrofonetik tekshirish ishlari shuni ko‘rsatadiki, alohida guruh muskullarining bo‘shashgan falaji tovushlarni talaffuz qilishdagi ayrim buzilishlarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun bemor nutqidagi tovushlar boyligi va xilma-xilligini yo‘qotadi. Atrofdagilar esa bemor talaffuz qilayotgan so‘zlarning ma’nosini tushunmay qoladi. Shunday qilib, ovoz boylamlari muskullarining parezi shu narsaga olib keladiki, ovoz boylamlari to‘liq va bir xilda harakatlanmaydi, ularning tebranish esa kam, aritmitik va yetarli amplitudaga ega bo‘lmay qoladi. Shuning uchun ovoz ohangdorligi yetarsiz, kuchsiz bo‘lib qoladi. Jarangli undoshlarni talaffuz qilish paytida ovoz boylamlarining yetarli harakatlanmasligida hiqildoq agrodinamik sharoitlarga yaqinlashadi, bunda jarangsiz undoshlarni talaffuz qilishda jarangli undoshlar ham jarangsizlashib ketadi. Bemor ovozini qayta chiqarishga urinib tovush paylarining ayrim agonisit va alkergist muskullarini, shu jumladan, yutqin va til ildizi muskullarini qo‘zg‘atadi. Bu shunga olib keladiki, unli tovushlar o‘zlariga xos bo‘lmagan shovqinli tovushlarga aylanadi. Shuning uchun bemor nutqidagi unli va undosh tovushlarning farqi sezilarsiz bo‘lib qoladi, bu esa atrofdagilarning bemor nutqini tushunishlarini qiyinlashtirib yuboradi. Bayon etilgan artikulyatsiya o‘zgarishining umumiy tendensiyasi, tabiiy ravishda ovoz bog‘lamlari, yumshoq tanglay, til va lab muskullaridagi paretik holatlarning taqsimlanishiga hamda u yoki bu tovushlar fizikaviy murakkabligiga ko‘ra turlicha variantlarga ega bo‘lishi mumkin. Barcha muskullarning bir tekis shikastlanishida eng differensiyalashgan til oldi tovushlari buziladi. Ammo til ildizi muskuli parezi ustunlik qilganda ko‘proq til orqasi tovushlari artikulyatsiyasi buzilishini kuzatish mumkin. Chunki qattiq talaffuz qilinadigan tovushlarga nisbatan yumshoq qilinadigan tovushlar artikulyatsiyasi til muskullarining kamroq differensiyalashgan innervatsiyasini talab etadi. Lekin bulbar dizartriyada ular qattiq talaffuz qilinadigan tovushlarga nisbatan kamroq va kechikib buziladi. Til usti muskullari shikastlangan holatda bir navbatda yumshoq tovushlar talaffuzi, artikulyatsiyasi va til o‘rta talaffuzining buzilishi ro‘y beradi. Nutq apparati muskulining paralichi qanchalik diffuz va buzilish darajasi qanchalik chuqur bo‘lsa, nutq tovushlari shunchalik qo‘pol buziladi. Bulbar dizartriyaning og‘ir hollarida eng sodda burun tovushlarini talaffuz eta olish qobiliyati sustlashib ketadi. Shunday qilib, nutq apparati sust parizi tufayli ro‘y bergan turli klinik holatlardagi bulbar dizartriyaning to‘g‘ridan to‘g‘ri birlamchi klinik simptomlari past, kuchsiz ovoz, portlovchi tovushlar artikulyatsiyasidagi buzilish, jarangli tovushlarda jaranglilik shaklining soddalashuvi, ovozning burunli, dimog‘li tembri, nutq ohangdorligining buzilish kabilardan iborat. Psevdobulbar dizartriya. Periferik harakatlantiruvchi neyronlarning yadrosining o‘zi nerv impulslarini miya po‘stlog‘idan markaziy harakatlantiruvchi neyronlir, boshqacha qilib aytganda piramida yo‘li bilan qabul qiladi. Hozirga qadar markaziy harakatlantiruvchi neyronlarning tanasini oldingi ildizi markaziy egatlarning /G‘ng va chap/ pG‘stlog‘ida ma’lum ketmaketlikda joylashgan deb hisoblanib kelinar edi. Til, lab, yutqin, tomoq harakatini innervatsiya qilishga tegishli hujayralar oldingi markaziy egatlarning pastki qismida joylashgan. Barcha piramida yo‘li tolalari birga qo‘shilib, miya po‘stlog‘i osti yadrolari orasidan yarimsharning oq moddasi bo‘ylab miya stvolining badal qismiga o‘tadi. Uzunchoq va orqa miya chegarasida piramida yo‘li o‘ng va chap tomonlari tolalarining katta qismi bir-birini kesib o‘tadi va orqa miyaning periferik harakatlantiruvchi neyronlar hujayralrida tugaydi. Agar periferik paralichda barcha ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlar buzilsa, markaziy spastik paralichda avvalo ixtiyoriy harakatlar zararlanadi, ixtiyorsiz harakatlar esa saqlanishi mumkin. Piramida yo‘llari tolalari kontakt yo‘lini hosil qiladi. Shuning uchun ularning shikastlanishida asosan bitta ko‘p hollarda ikkita qo‘l-oyoq qismi harakati eng nozik va differensiallangan qo‘l barmoqlarining harakati buziladi. Piramida yo‘lining bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi yadrolariga po‘stloq impulslarini tashuvchi tomonlariga kartikonuklear yoki kartiko – bulbar deyiladi. Ularning shikastlanishida yuzaga keluvchi muskullar paralichi markaziy spastik paralich xususiyatiga ega. Sust bulbar paralichlardan farq qilib, bu paralichlar psevdobulbar deyiladi. Bosh miya nervining ko‘pchilik harakatlantiruvchi yadrolarining ikki yoqlama po‘stloq innervatsiyasi Shuni aniqlab beradiki, kartikonuklear yo‘llarning bir yoqlama zararlanishi chaynash, yutish, tovush hosil bo‘lishida jiddiy funksional chetga chiqishini keltirib chiqarmaydi. Bunday buzilish ko‘rtikonuklear yo‘llarining ikki yoqlama shikastlanishda sodir bo‘ladi. Bunda til muskuli va yuzning pastki qismi muskulining markaziy spastik paralichi e’tiborga olinmaydi, bu muskullar miyaning qarama-qarshi yarim sharidan keluvchi kirtikonukleor tolalar bilan innervatsiya qilinadi. Ammo psevdobulbar dizartriya