Педагогик психология фани предмети - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Педагогик психология фани предмети

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.5 KB

Ko'chirib olish

Педагогик психология фани предмети Режа: 1.Педагогик психология предмети, вазифалари, муаммолари 2.Педагогик психология фанининг тадқиқот методлари

Педагогик психология– психология фанининг тармоғи сифатида таълим ва тарбиянинг шахсга самарали таъсир этувчи омиллари, қонуниятлари ва механизмларини ўрганувчи фандир. Педагогик психологиянинг предмети болаларни мактабда билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш қонуниятларини, бу жараёнларда содир бўладиган индивидуал тафовутларни, уларда мустақил ва ижодий тафаккурни таркиб топтириш қонуниятларини тадқиқ этишдир. Педагогик психологиянинг муҳим вазифаларидан бири – мактабдаги таълим-тарбия жараёнини янада такомиллаштиришнинг психологик асосларини ишлаб чиқишдан иборат бўлиб, бу ҳол янги таълим дастурига ўтиш билан боғлиқдир. Педагогик психология уч бўлимдан иборат: таълим психологияси, тарбия психологияси ва ўқитувчи психологияси. Педагогик психологиянинг вазифалари: 1)таълим жараёнларини бошқаришнинг психологик масалаларини ўрганиш; 2) билиш жараёнларининг шаклланишини тадқиқ қилиш; 3) ақлий тараққиётнинг ишончли кўрсаткичларини аниқлаш; 4) таълим жараёнида ақлий тараққиётнинг самарали бўлиш шароитларини ўрганиш; 5) педагог ва болалар ўртасидаги, болалар ва болалар ўртасидаги ўзаро муносабат хусусиятларини ўрганиш; 6)болаларга индивидуал ёндошиш билан боғлиқ бўлган масалаларни ўрганиш. 7)педагогик фаолиятни амалга оширишнинг психологик қонуниятларини ўрганиш. Педагогик психологиянинг муаммолари қуйидагилар: 1.Боланинг ривожланишида унинг ҳаётидаги ҳар бир сензитив даврни топиш ва ундан иложи борича кўпроқ фойдаланиш муаммоси. Бу масаланинг муаммолилиги шундаки, биринчидан, бола шахси ва интеллекти ривожланишининг барча сензитив даврлари маълум эмас, унинг қачон

бошланиши, қанча давом этиши ва қачон тугаши номаълум. Иккинчидан, ҳар бир боланинг ҳаёти ўзига хос индивидуал бўлиб, турли даврда ҳар хил кечади. 2.Болага онгли ташкил этилган педагогик таъсир ва унинг психологик тараққиёти орасидаги боғланиш муаммоси. Таълим ва тарбия боланинг ривожланишига таъсир этадими, ёки у таълим ва тарбия натижасида фақат билим, кўникма ва малакаларга эга бўлиб, унинг интеллектуал ва ахлоқий ривожланишга таъсир қилмайдими? Ҳар қандай таълим боланинг ривожланишига таъсир қиладими ёки фақат муаммоли ва ривожлантирувчи таълим-ми? 3.Таълим ва тарбиянинг умумий ва ёш муаммолари. Бола ҳаётининг ҳар бир аниқ даврида таълимга ёки тарбияга урғу бериш керакми?- бола ҳаётининг айни даврида нимага кўпроқ эҳтиёж сезади: когнитив – интеллектуал ёки шахс сифатида ривожланишгами? 4.Педагогик таъсирларнинг комплекслиги ва бола тараққиётининг системалилиги характери муаммоси. Бола тараққиётини когнитив ва шахсий хислатларнинг ўзгариши сифатида тасаввур қилсак, уларнинг ҳар бири алоҳида ривожланиши мумкин, ҳар бирининг ривожланиши бошқа хусусиятларга боғлиқ. 5.Бола хулқ-атвори ва психологик характеристикаларининг ривожланиши таълим ва етилишга, лаёқат ва қобилиятлар, генотип ва муҳитга боғлиқлиги муаммоси. Таълимни бола организмида маълум нейрофизиологик тузилмалар етилмасдан бошлаш мумкин-ми?Таълим боланинг органик ривожланишига таъсир қиладими? Агар таъсир қилса, қандай даражагача таъсир қилади? Генотип ҳамда муҳит боланинг психологик ва хулқ-атвори ривожланишига алоҳида, биргаликда қандай таъсир қилади? 6.Боланинг онгли таълим ва тарбияга психологик тайёрлиги муаммоси. Бу муаммони ҳал қилишда таълим ва тарбияга психологик тайёрлик деганда нима назарда тутилиши: болада лаёқатларнинг мавжудлиги маъносидами

ёки таълим ва тарбияга қобилиятнинг ривожланганлиги маъносидами, болада яқин тараққиёт зонаси ва ривожланиш даражаси мавжудлиги маъносидами, интеллектуал ва шахсий етукликнинг маълум даражасига эришилганлиги маъносидами? 7.Боланинг педагогик қаровсизлиги муаммоси. Боланинг педагогик таъсирларни ўзлаштира олмаслиги унга болалигида ёмон таълим ва тарбия берилганлиги. 8.Таълимни индивидуаллаштиришни таъминлаш муаммоси.Болаларнинг лаёқат ва қобилиятлари асосида гуруҳларга бўлиб ўқитиш, ҳар бир боланинг индивидуал хусусиятларга мос таълим ва тарбия методларини танлаш тушунилади. Юқорида келтирилган психологик-педагогик муаммоларни ҳал қилиш ўқитувчилардан юқори касбий маҳоратни, психологик билим, кўникма ва малакаларни талаб қилади. Педагогик психология методлари Педагогик психологияда умумий ва ёш психологияда фойдаланилган методлар қўлланилади. Улар: кузатиш, ёзма ва оғзаки саволномалар, эксперимент ва бошқалар. Лекин улар болаларнинг ёши, психологик ва педагогик муаммоларига боғлиқ равишда қўлланилади. Умумий методлардан ташқари, педагогик психологиянинг махсус методлари ҳам мавжуд. Масалан, уларга психологик-педагогик эксперимент, махсус психологик-педагогик тестлар киради. Психологик- педагогик эксперимент болага у ёки бу педагогик таъсирнинг маҳсулдорлик даражасини аниқлаш учун махсус ривожлантирувчи мақсадни кўзлаб ўтказилади. Психологик-педагогик эксперимент уч босқичдан иборат: 1.Аниқловчи эксперимент. 2.Шакллантирувчи эксперимент. 3.Назорат экспериментлари.

Рус психологи Б.Г. Ананьев бўйича тадқиқот методлари 4 гуруҳга бўлинади: I. Ташкилий методлар: таққослаш, лонгитюд ва комплекс методлари киради. Таққослаш–умумий психология, ижтимоий психология, пато- психология ва дефектологияда кенг қўлланилади. Ёш ва педагогик психологияда ўрганилаётган психик жараёнларнинг динамикасини аниқлаш учун қўлланилади. Лонгитюд – (узлуксиз) узоқ вақт давомида айни бир хил кишилар ўрганилади. Комплекс – психологик тадқиқотлар бошқа фанлар методлари иштирокида ўтказилади. (шахснинг жисмоний, физиологик, психик ва ижтимой тараққиёти аниқланади). II. Эмпирик методлар: кузатиш ва ўз-ўзини кузатиш; экспериментал психодиагностика методлари (тест, анкета, суҳбат, социометрия, интервью); фаолият натижаларини таҳлил қилиш; биография методлари. III. Маълумотларни қайта ишлаш методлари: миқдорий (статистика) ва психологик ёки сифатий таҳлил турларига бўлинади. IV. Шарҳлаш методлари: Генетик ва “доналаш” методлари. Генетик методда тараққиётдаги босқич, поғоналар, инқироз ҳолатлари ажратиб кўрсатилади (вертикал алоқа). Доналаш методида эса шахснинг барча характеристикалари ўртасидаги “горизонтал” алоқалар аниқланади. Ёш ва педагогик психология методлари Асосий методлар Кузатиш Психологик ҳолатларнинг сабабларини илмий тарзда тушунтириб берувчи тадқиқот методи. Эксперимент Психологик маълумотларни аниқлашга қаратилган шароитларни яратиш мақсадида тадқиқотчининг текширилувчи фаолиятларига фаол аралашуви Ҳаётий кузатиш маълумотларини Илмий кузатиш маълумот Лаборатория эксперименти махсус яратилган шароитларда, махсус (аппаратуралар) асбоб ускуналар ёрдамида Табиий эксперимент оддий ҳаётий шароитларда

қайд этиш билангина чекланиб, тасодифий характерга эга . лар- ни қайд қилишдан уларнинг ички моҳиятини тушунтириб беришга ўтиш, унинг зарурий шарти – аниқ режа ва натижала рни махсус кундалик ёки баённомалард а қайд этишдир . ўтказилади. Текширилувчи хаттиҳаракатлари кўрсатма орқали белгиланади. ўтказилиб, турли ёш даврларида билиш имкониятларини ўрганиш учун қўлланилади. Психологик-педагогик эксперимент Аниқ ловчи Шаклланти рувчи Назорат Ёрдамчи методлар Фаолият маҳсулини таҳлил қилиш Таржимаи ҳол методи Социометрия Анкета Суҳбат Эгизаклар методи Тест 1-расм. Ёш ва педагогик психология методлари. Бу методлардан айримларини кўриб чиқамиз. Кузатиш — психик хусусиятларни узоқ вақт давомида, режали, бирор мақсад асосида ўрганиш. Кузатиш — универсал метод бўлиб, турли