simptomlari, shuningdek, chaynash, yutish va tovush hosil bo‘lishining buzilishi, odatda, til osti va yuz nervlarining ikki yoqlama paralichi mavjudligi natijasida rivojlanadi. Shuninig uchun bir yoqlama miya markazining zararlanishi psevdobulbar dizartriyani chaqirishi mumkinmi degan savolga ko‘p mualliflar yo‘q deb javob beradilar. Psevdobulbar paralichning klinik ko‘rinishining muskullar tonusi va tilning faol harakatini tekshirib borish misolida kuzatishimiz mumkin. Agar bemorning og‘zi ochib ko‘rilganda til muskullar atrofiyasi yo‘qligini ko‘rish mumkin. Til, odatda, orqaga tortilgan, o‘rta qismi ko‘tarilgan va yutqinga kirish yo‘lini berkitib turgan bo‘ladi. Odatda, bemorlar tilini og‘iz bo‘shlig‘idan chiqara olmaydilar. Tilni oldinga chiqarib qilinadigan harakatdan til uchini burunga qarata chiqarilgandagi harakat kuchliroq buziladi. Bemor talab qilinayotgan harakatni tilning oldingi qismini pastki lab va pastki jag‘ bilan passiv ko‘tarishi hisobiga bajarish mumkin. Bunda til taranglashgan bo‘lib, til uchi yuqoriga qayrilmaydi va yuqorigi lab terisiga tegmaydi, tez holdan toyish sodir bo‘ladi va til sekin-asta yoki silkinishga o‘xshab og‘iz bo‘shlig‘iga kirib ketadi. Bemorlar uchun boshqa harakatlarga nisbatan til uchining iyakka qarata qiladigan pastga harakati birmuncha osonroqdir. Biroq tilning eng pastki uchi pastga egilmaydi va iyak terisiga tegmaydi. Tilning yon tomonga qiladigan harakati, ayniqsa og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarilganda ham kichik amplituda bilan xarakterlanadi, buning ustiga til butun massasi bo‘ylab joylashadi, bunda taranglashgan til uchi yon tomonga harakat qilmaydi. Tilning paretik muskullari va shu bilan bir qatorda boshqa nutq apparatining muskulli organlarining harakatining hajmi va kuchining bunday kamayishi albatta nutq jarayonida namoyon bo‘ladi. Kasallar ovozi kuchsiz, eshitilmas bo‘ladi va so‘nib boradi. Bunda har doim birinchi bo‘lib, nozik va murakkab artikulyatsion tovushlar zarar ko‘radi. Karlep /1960/ yutqin muskullarining spastik qisqarishlarida nutqiy paylarning chetlari bilan bir-biriga zich taqalishi va juda kuchli harakatlangan bo‘lishiga, nutqiy bo‘shliqdan yuqorida qo‘shimcha shovqin paydo bo‘lishiga e’tibor beradi. Shuning uchun tovush faqatgina kuchsiz bo‘lmay, bo‘g‘iq va xiralangan bo‘ladi degan fikrga keladi. Til-yutqin, adashgan va til osti nervlarining paralichi yoki markaziy parezlarida odamda asosiy rezoratorlar – yutqin va og‘iz bo‘shlig‘ining rezonatorik hususiyatlari tez, qattiq o‘zgarib qoladi. Bo‘yin, yutqin, tomoq, yumshoq tanglay va til muskullarining spastik holati yutqinning rezonatorlik faoliyatiga yo‘l bermaydi. Spastik taranglashgan til og‘iz bo‘shlig‘iga – tomoqning orqa devoriga suriladi, bu esa ma’lum yomon holatlarga olib keladi. Birinchidan, til o‘zagining orqaga joylashishi yutqin yo‘lini bekitib, tomoq-yutqin bo‘limining hosil bo‘lishiga imkoniyat bermaydi. Ikkinchidan, yutqinning ovoz to‘lqinlarini to‘plash va og‘iz bo‘shlig‘iga berish xossasini kamaytiradi va ovoz to‘lqinlarini burundor modikulyatsiyasi uchun sharoit yaratiladi. Manqalikning kelib chiqishida yutqinning yuqori qismidagi muskullar spastikiliga va yutqin-og‘iz va yutqin-burun bo‘shliqlari razmerining kattaliklari o‘zgarishlarining ahamiyatini Cereyene /1957/ ko‘rsatib o‘tadi. Muallifning nuqtayi nazaridan bu faktorlar havoning burun orqali to‘g‘ri chiqib ketishiga qaraganda ahamiyatliroqdir. Bu fikrni Berry va Eisensein /1956/ ham tasdiqlashadi. Psevdobulbar dizartriya shartli ravishda 3 darajaga ajratiladi: yengil, o‘rta, og‘ir. 1. Psevdobulbar dizartriyaning yengil darajasi artikulyatsion nutq apparat harakatlarida qo‘pol buzilishlarning yo‘qligi bilan xarakterlanadi. Bunda asosiy artikulyatsion qiyinchilik til, lablarda harakatni tez va aniq bajara olmasliklarida seziladi. Bunday bolalarda talaffuz kamchiliklari asosida artikulyatsion harakatlarini aniq tez bajara olmasliklari natijasida yuzaga keladi. Nutq birmuncha sekinlashgan bo‘ladi. Arti-kulyatsion jihatdan qiyin bG‘lgan tovushlar: j, sh, r, ch talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Jarangli tovushlar talaffuzida ovoz yetarli darajada ishtirok etmaydi. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar fonematik rivojlanishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Dizartriyaning yengil darajasida ko‘pchilik bolalar tovushlar analizida bir qator qiyinchilikka uchraydi. Bunday bolalar yozuvda o‘ziga xos xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar, ya’ni harflarni almashtirib yozadilar. Nutqning leksik grammatik tomonlarida kamchiliklar deyarli kuzatilmaydi. Psevdobulbar dizartriyaning o‘rta og‘ir darajada bolada yuz muskullar harakati yo‘qolgan bo‘ladi. Bu holat dizartriyaning o‘rta og‘ir darajasi uchun xarakterlidir. Lab va til harakatlari chegaralangan bo‘ladi. Bola lablari va tillarini kerakli holatlarda harakatlantira olmaydi. Asosiy qiyinchiliklar bir harakatdan ikkinchi harakatga o‘tishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Yumshoq tanglay kam harakatchan bo‘ladi. Bolada so‘lak oqishlari hamda chaynash va yutish aktlarida qiyinchiliklar kuzatiladi. Artikulyatsion apparat funksiyasidagi