вазиятларда ишлатилади. Илмий кузатиш ҳаётий (илмий бўлмаган) кузатишдан тубдан фарқ қилади. Ҳаётий кузатиш – кундалик ҳаётда, режасиз амалга оширилиб, турли тасодифларга боғлиқ бўлади. Кузатиш илмий бўлиши шу билан бир қаторда психологик-педагогик кузатиш бўлиши учун бир қанча талабларга амал қилиши лозим: 1. Мақсадга йўналганлик . Умуман болани эмас, балки унинг шахсий сифатлари қонкрет намоён бўлишини турли вазиятларда ва фаолиятнинг ҳар хил турларида – ўйин, ўқиш, меҳнат, мулоқот жараёнида кузатиш. 2. Режа. Кузатишни бошлашдан олдин муайян вазифалар белгиланиши (нимани кузатиш), режа тузилиши (вақти ва воситалари), кўрсаткичлари аниқлаб олиши (нимани қайд этиш), бўлиши мумкин бўлган хатолар ва уларни олдини олиш йўллари, тахмин қилинаётган натижаларни ўйлаб олиши лозим. Бунда кузатилаётган хусусият аниқ белгиланиши лозим (улар кўп бўлмаслиги зарур). Кузатишдан мақсад хулқ-атвордаги топилган камчиликларни тўғирлаш йўлларини ишлаб чиқиш бўлмоғи лозим. 3. Мустақиллик. Кузатиш йўл-йўлакай қилиниши лозим бўлган эмас, балки мустақил равишда ўтказилиши керак бўлган вазифа бўлмоғи лозим. 4 .Табиийлик. Психологик-педагогик кузатиш болалар учун табиий шароитларда ўтказилиши лозим. У ўқитувчининг иштирокисиз ўтказилиши зарурки, бола кузатилаётганини сезмасин. 5. Тизимлилик. Кузатиш ўқитувчининг хоҳиши билан эмас, балки доимий режа асосида, тизимли равишда ёки режалаштирилган маълум оралиқдан сўнг ўтказилиши зарур. 6. Объективлик. Кузатиш жараёнида ўз тахминларини эмас, объектив факт, ҳаракат, болалар хулқ-атворининг объектив хусусиятларини қайд этиш ва шу асосда хулоса чиқариш лозим.

7. Қайд этиш. Олинган барча маълумотлар маълум тизимда қайд этилиши лозим. Олинган натижалар кузатиш жараёнида ёки уни ўтказилгандан сўнг дарҳол қайд қилиши керак. Бироқ кузатиш методининг камчиликлари ҳам мавжуд. Булар : 1.Текширувчининг пассив ҳолатни эгаллаганлиги. 2.Қайд этишдаги хатолар. 3.Қайтариш имконининг йўқлиги. 4.Натижаларни таҳлил қилишдаги субьективизм. Кузатиш методининг ижобий томони шундаки, экспериментал равишда ўрганиш имкони бўлмаган фаолиятни анализ қилиш, бола хулқ-атворини табиий шароитда ўрганиш имконияти мавжуд. Кузатиш педагогик амалиётда қўлланиладиган асосий методлардан биридир.Кузатиш интерваллари ёшга боғлиқ бўлиши керак. Туғилгандан 2 - 3 ойгача – ҳар куни 2 - 3 ойдан - 1ёшгача – ҳар ҳафта Илк болалик яъни 1 – 3 ёшда – ҳар ойда 3 ёшдан 6 – 7 ёшгача – ярим йилда 1 марта 7 – 11 ёшда – 1 йилда 1 марта кузатиш ўтказилиши зарур. Эксперимент методи . Эксперимент методи табиий ва лаборатория эксперименти турларига бўлинади. Бу метод психик ҳолатни таърифлашгагина эмас, балки уларни тушунтириб беришга ҳам имкон беради. Кузатишдан фарқли ўлароқ, психологик эксперимент тадқиқотчининг синалаётган фаолиятга фаол аралашуви мумкинлигини назарда тутади. Жумладан, психологик факт аниқ намоён бўлишига, унинг тадқиқотчи хоҳлаган йўналиш бўйича ўзгартирилишига, ҳар жиҳатдан тадқиқ қилиш учун бир неча марталаб такрорланишига имкон берадиган шарт-шароитни яратади. Лаборатория экспериментининг характерли белгиси фақат унинг лаборатория шароитларида махсус психологик асбоб-ускуналар ёрдамида

ўтказишларида ва синалувчининг хатти-ҳаракаталари йўл-йўриққа биноан содир бўлиши билангина эмас, балки синалаётганлигини биладиган синалувчи (гарчи, одатда, синалаётган киши экспериментнинг моҳияти нимадан иборатлигини, қонкрет нимани ва нима мақсадда тадқиқ қилинаётганлигини билмаса ҳам) кишининг муносабати билан ҳам белгиланади. Лаборатория эксперименти ёрдамида диққатнинг хоссаларини, идрок, хотира ва бошқаларнинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ қилиш мумкин. Ҳозирги пайтда лаборатория экспериментини кўпинча шундай тарзда ўтказишадики, унда одам одатдаги шароитларда бажариши мумкин бўлган фаолиятнинг баъзи психологик жиҳатлари моделлаштирилиб қўйилади. Жумладан, экспериментда анчагина ҳиссий зўриқиш вазияти моделлаштирилиб, унинг жараёнида синалувчи, масалан, касби-кори учувчи бўлган киши англанилган ечимлар қабул қилиши мумкин. Юксак даражадаги уйғунликни тақазо этадиган мураккаб ҳаракатлар қилиши, асбоблардаги кўрсаткичларга муносабат билдириши ва ҳоказолар белгилаб қўйилган бўлиши мумкин. Табиий эксперимент (биринчи марта 1910 – йилда А.Ф. Лазурский таклиф этган) мўлжалланганига кўра, эксперимент ўтказилаётганини биладиган синалувчида ҳосил бўладиган зўриқишга йўл қўймаслиги ва тадқиқотни одатдаги, табиий шароитларга (дарс, суҳбат, ўйин, уй вазифаларини бажариш ва бошқалар) кўчириши лозим. Масалан, материални ёдлашнинг самарадорлиги уни узоқ вақт хотирада сақлаб қолиш тўғрисидаги кўрсатмага боғлиқлигини тадқиқ қилиш табиий экспериментга мисол бўла олади. Болалардан бир гуруҳи ўрганилиши лозим бўлган материал билан таништирилади ва ушбу материал юзасидан эртасига сўралишини айтади. Бошқа бир гуруҳда эса ўқув материали худди шундай тарзда ўтилиб бўлгач, болаларга ўтилган дарс бир ҳафтадан сўнг сўралиши айтилади. Ҳақиқатда эса ҳар иккала гуруҳда ҳам болалардан икки ҳафтадан кейин сўралган. Ана шу табиий эксперимент жараёнида материални узоқ

вақт хотирада сақлаб қолишга мўлжалланган йўл- йўриқнинг афзалликлари аниқланади. Психологик-педагогик тадқиқот вазифаларини бажарадиган табиий эксперимент психологик-педагогик эксперимент деб аталади. Ҳар хил ёш босқичларида болаларнинг билиш имкониятларини ўрганишда, бола шахсини шакллантиришнинг қонкрет йўлларини аниқлашда унинг роли бениҳоя каттадир. Психологик-педагогик эксперимент уч қисмдан иборат. Аниқловчи, шакллантирувчи, назорат экспериментлари. Аниқловчи экспериментда синалувчилардаги бирор психик жараённинг ривожланиш даражаси аниқланади. Масалан, боладаги хотиранинг ривожланиш даражаси “Мейли” тести ёрдамида аниқланиши мумкин. Шакллантирувчи экспериментда аниқланган психик жараён меъёрдан орқада бўлса, уни ривожлантириш бўйича махсус машғулотлар ўтказилади. Мисолга қайтсак, хотирани ривожлантириш бўйича машғулотлар ўтказилади. Назорат тажрибаларида шакллантирувчи таъсирнинг самарадорлигини аниқлаш учун диагностик метод яна бир марта такроран ўтказилади.”Мейли” тести яна бир бора ўтказилиб, махсус математик- статистик методлар ёрдамида шакллантирувчи таъсирнинг самарадорлиги аниқланади. Анкета. Саволлар ёрдамида психологик ахборот тўплашнинг методик усулидир. Бунда саволлар мантиқан бир-бири билан боғланган бўлиб, тадқиқотнинг мақсадига мос келади. Анкета ёрдамида ўқитувчи болалар шахсий сифатларини аниқлаш учун материал тўплайди. Таклиф этиладиган саволларга қараб, анкеталар мазмун, функцияси, шакли бўйича турли хил бўлиши мумкин.