kamchiliklar og‘ir talaffuz kamchiliklariga olib keladi. Bunday bolalar nutqi tushunarsiz bo‘ladi va kechikib rivojlanadi. Psevdobulbar dizartriyaning og‘ir darajasi bu – anartriyadir. Bunda asosiy kamchilik muskullari og‘ir buzilishi va nutq apparatining to‘liq faoliyatsizligi bilan xarakterlanadi. Anartirik bolalar ma’nosiz, o‘zgacha ko‘rinishda bo‘ladi, pastki jag‘ tushgan, og‘izlari doimo ochiq holda bo‘ladi. Til og‘iz bo‘shlig‘ida harakatsiz yotadi, lab harakati o‘ta chegaralangan bo‘ladi. Chaynash va yutish aktlarida qiyinchilik kuzatiladi. Nutq to‘liq bo‘lmaydi. Qobiqli dizartriyada bosh miya qobig‘ining o‘choqli jarohatlanishi bilan bog‘liq patogenezga ega nutqning motor kamchiliklar guruhi namoyon bo‘ladi. Qobiqli dizartriyaning birinchi shakli bosh miyaning oldingi markaziy egatchasining pastki bo‘limining bir tomonlama yoki ko‘p hollarda ikki tomonlama jarohatlanishi bilan bog‘liq. Bunday xolatlarda artikulyatsiya mushaklarining markaziy parezi yuzaga keladi. Tilning ayrim mushaklarini qobiqli parezi juda nozik alohida harakatlari hajmining cheklanishiga olib keladi. Qobiqli dizartriyaning bu shaklida til oldi tovushlari talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Qobiqli dizartriyani tashxisi uchun har bir aniq holatda til oldi tovushlarining zararlanishi va bu kamchiliklarning mexanizmlarini aniqlashga yordam beruvchi nozik neyrolingvistik tahlilni amalga oshirish zarur. Qobiqli dizartriyaning birinchi shaklida til oldi tovushlaridan birinchi navbatda kakuminal undoshlar, ya’ni til uchini yuqori tishlar tomon ko‘tarib va biroz egilgan holda talaffuz qilinadigan undoshlar (sh, j, r) talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Dizartriyaning og‘ir ko‘rinishlarida bu tovushlar mutlaqo yo‘q bo‘lsa, yengil ko‘rinishida talaffuz jarayonida tilni o‘rta qismi yumshoq tanglay tomon ko‘tariladigan tovushlar (s, z, t, d, n) bilan almashtiriladi. Qobiqli dizartriyada apikal undoshlar, ya’ni talaffuz jarayonida til uchini yuqori tishlar va alveolalarga yaqinlashishi va tegib turishi bilan izohlanadigan tovushlar (l) talaffuzida ham qiyinchiliklar kuzatiladi. Shuningdek, qobiqli dizartriyada undosh tovushlarning hosil bo‘lishining kamchiliklari kuzatilishi mumkin. Qobiqli dizartriyada mushak tonusining ortishi xarakterli, ayniqsa, til uchi mushaklari tonusining ortishi kuzatiladi. Bu esa nozik differensial harakatlarni cheklaydi. Qobiqli dizartriyaning ikkinchi shakli kinestetik praksisni yetarli emasligi bilan bog‘liq. Bu esa bosh miyaning dominant yarim shari (odatda, chap yarimsharlar) qobig‘ining pastki markaziy bo‘limlarini bir tomonlama jaro- hatlanishida kuzatiladi. Bunday hollarda shovqinli va affrikat undosh tovushlar talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Artikulyatsiya kamchiliklari turli xil va turg‘un emasligi bilan xarakterlanadi. Nutq jarayonida zarur artikulyatsiya holatini izlash nutq tempini sekinlashtiradi va uyg‘unligida kamchiliklar keltirib chiqaradi. Ayrim artikulyatsiya holatlarini his etish va talaffuz etishda qiyinchiliklar kuzatiladi. Yuz gnozisini yetarli emasligi kuzatiladi. Qobiqli dizartriyaning uchinchi shakli dinamik kinestetik praksisning yetarli emasligi bilan bog‘liq. Bu bosh miyaning dominant yarimsharlari qobig‘ining motor sohasining pastki bo‘limlari jarohatlanishida kuzatiladi. Kinestetik praksis kamchiliklarida murakkab affrikat tovushlarining talaffuzi qiyinlashadi. Topshiriq bo‘yicha harakatlarni ketma-ketlikda bajarishda qiyinchiliklar namoyon bo‘ladi. Qobiqli dizartriyaning ikkinchi va uchinchi shakllarida tovushlarni mustahkamlashda qiyinchiliklar kuzatiladi. Ekstrapiramidali dizartriya (qobiq osti dizartriya). Ekstrapiramidali tizim tez, aniq va differensial harakatlarni bajarish imkonini beruvchi tayyorgarlik foniniavtomatik tarzda yaratadi. U mushaklarning tonusini, mushaklar qisqarishining ketma-ketligi, kuchi va harakatchanligi boshqarishda alohida o‘rin tutadi va harakat aktlarini emotsional ifodali, avtomatik tarzda bajarishni ta’minlaydi. Ekstrapiramidali dizartriyada tovushlar talaffuzida kamchiliklar aniqlanadi: – nutqiy mushaklarda mushak tonusini o‘zgarish; – zo‘riqish harakatlari mavjudligi (giperkinezlar); – nutqiy mushaklardan propritseptiv afferentatsiya kamchiliklari; – emotsional – harakat innervatsiya kamchiliklari. Ekstrapiramidali dizartriyada artikulyatsiya apparati mushaklarining harakatlari hajmi psevdobulbar dizartriyadan farqli ravishda yetarlicha rivojlangan bo‘ladi. Bola doimo o‘zgaruvchi mushaklar tonusi va zo‘riqishli harakatlar ta’sirida artikulyatsiya holatini his etishga va bajarishga qiynaladi. Shuning uchun, ekstrapiramidali dizartriyada ko‘p hollarda kinestetik dispraksiya kuzatiladi. Nutq mushaklarini tinch turgan holatida mushaklarning yengil tebranishi (dispgoniya) yoki uning ma’lum ma’noda pasayishi (gipotoniya) kuzatilishi mumkin. His- hayajonli, ta’sirchan holatlarda nutqiy bayonni amalga oshirishda urinishlarda mushaklar tonusini va zo‘riqishli harakatlarning ortishi kuzatiladi. Til tuguncha bo‘lib, ildizi tomon tortiladi, juda tez zo‘riqadi, tortiladi. Ovoz apparati va nafas mushaklari tonusining ortishi tovushni ixtiyoriy tarzda chiqishini