Мазмун бўйича анкета: 1.Фактлар (“Сенинг бўш вақтингдаги машғулотинг”, “Уй жой шароитингни таърифла”) ; 2.Атрофдаги кишилар, ҳодисалар характеристикасини (“Ўқув- ишлаб чиқариш корхонасида иш формаси бошқача бўлиши керак деб ҳисоблайсанми?”, “Кўпчилик болалар ўз имкониятларини тўлиқ ишга солмай ўқишларининг сабаби нимада деб ўйлайсан?”). 3.Боланинг ниятларини ифодалаши мумкин (“Олий ўқув юртига кирасанми?”, “Ёзги оромгоҳга борасанми?”). Саволлар бажарадиган функциясига кўра анкета ўз ичига қуйидагиларни олади: а)Фильтрловчи-саволлар. М.: агар ўқитувчини олийгоҳга киришни хоҳловчилар қизиқтирса, анкетада қуйидагича саволлар таклиф этилади: “Сенинг ёқтирадиган предметинг?”. Бунга фақат олийгохга кирмоқчи бўлган болаларгина жавоб берадилар. б)Текширувчи ёки назорат қилувчи саволлар. Уларнинг асосий функцияси – маълумотнинг тўғрилигини текшириш. Шакли бўйича анкеталар: а) Очиқ – бунда тўғри саволлар ўз хоҳишига қараб, эркин жавоб бериш мумкин. б) Ёпиқ – бунда саволларга тайёр жавоб берилган бўлиб, бола улардан бирини танлаши лозим. Анкета саволларига қуйидаги талаблар қўйилади: 1.Саволлар аниқ, тушунарли, содда ва қонкрет бўлиши лозим. 2.Анкетанинг бошида осон саволлар, кейин қийин, ундан кейин энг мураккаблари, ниҳоясида яна осон саволлар берилиши лозим. 3. Битта хусусиятни аниқлашга бир неча саволлар, назорат қилувчи саволлар берилиши лозим. Анкета методининг ижобий томони: 1) оммавий ўрганиш имконияти;

2) информация тўплаш тезлиги; 3)маълумотларни анализ қилишда математик методлардан кенг фойдаланиш имконияти; 4) оғзаки формада жавоб олиш қийин бўлган саволларга жавоб олиш имкони; 5) бир неча тадқиқотлар натижасини таққослаш имкони; 6)натижаларни қайд этишнинг қулай усули. Шуни ҳам назарда тутиш лозимки, анкета методи шахс хусусиятларининг барча соҳаларини тўла ўрганиш имконини бермайди, болалар турлича жавоб берганлари туфайли уларни класификация қилишда қийинчиликлар учрайди, жавобларнинг объективлиги юқори эмас, чунки болалар бунга виждонан ёндошмасликлари мумкин. Суҳбат методи . Суҳбат – бевосита мулоқот жараёнида болалар психик хусусиятларини аниқлаш методикаси бўлиб, ўқитувчи олдиндан тайёрлаб қўйган савол асосида ўзи учун керакли бўлган информацияни олиш имконига эга. Суҳбат методикаси ёрдамида инсон характери хусусиятлари, хаттиҳаракати мотивлари, ҳаётининг турли томонларига унинг баҳоси, биографиясининг асосий фактлари ва унга бўлган муносабатларни аниқлаш мумкин. Суҳбат методи маълум қоидаларга асосланиши лозим. 1. Суҳбат тасодифий эмас, режали бўлиши керак. 2. Суҳбат бошида бола қизиқадиган мавзуда гаплашиш керак. 3. Суҳбат бошланишида биографик характердаги саволлар берилмаслиги керак. 4. Саволлар тушунарли, ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда берилиши керак. Суҳбат методининг ижобий томони – бола билан бевосита мулоқотда бўлиш, унинг реакцияларини ҳисобга олиш имкони, қўшимча, тўлдирувчи саволлар берилиши мумкинлигидир. Шуни ҳам назарда тутиш керакки,

суҳбатдан биз объектив факт эмас, балки кишининг субъектив фикрини оламиз. Фаолият маҳсулини таҳлил қилиш методи. Болалар ёзган иншога қараб, ўқитувчи унинг адабий қобилиятини, сўз бойлиги, ривожланиш даражаси, образли тафаккури ҳақида хулоса чиқариши мумкин. Худди шунингдек, математикадан ёзма иш, чизмачиликдан топшириқ натижаларига қараб боланинг индивидуал психик хусусиятлари, қобилиятлари, меҳнат малакалари ҳақида маълумот тўплаш мумкин. Диагностик методлар : Бу методлар шахснинг у ёки бу хусусиятларини шунчаки таърифлаш эмас, балки бу хусусиятларни ўрганиш асосида сифат ва миқдор жиҳатдан характеристика бериш имкониятига эга. Диагностика методларига турли хил тестлар киради. Тест методи ёрдамида кишининг ақлий қобилиятлари даражаси аниқланади, инсон ҳолати ва уларнинг хусусиятлари белгиланади, шахснинг структуравий сифатлари – ўз-ўзини баҳолаш, эмоционал барқарорлик, муаммога енгил кириша олиши ўрганилади. Тест инглизча (test) сўз бўлиб, синаб кўриш, текшириш маъносини билдиради. Тест текширувчига тақдим этиладиган топшириқлар тизими бўлиб, унинг натижасида стандартлаштирилган ўлчов ўтказилади. Тест асосан индивидлар ўртасидаги фарқларни ёки турли шароитларда улар кўрсатадиган реакциялар ўртасидаги фарқларни ўрганиш учун мўлжалланган. Ёш ва педагогик психологияда тест гуруҳларнинг ижтимоий психологик хусусиятларини, гуруҳий ҳолатларнинг намоён бўлиш даражасини ўрганиш учун ҳам қўлланилади. Тест гуруҳларни ижтимоий-психологик характеристикалари асосида дифференциация қилиш мақсадларига хизмат қилади. Тестнинг стандартлаштирилиши вазифалар бажарилишини баҳолаш ва уни ўтказишнинг бир хилдаги жараёнларни ҳосил қилишдан иборат. Бу эса тест ўтказилиши мўлжалланаётган, ўрганилиши талаб қилинадиган катта

сонли репрезентатив синалувчиларда (2-3 минг) тестни ўтказиш орқали амалга оширилади. Тест стандартлаштирилиши 2 босқичда ўтказилади. 1 – босқичда тестни қўллаш йўриқномаси шаклланади: топшириқлар танланади, уни ўтказиш учун кўрсатмалар ишлаб чиқилади, синалувчига бериладиган йўриқнома тузилади ва тестни ўтказишнинг бошқа масалалари кўриб чиқилади. 2 – босқичда нормалар аниқланади, яъни тест натижаларини баҳолаш учун бошқа индивидлар ёки гуруҳлар натижалари билан солиштириш учун нормалар тизими белгиланади. Тестнинг ишончлилиги – шу тест қайта ўтказилганда (айнан шу текширувчиларда) олинган маълумотларнинг бир-бири билан мос келиши. Ишончлиликни баҳолашнинг асосий кўрсаткичи корреляция коэффиценти. Тестнинг валидлиги – тест қандай мақсадда яратилган бўлса, ўша мақсад учун қўлланалади. Қўлланилиш соҳасига қараб: 1. Интеллект тестлари. 2. Махсус қобилиятларни аниқлаш ва ютуққа эришиш тестлари. 3. Шахс хусусиятларини аниқлаш тестлари. 4. Қизиқишлар, установка, қадриятларни аниқлаш тестлари. 5. Шахслараро муносабатлар диагностикаси учун мўлжалланган тестлар фарқланди. Масалан, шахслараро муносабатларни ва шахс сифатларини диагностика қилиш учун кўпинча америкалик псиҳолог Т. Лири томонидан яратилган методика қўлланилади. Бу методик сўровнома бўлиб, 128 та пунктдан иборат. Синалувчи ўзи ва атрофидагиларда муайян ҳислатларнинг мавжудлигини, шунингдек, ўзида ва шерикларида бўлишини хоҳлайдиган сифатларни кўрсатади. Натижалар қайта ишлангач, тадқиқотчи синалувчининг шахси, йўналишини аниқлаб ва шу асосда шахслараро ўзаро таъсирни прогноз қилиши мумкин.