yo‘qotadi va bola bittagina tovushni ham talaffuz eta olmaydi. Mushak tonusining yaqqol namoyon bo‘lgan kamchiliklarida nutq noaniq, tushunarsiz, ovoz manqalarining ega bo‘lib, nutqning ma’no tomonida, uning intonatsiyail-ohangli tuzilishida, tempida kamchiliklar kuzatiladi. Nutqning emotsional belgilari namoyon bo‘lmaydi, nutq monoton, bir xil bo‘ladi. Ovozni «O‘chib qolib», tushunarsiz ming‘illashga o‘tishini kuzatish mumkin. Ekstrapiramidali dizartriyaning xususiyatlari – bu tovush talaffuzini turg‘un va bir xil ko‘rinishdagi kamchiliklarining kuzatilmasligi, Shuningdek, tovushlarni mustahkamlash jarayonining qiyinchilik bilan amalga oshirilishidir. Ekstrapiramidali dizartriya ayrim hollarda neyrosensor karlik kabi eshitish kamchiliklari bilan birgalikda keladi. Bunda avvalo, balanda tonlarni eshitish zararlanadi. Miyachali dizartriya. Dizartriyaning bu shaklida miyacha va uning markaziy asab tizimining turli bo‘limlari bilan aloqalari jarohatlanadi. Miyachali dizartriyada nutq sekinlashgan, jumla oxiriga kelib ovozning «O‘chib qolishi» bilan tavsiflanadi. Til va lab mushaklari tonusining pasayishi ular uchun xos bo‘lib, til ingichka holda og‘iz bo‘shlig‘ida beharakat yotadi, harakatlar tempi sekinlashgan, artikulyatsiya holatlari his etish va amalga oshirishda qiyinchiliklar, yumshoq tanglay osilib turishi, chaynash harakatlarining sustligi, mimikaning cheklanganligi kuzatiladi. Til harakatlari noaniq bo‘lib, unda giper yoki gipometriyalar (harakatlar hajmining ortishi va kamayishi) kuzatiladi. Nozik maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarni bajarishda tilni bilinar-bilinmas titrashi, tovushlarni burunli talaffuz etish kuzatiladi. Dizartriyaning diffensial diagnostikasi ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi: dislaliyadan va alaliyadan farqlash. Dislaliyadan farqlash 3 ta asosiy sindromlar (artikulyatsiya, ovoz va nafas kamchiliklari sindromlari) asosida amalga oshiriladi. Bunda tovush talaffuzi buzilishi, nutqning ma’no tomonidagi kamchiliklar, tovushlar talaffuzining o‘ziga xos nuqsonliklarida tovushni nutqda mustahkamlashdagi qiyinchilik, Shuningdek, nevrologik tekshiruv ma’lumotlari (markaziy asab tizimida organik jarohatlar belgilarining mavjudligi) va analiz xususiyatlari (perinotal nuqsonliklar, baqirish, ovoz reaksiyalari, emish, yutish, va chaynash kabi nutqgacha bo‘lgan davr xususiyatlari alohida o‘rin tutadi) katta ahamiyatga ega. Alaliyada farqlash nutqning leksik-grammatik tomonining rivojlanishi xususiyatlarida til operatsiyalarini birlamchi kamchiliklarini yo‘qligiga asoslanib amalga oshiriladi. Dizartriyani bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan logopedik ta’sir tizimi Dizartriyani bartaraf etish bo‘yicha olib boriladigan logopedik ta’sir tizimi kompleks ravishda amalga oshiriladi, ya’ni artikulyatsion apparat massaji va gimnastik mashqlari, ovoz va nafas ustida ishlash, umumiy davolash, davolovchi jismoniy - tarbiya, fizioterapiya va dori - darmonlar bilan davolash ishlari. Asosiy diqqat bolada nutkning rivojlanishi holatiga, nutqning leksik- grammatik tomoniga hamda nutqning aloqa funksiyasi xususiyatlariga qaratiladi. Maktab yoshidagi bolalarda yozma nutq holati ham xisobga olinadi. Uzoq vaqt davomida muntazam ravishda olib borilgan mashg‘ulotlar sekin- asta artikulyatsion apparat, apparat motorikasini normallashtiradi, artikulyatsion harakatlarni rivojlantiradi, artikulyatsiya a’zolarida ixtiyoriy harakatlarni bir harakatdan boshqa bir harakatga o‘tish qobiliyatini shakllantiradi, hamda fonematik eshituvni to‘la qonli ravishda rivojlantirishga yordam beradi. Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning usullari AG. Ippalitova, O.V. Pravdina, V.V. Ippalitova, YE.M. Mastyukova, G.V. Chirkina, I.I. Panchenko, va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Dizartrik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning vazifalari quyidagilardan iborat: 1 – tovushlarning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish, ya’ni artikulyatsion motorikani, nutqiy nafasni rivojlantirish va tovushni nutqga qo‘yish va mustahkamlash; 2 – fonematik idrokni rivojlantirish, tovush analiz malakasini shakllantirish; 3 – nutqning ritm, ohangdorligi va ifodaliligi tomonidagi kamchiliklarni bartaraf etish. 4 – paydo bo‘lgan nutqning umumiy rivojlanmaganligini to‘g‘rilash. Dizartrik bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish, tuzatish ishning eng asosiy vazifalaridan biridir. Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarining asosiy sababi nutq apparati a’zolarining harakatchanligida kuzatiladigan kamchiliklardir. Shuning uchun logoped asosiy diqqatni artikulyatsion apparat harakatchanligini rivojlantirishga qaratishi lozim. Tovushlar talaffuzi ustida ishlash quyidagi holatni hisobga olib tashkil etiladi: 1 – dizartriya shakli, bolaning nutqini rivojlanish holati va bola yoshi-ni hisobga olish. 2 – nutq kommunikatsiyasining rivojlanishi. Tovushlar talaffuzining shakllanishi komunikatsiyaning rivojlanishiga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 3 – motivatsiyaning rivojlanishi, bor bo‘lgan buzilishlarini bartaraf etishga intilish, o‘z-o‘zini anglashni, o‘ziga ishonch, o‘zini boshqarish va nazorat qilish, o‘z qadrini bilish hamda o‘z kuchiga ishonish. 