Шундай қилиб, тестлар – бу махсус методлар бўлиб, у ёки бу ижтимоий психологик ҳодиса қисқа муддат ичида текширилади. Тестлар асримизнинг бошларида кашф қилинган бўлиб, улар 20 – 30 йилларда ҳаётга, амалиётга шиддат билан кириб келди. Натижада махсус соҳа – психометрика юзага келди. Тестларни қўллашнинг қулайлиги шундаки, бир тест ёрдамида маълум шахснинг у ёки бу хусусиятларини бир неча марта, такроран синаб кўриш мумкин. Проектив методлар. Проектив методлар тест усулларининг бир кўриниши бўлиб, уларда текширилувчи учун аниқ кўринишга эга бўлмаган ноаниқ нарсалар тавсия этилади ва уларни шарҳлаш топшириғи берилади. Масалан, текширилувчига турлича талқин қилиш мумкин бўлган расмлар, тугалланмаган ҳикоялар, бирор аниқ кўриниши мавжуд бўлмаган буюмлар берилиши ва уларни текширилувчи ўзининг ҳиссий кечинмалари, қизиқишлари, дунёқараши нуқтаи назаридан баҳолаши кутилади. Проектив методлар қаторига Роршахнинг “Сиёҳ доғлари” тестини киритиш мумкин (1921). Бу – 2 томонлама симметрик шаклда берилган 10 хил сиёҳ доғларидан иборат бўлиб, ҳар 1 доғ ҳар хил бўёқли фонда кўрсатилади. Текширилувчидан ҳар 1 “доғ” ниманинг шаклини эслатиши сўралади. Бунда: 2 та доғ қизил рангли штрихлар, 5 та доғ кул ранг – қора, 3 та доғ – ёрқин бўлмаган рангларда берилади. Синалувчи тасвирлаган образлар ва ассоциацияларга қараб унинг шахси хусусиятлари тўғрисида хулоса чиқарилади. Роршах тестининг ёш психологиясида қўлланиладиган варанти Е.Т. Соколова томонидан модификация қилинган тест. Бу тест оилавий мулоқотни диагностика қилишда фойдаланилади. Бу мақсадда экспериментга қўшимча методик усул киритилган. Бир неча карточкалар бўйича эксперимент қатнашчилари келишишлари керак. Биргаликдаги (келишув асосида) жавобларнинг сифати ва миқдорига қараб тадқиқотчи кичик гуруҳ (ёки оила)нинг жипслиги ва мослиги ҳақида маълумотни қўлга киритадилар.

Шунингдек, психологик тадқиқотларда кўпинча расмли ассоциациялар методи қўлланилади. Ушбу метод биринчи бўлиб 1945 йилда С.Розенцвейг томонидан таклиф қилинган. Бунда текширилувчига турмушда тез-тез учраб турадиган зиддиятли вазиятлар акс эттирилган расмлар тавсия қилинади. Бу расмларда бир томонда турган персонажлар нималарнидир гапираётган ҳолда гавдалантирилади, унга қарама-қарши томондаги шахслар эса ҳали жавоб қайтариб улгурмаган. Текширилувчидан тез, қисқа муддат ичида бўш катакларга қайтарилиши кутилаётган жавобни ёзиш сўралади. Берилган жавобларга қараб шахс йўналиши, унинг зиддиятларга муносабати, агрессия ҳиссининг хусусиятлари, бу ҳиснинг кимларга қаратилганлиги ва шунга ўхшаш муҳим фактлар тўпланади. Розенцвейг тести субьект агрессияси йўналишининг 3 та турини аниқлаш имконини беради : 1. Агрессия инсоннинг ўзига қаратилган. 2. Агрессия атрофга қаратилган. 3. Субьект вазиятни ҳал қилишдан қочади ёки уни безайди. Педагогик амалиётда кўпинча И. Щванцара томонидан ишлаб чиқилган, ўсмирлик ва ўспиринлик даври учун мўлжалланган тест вариантидан фойдаланилади. Проектив методикалардан яна бири тугалланмаган жумлалар методи. Ушбу метод ёрдамида гуруҳий ва шахсий установкалар текширилувчининг атрофидагиларга (ўртоқлари, бола, ота-онаси) муносабати хусусиятлари, шунингдек, ўзига ва келажакка бўлган муносабатлари ҳам ўрганилади. Шу мақсадда текширилувчига бир қанча тугалланмаган жумлалар таклиф қилинади, кўп ўйламасдан гапни мантиқан охирига етказиш талаб қилинади. Масалан, - менинг ҳар сафар кайфиятим бузилади, агар... - мен учун энг муҳим муаммо, бу - ... - дўст – бу ... - менинг отам баъзида ...