4 – differensial eshitish idroki va tovush analizi qobiliyatini rivojlantirish. 5 – ko‘ruv-kinestetik tuyg‘uni rivojlantirish yo‘li bilan artikulyatsion tartib va artikulyatsion harakatni kuchaytirish. – ishni bosqichma-bosqich tashkil etish. Korreksion ish bolada talaffuzi saqlanib qolgan tovushlardan boshlanadi. Ba’zan tovushlar ancha sodda motor koordinatsiyalari tamoyiliga ko‘ra tanlab olinadi, ammo artikulyatsiyaon buzilishni hisobga olingan holda birinchi navbatda ilk ontogenez tovushlari ustida ish olib boriladi. 7—Yeng og‘ir buzilishlarda, ya’ni bola nutqi atrofdagilar uchun umuman tushunarsiz bo‘lganda korreksion ish alohida ajratilgan tovushlar va bo‘g‘inlardan boshlanadi. Agarda bola nutqi atrofdagilar uchun nisbatan tushunarli bo‘lsa va u ayrim so‘zlarda nuqsonli tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qila olsa, unda ish «tayanch» so‘zlardan boshlanadi. Har qanday hollarda va turli nutqiy holatlarda tovushlar nutqda mustahkamlanishi zarur. 8 – Markaziy asab tizimi shikastlangan bolalarda nutqdan oldingi davrda logopedik ishlarni muntazam olib borish yo‘li bilan tovushlar talaffuzidagi murakkab buzilishlarning oldini olish muhim ahamiyatga ega. Dizarteriyada olib boradigan logopedik ishlar bosqichma-bosqich olib boriladi. 1-bosqich tayyorlov bosqichi – bu bosqichning asosiy maqsadi: artikulyatsion apparatni, artikulyatsion tartibni shakllantirishga tayyorlash; bolaning ilk yoshida – nutqiy muloqot ehtiyojini tarbiyalash; – passiv lug‘atni aniqlash va rivojlantirish – nafas va ovozdagi kamchiliklarni korreksiyalash. Bu bosqichning eng ahamiyatli vazifalari bu – sensor funksiyani, ayniqsa, eshitish idroki va tovushlar analizini rivojlantirishdir. Korreksion ish metodlari va usullarini qo‘llash nutq rivojlanishi darajasiga bog‘liq. Bolada muloqot nutq vositalarining bo‘lmasligi boshlang‘ich ovoz reaksiyasini tezlashtiriladi va tovushlarga taqlid qilishga olib keladi, hamda unga kommunikativ ahamiyat tusini beradi. Logopedik ishlar dori-darmonlar bilan ta’sir etish, fizioterapevtik davolash, davolov jismoniy tarbiyasi va massaj bilan qo‘shib olib boriladi. 2-bosqich boshlang‘ich kommunikativ talaffuz qobiliyatini shakllantirish bosqichi. Bu bosqichning asosiy maqsadi: – nutqiy muloqot va tovushlar analizi malakasini rivojlantirish; – artikulyatsion apparat muskullarini bo‘shashtirish; – og‘iz holatini nazorat qilish; – artikulyatsion harakatlarni rivojlantirish; – ovozni rivojlantirish; – nutqiy nafasni to‘g‘rilash; – artikulyatsion harakatlarni sezish va maqsadga yo‘naltirilgan artikulyatsion harakatni rivojlantirish. Artikulyatsion apparat muskullarini bo‘shashtiruvchi mashqlar umumiy muskullarni bo‘shashtiruvchi mashqlardan boshlanadi (bo‘yin, ko‘krak qafasi, qo‘l muskullari). So‘ng yuz muskullarini bo‘shashtiruvchi massaj ishlari olib boriladi. Harakatlar peshananing o‘rtasidan chekkaga qarab boshlanadi. Ular barmoq uchlarining yengil silashdagi sekin sur’atdagi harakatlar yordamida bajariladi. Bo‘shashtiruvchi massaj me’yoriy ravishda faqat yuzning tonusi oshgan muskullariga qaratiladi, bo‘shashgan muskullar guruhiga qaratilgan massaj esa mustahkamlovchi bo‘lishi lozim. Yuz muskullarini bo‘shashtiruvchi massajning ikkinchi yo‘nalishi qoshlardan boshning sochlar boshlanuvchi qismigacha qaratiladi. Harakatlar bir xilda ikkala qo‘l bilan ikki tomondan qilinadi. Uchinchi yo‘nalishda harakatlar peshana yo‘lidan pastga, lunjlardan bo‘yin va yelka muskullariga qaratiladi. So‘ngra lab muskullarini bo‘shashtirishga o‘tiladi. Logoped o‘zining ko‘rsatkich barmoqlarini yuqori labning o‘rtasi va og‘izning ikkala tomonidan burchagiga qo‘yadi va harakatlar o‘rta chiziqqa qarata qilinadi. Bunday harakat pastki lablar bilan ham qilinadi. So‘ngra ish ikkala labda o‘tkaziladi. Keyingi mashqda logopedning ko‘rsatkich barmoqlari xuddi yuqoridagidek holatda bo‘ladi, faqat harakatlar yuqori lab bo‘yicha yuqoriga qarab qilinadi, bunda milklar ko‘rinadi, pastga qarab qilingan harakatlarda pastki milklar ochiladi. So‘ngra logopedning ko‘rsatkich barmoqlari og‘izning burchaklariga qo‘yiladi va lablar tortiladi (iljayish). Qayta harakat yordamida lablar o‘z holatiga qaytadi. Bunday mashqlar og‘izning turli holatlarda: og‘iz yopiq, yarim ochiq, katta ochiq holatlarida qilinadi. Bo‘shashtiruvchi mashqlardan so‘ng past tonusdagi mustahkamlovchi massajdan so‘ng labning passiv faol harakatlari mashq qildiriladi. Bu massaj va mashqlar natijasida bola lablari bilan turli diametrdagi yog‘och buyumlarni, konfetlarini ushlab tura olishiga erishadi, naycha orqali suv ichishni o‘rganadi. Yuqorida qayd etilgan muskullarni umumiy bo‘shashtiruvchi mashqlaridan so‘ng til muskullarini mashq qilishga o‘tiladi. Ularni bo‘shashtirishda til pastki jag‘ muskullari bilan o‘zaro bog‘liq ekanini yoddan chiqarmaslik kerak. Shuning uchun spastik ko‘tarilgan tilning og‘iz bo‘shlig‘ida pastga harakati pastki jag‘ning pastga qarab harakati bilan birga qilinsa, mashqni bajarish bola uchun oson kechadi. Maktab yoshidagi bolalarga bunday mashqlar auto-trenning ko‘rinishida beriladi, «men tinchman, juda bo‘shashganman, tilim og‘zimda tinch holatda. Pastki jag‘ pastga tushayotganda tilni ham sekin pastga tushiraman». Agar bu usullar yetarlicha yordam bermasa, tilning uchiga bir bo‘lak toza doka yoki toza, yengil biror buyum qo‘yiladi. Hosil bo‘lgan taktil sezgilar bolaga tilning erkin harakatiga nimadir xalaqit berayotganini tushuntirishga, ya’ni spastik holatni sezishga yordam beradi. Shundan so‘ng logoped logopedik zond bilan tilni yengil bosish harakatlarini qiladi. Keyingi harakat tilni yengil holda tomonlarga harakat qilishidir. Logoped ehtiyotkorlik bilan tilni toza doka bilan ushlab, ritmik ravishda tomonlarga tortadi. Asta-sekin logopedning yordami kamayib, bola mashqni o‘zi bajara boshlaydi. Massaj, davolovchi jismoniy tarbiya mutaxassis tomoni-dan o‘tkaziladi. Logoped va ota-onalar shifokor nazorati ostida, gigiyenik talablarga amal qilgan holda uning elementlaridan foydalanishlari mumkin. Og‘izning holatini nazorat qilish Dizartriyada og‘izning holatini nazorat qilmaslik ixtiyoriy artikulyator harakatlarning rivojlanishini qiyinlashtiradi. Dizartriyada, odatda, bolaning og‘zi ochiq, so‘lak oqishi kuzatiladi. Olib boriladigan ishlar 3 bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich – lablar uchun mashqlarda taktil sezgilarni bolaning og‘zini passiv yopishi bilan birgalikda rivojlantirish. Asosiy diqqat bolaning og‘zini yopish sezgilariga qaratiladi, bola bu holatlarni oyna orqali ko‘rib turadi. Ikkinchi bosqich – passiv faol yo‘llar orqali og‘izni yopish. Og‘zini yopish avval boshni pastga egish va og‘zini ochish, boshni orqaga tashlash holatida oson bajariladi. Ishning boshlang‘ich bosqichlarida ushbu osonlashtirilgan usullardan foydalangan holda amalga oshirish mumkin. Uchinchi bosqich – og‘izni faol ochish va yopish mashqlari so‘z ko‘rsatmasi bo‘yicha o‘tkaziladi. Masalan, «Og‘izni katta och», «Lablarni cho‘chchaytir», «Lablarni naycha shakliga keltir va avvalgi holatiga qaytar». Og‘izning turli harakati tasvirlangan rasmlarga qarab mashqlarni bajarish. Mashqlar asta-sekin murakkablashib boradi: boladan bo‘shashtirilgan lablar orqali puflash, tebranish harakatlarini bajarish so‘raladi. Artikulyatsion gimnastika Artikulyatsion gimnastikani o‘tkazishda taktil-proprotseptiv stimulyatsiya, statik-dinamik sezgilarni rivojlantirish, aniq artikulyatsion kinesteziyalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ishning dastlabki bosqichlarida saqlangan analizatorlardan (yeshitish, ko‘rish, taktil) mukammal ravishda foydalanish orqali amalga oshiriladi. Mashqlar ko‘zlarni yopiq holda bolaning diqqatini proprotseptiv sezishlarga qaratish orqali bajariladi. Artikulyatsion gimnastika dizartriyaning shakli va artikulyatsion apparatning jarohatlanish darajasiga qarab differensiyallashtiriladi. Nutq muskullari harakatini rivojlantirishdan avval yuzning mimik muskullari mashqlaridan foydalaniladi. Maktabgacha yoshdan boshlab bolada mimikaning ixtiyoriy va differensirlashgan harakatlari va o‘z mimikasi ustidan nazorat qilish rivojlantiriladi. Bolaning so‘zli ko‘rsatma bo‘yicha ko‘zini ochish va yopishga, qoshlarini chimirish, lunjini shishirish, so‘lagini yutish, og‘zini ochish va yopishga o‘rgatiladi. Yuz va lab muskullarining yetarlicha kuchini rivojlantirish uchun toza ro‘molcha, naychadan foydalanib, maxsus qarshilik mashqlaridan foydalaniladi. Bola naychani lablari bilan ushlab, katta odam uni tortib olishga harakat qilsa ham ushlab turishi lozim. Tilning artikulyatsion gimnastikasi tilning uchini pastki tishlarning chetlariga faol tegishini tarbiyalashdan boshlanadi. So‘ngra tilning umumiy, kam differensirlangan harakatlari avval passiv keyin passiv-faol va faol harakatlari rivojlantiriladi. Tilning ildizi muskullarini rivojlantirish ularni maxsus zond orqali til ildizini ta’sirlash yo‘li bilan reflektor ravishda qisqartirishdan boshlanadi. Mustahkamlash ixtiyoriy yo‘talishdan foydalanib o‘tkaziladi. Artikulyatsion motorikani rivojlantirish uzviy ravishda umumiy va maxsus mashqlardan foydalanilgan holda olib boriladi. O‘yinlar artikulyatsion motorikani xarakteri va nuqsonning darajasi, bolaning yoshini e’tiborga olgan holda tanlaniladi. Ovozni rivojlantirish. Dizartrik bolalarda ovozni rivojlantirish va korreksiyalash uchun turli xil ortofonik mashqlardan foydalaniladi, bu mashqlar nafas faoliyati, fonotsiya va artikulyatsiyani rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ovoz ustida ishlash artikulyatsion gimnastika va massajdan so‘ng olib boriladi. Bular bilan birga yana bo‘yin muskullarini bo‘shashtiruvchi, boshning har tomonlama harakatini bajarish bo‘yicha maxsus mashqlar, shu mashq bilan bir vaqtning o‘zida i-e-o-u-a unli tovushlarni talaffuz etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ovozni korreksiyalash uchun yumshoq tanglay harakatini faollashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Buning uchun suv tomchilarini yutish, yo‘talish, esnash imitatsiyalarini bajarish, qattiq atakada «a» unlisini talaffuz etish mashqlarini bajarish tavsiya etiladi. Ushbu mashqlar oyna oldida hisob ostida o‘tkaziladi. Quyidagi usullardan foydalaniladi: tilni orqa qismini qo‘zg‘atish va til yordamida tanglayni taqillatish harakatini bajarish; ixtiyoriy