- мен шунга интиламанки ... Проектив методикалар турли-туман. Улар бир-биридан тубдан фарқ қилади. Бироқ шуни назарда тутиш лозимки, проектив методикани тавсифлаш муайян психологик билимларни махсус назарий тайёргарликни ва методикани қўллаш бўйича амалий тажрибага эга бўлишни талаб қилади. Cоциометрия методи. Cоциометрия методи биринчи бўлиб америкалик псиҳолог Дж. Морено томонидан таклиф этилган. Бу методнинг моҳияти шундан иборатки, инсон у ёки бу кўрсаткич бўйича гуруҳ аъзоларини танлайди. Қилинган танлашлар асосида кишининг гуруҳдаги шахслараро муносабатлар тизимида тутган ўрни ҳақида хулоса қилинади. Демак, социометрия методи ёрдамида гуруҳ аъзолари ўртасидаги симпатия ёки антипатияни аниқлаш мумкин. Cоциометрия методини оператив тарзда ўтказиш, унинг натижаларини эса математик қайта ишлаш ва график равишда ифодалаш мумкин. Социометрияни тадқиқот методи сифатида тан олиш билан бир қаторда унинг баъзи камчиликларини ҳам кўрсатиб ўтиш зарур. Асосий камчилик шундан иборатки, социометрия методи мавжуд муносабатлар структурасининг сабабларини аниқлаш имконини бермайди. Шунинг учун ҳам социометриядан олинган маълумотлар кузатиш, суҳбат, психологик- педагогик эксперимент натижалари билан тўлдирилиши лозим. Cоциометрия методидан гуруҳ, жамоа аъзолари ўзаро бир-бирларини яхши билган ҳолатлардагина фойдаланиш мумкин. Бу метод ёрдамида шахснинг хизмат юзасидан бўладиган ва шахсий муносабатлардаги ҳақиқий ўрнини аниқлаш, бирламчи гуруҳлар мавжуд ёки мавжуд эмаслигини топиш, бирламчи гуруҳларнинг пайдо бўлиши ва тарқаб кетиши сабабларини аниқлаш мумкин.Cоциометрия методининг моҳияти шундан иборатки, текширилувчига бирга қилинадиган ишлари ёки гуруҳ аъзоларининг ишларини биргаликда бажаришга хоҳишлари тўғрисида саволлар берилади. Бериладиган саволлар танлаш кўрсаткичлари дейилади. Кучли ва кучсиз кўрсаткичлар фарқланади. Кучлилар чуқур ва барқарор муносабатларни,

кучсизлари юзаки ва беқарор муносабатларни аниқлаш имконини яратади. Масалан, “хизматдошларингиздан қайси бири билан битта бригадада ишлашни хоҳлардингиз?” деган савол бўйича аниқланган кўрсаткич кучли кўрсаткич ҳисобланади, чунки у узоқ вақт давом этадиган, муҳим муносабатларга тегишли. “Кимни бирга экскурсияга боришга таклиф қилардингиз?” – кучсиз кўрсаткич, чунки у чуқур бўлмаган ва вақтинчалик муносабатларни белгилайди. Кучли ва кучсиз кўрсаткичлар мазмуни жиҳатидан турлича бўлиши мумкин, лекин улардаги умумий нарса – натижалар, яъни шерик танлаш. Танлашлар сони чексиз бўлиши мумкин, бироқ амалиётнинг кўрсатишича, кишининг гуруҳдаги ҳолати ва ўзаро муносабатларини аниқлаш учун 3 та киши танлаш етарли. Бунда синалувчидан, биринчи навбатда кимни танлаши, агар 1 шахс билан имкон бўлмаса 2 – навбатда кимни танлаши ҳамда иккинчисини танлаш имкони бўлмаса, 3 – навбатда кимни танлаши ҳақида сўралади. Юқорида келтирилган тадқиқот методларидан ташқари яна болага амалий психологик-педагогик таъсир кўрсатиш билан боғлиқ икки гуруҳ методлар мавжуд.Бу психологик маслаҳат ва коррекциядир. Психологик маслаҳат боланинг ривожланиши давомида дуч келган муаммоларни ўрганиш ва танишиш асосида унга оғзаки тавсиялар ва насиҳатлар турида ёрдам кўрсатишдир. Коррекция психологни қизиқтираётган шахсга бевосита педагогик таъсир кўрсатишидир. Бу ерда психолог болага ўқитувчи ёки тарбиячи сифатида таъсир қилади, қўлланилган психологик-педагогик, турли психотерапевтик таъсир воситалари натижаларига шахсан жавоб беради. Бундай воситалардан баъзилари, масалан аутотренинг, бунга эҳтиёж ҳис қилган шахс томонидан мутахассис психолог назорати остида қўлланилиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Сайидаҳмедов Н. Педагогик маҳорат ва педагогик технология. – Т.: ОПИ, 2003. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. 3. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М.: Знание, 1996. 4. Муслимов Н.А. Бўлажак касб таълими педагогларини касбий шакллантириш / Монография. – Т.: Фан, 2004.

O'xshashlar

Логопсихология курсининг предмети мақсад ва вазифалари

Болалар психологиясининг умумий масалалари

Махсус психология фанининг мақсад ва вазифалари

Педагогик қобилиятлар психологияси

Тарбиячининг педагогик махорати