yutish harakatini bajarish; bunda logoped tomizg‘ich bilan halqumning qarshi devoriga suv tomizadi, bu vaqtda bolaning boshi biroz orqaga egilgan bo‘ladi. Ovoz hosil qilishda jar harakatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun og‘izning ochish va yopish, chaynash imitatsiyasi mashqlaridan foydalaniladi. Shuningdek, pastki jag‘ni tushirish bo‘yicha maxsus mashqlardan foydalaniladi. Logoped muskullar bo‘shashganidan so‘ng pastki jag‘ni 1 – 1,5sm pastga tushirishga yordam beradi (bola og‘zini mustaqil ravishda yopadi). Harakatlar hajmi va suratini ixtiyoriy nazorat qilish turli ko‘rgazmali usullardan foydalanib amalga oshiriladi (quduqqa chelakning tushayotgani, arqonga borlangan sharcha tasvirlangan rasmlar va hokazo). So‘ngra bu mashqar so‘z ko‘rsatmasi bo‘yicha bir vaqtning o‘zida turli tovushlar birikmasini (don-don, pap-pap, kar-kar) talaffuz qilish bilan birgalikda bajariladi. Tanglay muskullarini mustahkamlash uchun uni bo‘shashtirish va taranglashishni navbati bilan almashtirish mashqlaridan foydalaniladi. Bolaga esnash harakatining tugashida «a» tovushi talaffuz etish, og‘izning katta ochiq holatida «a» tovushini talaffuzidan «p» tovushiga nafasni bosim ostida ushlab turib o‘tiladi. Bolaning diqqati tanglay holatini sezishga qaratiladi. Shuningdek, ovoz kuchi tembri va balandligini rivojlantirish mashqlaridan foydalaniladi. Masalan, o‘nliklar bo‘yicha ovozni kuchaytirib to‘g‘ri sanash va ovozni asta-sekin pasaytirib teskariga sanash mashqlaridan foylaniladi. Ovoz tembri, balandligi va ovoz intonatsiyasini rivojlantirishda turli o‘yinlar ertaklarni rollarga bo‘lib o‘qish, instsenirovkalar katta ahamiyatga ega. Nutqiy nafasni korreksiyalash. Nafas gimnastikasi umumiy nafas mashqlaridan boshlanadi. Uning asosiy maqsadi nafas hajmini oshirish va uning ritmini normallashtirishdir. Bolaning og‘zi yopiq holda burun teshiklarini navbatma-navbat yopib nafas olishga o‘rgatiladi. Nafas olishni chuqurlashtirish uchun bolaning burun teshigi yonida «nafas yelpig‘ichi» hosil qilinadi. Burundan nafas chiqarishni o‘rganish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi. Bolaga og‘zini ochmasdan «chuqur nafas ol va cho‘zib burun orqali chiqar» deb ko‘rsatma beriladi. Keyingi mashqlar og‘izdan nafas olishni rivojlantirishga qaratiladi. Logoped bolaning burnini yopib alohida unli tovush yoki bo‘g‘inlarni talaffuz qilishni so‘rashga qadar og‘izdan nafas olish taklif qilinadi. Nutqiy nafasni korreksiyalashda «qarshilik mashqlaridan» ham foydalaniladi. Bola og‘izdan nafas oladi. Logoped nafas olishga qarshilik qilgandek, 1 – 2 sekund davomida qo‘lini bolaning ko‘kragiga qo‘yadi. Bu ancha chuqur va tez nafas olishga va uzoq nafas chiqarishga imkon yaratadi. Nafas mashqlari har kuni 5 – 10 minut davomida o‘tkaziladi. Ushbu mashqlarni bajarishda nafas chiqarish vaqtida logoped unli tovushlarning turli qatorini talaffuz qiladi va bolani unga taqlid qilishga undaydi va bunda ovozni balandligini o‘zgartiradi. So‘ngra bolani undosh tovushlarni alohida va unli tovushlar bilan birgalikda talaffuz qilishga undaydi. Dinamik va statik nafas mashqlari mavjud. Nafas mashqlarini o‘tkazishda bolaning toliqib qolmasligiga yelka va bo‘yin muskullarini taranglashtirmasligiga ahamiyat berish lozim. Mashqlar sanoq ostida yoki musiqa jo‘rligida bajarilishi lozim. Nafas mashqlari ovqatlanishga qadar yaxshi shamollatilgan xonada o‘tkaziladi. Artikulyatsion harakat sezgilari va artikulyatsion praksisni rivojlantirish. Harakat-kinestetik bog‘lanishlarni rivojlantirish uchun quyidagi mashqlarni o‘tkazish zarur. Pastki jag‘ni yuqoriga ko‘tarish va pastga tushirish. Tilni yuqori va pastki milklarga tekkizish. Logoped mashqlarni avval oyna oldida, so‘ngra oynasiz bajaradi, bolaning ko‘zlari yumiq, logoped u yoki bu harakatlarni bajaradi, bola esa ularni nomlaydi. Quyidagi artikulyator sensor sxemada mashq qilish zarur: lablararo: lablar passiv jipslashadi va shu holatda ushlab turish. Bolaning diqqati jipslashgan lablarga qaratiladi va undan lablar o‘rtasidan ularning jipslovini buzib puflash taklif qilinadi; lab-tish aro: chap qo‘lni ko‘rsatkich barmog‘i bilan logoped bolaning yuqori labining tepa tishlarini ko‘rsatib ko‘taradi, o‘ng qo‘linint ko‘rsatkich barmog‘i bilan pastki labni yuqori milklarigacha ko‘taradi va bolaga puflash taklif qilinadi; til-tish aro: til tishlar o‘rtasiga qo‘yiladi va shu holatda ushlab turiladi; til-tanglay: bolaning boshi birmuncha orqaga egiladi, tilning orqa qismi qattiq tanglayga ko‘tariladi, boladan yo‘talish harakatlarini bajarish so‘raladi va diqqati til hamda tanglay sezgilariga qaratiladi. Artikulyatsion praksisni rivojlantirishda erta boshlangan logopedik ish, bolaning nutqiy tajribasini kengaytirish va boyitish, maxsus bo‘yin mashqlari katta ahamiyat kasb etadi. Tovushlar talaffuzini korreksiilash Tovushlar talaffuzini to‘g‘irlashda individual yondashish tamoyilidan foydalaniladi. Tovushlarni to‘g‘rilash va nutqqa qo‘yish individual tanlanadi. Bir nechta tovushlar ustida ishlash ishda izchillikni talab etadi. Tuzatish ishida birinchi navbatda artikulyatsion jihatdan oson talaffuz etiladigan tovushlar yoki tuzatish oson bo‘lgan tovushlar tanlab olinadi. Bu tovushlar; a, p, u, m, k, n, x, B, o, t, s, l. Ushbu tovushlar ustida ishlash jarayonida ularni talaffuz normasigacha keltirish mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan tovushlar ustida ishlash bilan bir vaqtda fonematik eshituvni rivojlantirish va tovushlar analizi malakalarini shakllantirish ustida ham ish olib boriladi. Artikulyatsion buzilishlarning og‘ir hollarida tovushlarni nutqga qo‘yish maxsus yordamni talab etadi. Bunda logoped ko‘rish, taktilvibratsion sezishdan foydalangan holda u yoki bu tovushning talaffuzi uchun zarur bo‘lgan harakatni bajarishni bolaga tushuntiradi va yordam beradi. Masalan, anartriyada logoped «u» tovushi artikulyatsiyasini hosil kilish uchun bola lablariga qo‘lini yaqinlashtiradi. Tovushlarni nuqtaga qo‘yish ustida ishlaganda logoped aniq bo‘lmasa ham tovushni to‘g‘ri talaffuz darajasiga yaqinlashtirishi lozim. Dastlabki vaqtlarda normal talaffuzga erishish qiyin. Bu vaqtda bolaning o‘xshash tovushlarni o‘zlashtirishi, ularni farqlashi juda muhimdir. Tovushlarni normal talaffuziga yaqinlashtirish darajasi artikulyatsion apparatning jarohatlanish darajasi bilan aniqlanadi. Har bir yangi tovush ustida ishlashda, uning artikulyatsion xususiyatlarini o‘rganish zarurdir, ya’ni artikulyatsiyaning asosiy xarakterli belgilari, uning boshqa tovushlardan farqli tomoni, artikulyatsiyani boshqalari bilan solishtirish. Muntazam mashqlar olib borilishi tovushni kerakli artikulyatsion tartibga yaqinlashtiradi va to‘liq tovush talaffuziga o‘tiladi. Logoped sekin-asta o‘rganilayotgan tovushni aniq va turli talaffuz etishni talab etib boradi. Artikulyatsion motorika va tovushlarni nutqga qo‘yish ustida ishlashdan tashqari, fonematik eshituvni rivojlantirish uchun ham muntazam ravishda ish olib boriladi. Bunda bolalar unli tovushlar qatoridan kerakli unli tovushlarni, undosh tovushlar qatoridan undosh tovushlarni ajratishga va analiz qilishga o‘rganadilar. Bolalar o‘rganadigan tovushlarni turli bo‘g‘inlar birikmalarida qaytarishga, bo‘g‘in va so‘z hosil qilgan tovushlarni aytish, ularning ketma-ketligini aniqlashga o‘rganib boriladi. Talaffuz mashg‘ulotlarida artikulyatsion apparat a’zolarini rivojlantirishga qaratilgan ishlar frontal tarzda olib boriladi. Foydalaniladigan mashqlar bolalarning individual rivojlanishlari nutqiy holatlarini hisobga olgan holda tanlab olinadi. Bundan tashqari mashg‘ulotlarda nafas mashqlari ham olib boriladi. Mashg‘ulotlarning asosiy qismi o‘rganilgan tovushni alohida va bo‘g‘inlar birikmasida talaffuz etishga, mustahkamlashga ajratiladi. Logoped o‘tilganlarni bola qanday o‘zlashtirganligini doimo tekshirib bormog‘i lozim. Buning uchun boladan u yoki bu tovush uchun xarakterli bo‘lgan artikulyatsiya a’zolari holatini aytib berish yoki ko‘rsatib berish taklif etiladi, so‘ng tovushni alohida va so‘zlarda talaffuz etish so‘raladi. Tovushlar ustida olib borilayotgan mashqlar ko‘ruv va taktil idrok etish ostida nazorat qilib boriladi. Bu davrda yana artikulyatsion belgilar bo‘yicha bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilgan tovushlar differensiyasi ustida mashqlar o‘tkaziladi: 1) og‘iz va burun tovushlar differensiatsiyasi (p-m); 2) burunli tovushlar guruhi o‘rtasida tovushlar differensiatsiyasi 3) (m va n); 4) dortlovchi tovushlar guruhida tovushlar differensiatsiyasi (k-x); 5) unli tovushlar differensiatsiyasi (a, u, o, u); 6) portlovchi va qorishiq tovushlar differensiatsiyasi (t-s). Bu mashqlar jarayonida boshqa tovushlarni o‘zlashtirish uchun asos yaratiladi. Endigi davrda artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo‘lgan tovushlar ustida ish olib boriladi. Bu jarangli shovqinli undoshlar, qorishiq va «r» tovushidir. Bu davrda ishning muvaffaqiyatli olib borilishida fonematik eshituvning yetarli rivojlantirilganligi, tovushlar analiz malakasining birmuncha shakllanganligi asosiy rol o‘ynaydi. Bolalar bu davrga kelib tovushlarni yaxshi ajrata oladilar. Bolalar nutq faolligi, tovushlar analiz malakasi sezilarli darajada oshadi. «R», «SH», «J» tovushlarni bolalar aniq, yaxshi talaffuz qilishda qiynaladilar. Lekin ularni farqlashda qiyinchiliklar kam kuzatiladi. Bu davrda ham tovushlar differensiatsiyasi ustida ishlashga maxsus vaqt ajratiladi. Bu vaqtda s-z, sh-j tovushlar differensiatsiyasi ustida ish olib boriladi. Bunda bolalar tovushlarni bir- biridan xatosiz ajratishga o‘rganganliklariga logoped ishonch hosil qilgach, tovushlarni burun va so‘zdagi o‘rinlarini aniqlashga qaratilgan mashqlarga o‘tadi. Tovushlarni to‘g‘ri talaffuzi, fonematik eshituvni rivojlantirish, tovushlar analiz malakasini shakllantirish ustida olib borilgan muvaffaqiyatli ishlar, dizartrik bolalarning yozuvni o‘zlashtirishlari uchun asos bo‘ladi. Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. 5. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 7. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002.

O'xshashlar

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar idrokining xususiyatlari
Logopediya fanining metodologik asoslari
Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi
Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari
Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar