Болалар психологиясининг умумий масалалари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Болалар психологиясининг умумий масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.12109375 KB

Ko'chirib olish

Болалар психологиясининг умумий масалалари Режа: 1. Болалар психологияси фанининг предмети, мақсади, вазифалари 2. Болалар психологияси фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. 3. Болалар психологияси фанининг методлари.

Болалар психологияси фанининг предмети, мақсади, вазифалари “Психология” иккита юнонча сўздан “psyche”- жон, руҳ ва “logos”таълимот, илм сўзларидан иборат бўлиб, анъанавий маънода инсон руҳий дунёсига алоқадор барча ҳодисалар ва жараёнлар унинг предметини ташкил этади. Бошқача қилиб айтганда, психологиянинг предмети ҳар биримизнинг ташқи оламни ва ўз-ўзимизни билишимизнинг асосида ётган жараёнлар, ҳодисалар, ҳолатлар ва шаклланган хислатларни ташкил этади. Психология бўйича адабиётларда унинг предметини қисқача қилиб, психикадир , деб таъриф беришади. Психика – бу инсон руҳиятининг шундай ҳолатики, у ташқи оламни, ички руҳий оламни ҳам онгли тарзда акс эттиришимизни, яъни билишимиз, англашимизни таъминлайди. Психиканинг жараёнлари қуйидагича: 1. Билиш фаолияти: диққат, нутқ, фаолият 2. Билиш жараёнлари: сезги, идрок, хотира, хаёл, тафаккур 3. Шахснинг ҳиссий-иродавий соҳаси: ҳиссиёт, ирода 4. Шахснинг индивидуал-психологик хусусиятлари: темперамент, характер, қобилият Психология – жуда қадимий ва шу билан бирга навқирон фандир. Психик ҳодисаларнинг илк талқини қадимий юнон олими Аристотель (эрамиздан аввалги 384-322 йиллар)нинг “Руҳ ҳақида” номли асарида берилган. Психик ҳодисалар ва уларнинг қонуниятларига тааллуқли илмий тадқиқот ишлари XIX асрнинг иккинчи ярмида, илмий психология асослари эса XIX ва XX асрлар ўртасида юзага келган. Ҳозирги кунда психологиянинг 300 дан ортиқ тармоғи фан сифатида ривожланиб келмоқда. Шулардан ёш даврлари психологияси, болалар психологияси, махсус психология, педагогик психология, тиббиёт психологияси, юридик психология, спорт психологияси, авиация психологияси, ижтимоий психология, шахс психологияси, бошқарув психологияси ва бошқалар шулар жумласидандир.

Баркамол шахсни тарбиялашда, болани дунёга келганидан бошлаб то вояга етгунига қадар бўлган даврдаги психологик хусусиятларини билиш тарбиячилар, педагоглар, ота-оналар учун муҳим аҳамиятга эга. Боланинг психик тараққиёти ҳақидаги билимларни эса психологик билимларнинг махсус соҳаси – Болалар психологияси фани ўрганади. Болалар психологияси – психология фанининг алоҳида тармоғи бўлиб, боланинг туғилганидан то етуклик даврида психик тараққиётини, турли ёш даврларидаги бола психик тараққиётининг қонуниятларини, ривожланишининг турли босқичларида бола психикасига хос хусусиятларини ўрганади. Болалар психологияси фанининг асосий эътибори туғилганидан етуклик давригача инсон психикаси ва онгининг қандай ривожланишига қаратилган, яъни ҳар бир шахс узоқ болалик даврини бошдан кечирадики, бу даврда унда алоҳида психик жараёнлар ва хусусиятлар юз беради. Шунинг учун ҳам бу даврни фанда алоҳида ажратиб ўрганилади ва уни онтогенетик тараққиёт йўли дейилади. Онтогенез – бу организмнинг индивидуал ривожланишидир. Болалар психологияси бола психикасининг тараққиёти ҳамда шахсий хусусиятларининг юзага келишига таъсир қилувчи омилларни ҳам ўрганади. Бугунги кунда болалар психологияси фанининг олдида бир қанча муҳим назарий ва амалий вазифалари туради, унинг назарий вазифаларига қуйидагилар киради: 1. Турли ёшдаги болаларга хос бўлган психологик хусусиятларни, яъни болаларнинг идрокига, сезги-туйғуларига, диққатига ва хотирасига, нутқи ва тафаккурига, хаёлига, иродасига хос хусусиятларни ўрганиш; 2. Боланинг психик тараққиётига фаол таъсир қилувчи омилларни аниқлаб бериш; 3. Турли ёшдаги болаларнинг ривожланишига хос бўлган қонуниятларни ўрганиш;

4. Бола шахси ва шахсига хос бўлган психологик хусусиятларни ўрганиш; 5. Болани мактаб таълимига тайёрлаш; 6. Мактабда муваффақиятли ўқиш учун боланинг ақлий жараёнларини фаоллаштириш; 7. Таълим жараёнида боланинг мустақил, ижодий, фаол тафаккурини шакллантириш; 8. Таълим-тарбия жараёнида боланинг махсус қобилиятларини шакллантириш; 9. Таълим-тарбия ишларининг психологик мазмунини очиб беришдан иборатдир. Унинг амалий вазифаларига турли ёшдаги болаларнинг психик тараққиёти хусусиятларига доир билимларни тарбиячилар, ўқитувчилар, ота-оналар яъни жамоатчилар ўртасида кенг ёйишдан иборат. Болалар психологиясининг амалий вазифаси – бола руҳий тараққиётига, ёшлик хусусиятлари орасидаги фарқлар ва уларга индивидуал муносабатда бўлиш йўлларига оид, руҳий тараққиёт қонунларига доир психологик билимлардан баҳраманд бўлишларини таъминлашдан иборат. Бундай вазифаларни амалга ошириш комил инсонни шакллантиришда муҳим роль ўйнайди. Болалар психологияси фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. Болалар психологияси предметининг муҳим томонларидан бири - турли ёшдаги болаларда сезги, идрок, диққат, хотира, нутқ, тафаккур, ҳиссиёт, хаёл ва ирода каби психик жараёнларининг намоён бўлиши, тараққий этиши ҳамда такомиллашувининг қонуниятларини ўрганишдан иборатдир. Болалар психологияси бола шахсий психологик хусусиятларини қандай таркиб топтиришни чуқур таҳлил қилади. Бунда болалар психологиясини болалар шахсининг таркиб топишига фаол таъсир этувчи омиллар қизиқтиради.

Маълумки, бола шахси ва унинг психологик хусусиятлари қандайдир тасодифий омилларнинг тартибсиз таъсир этиши натижасида эмас, балки муайян аниқ омилнинг қонуний таъсир этишида таркиб топтиради. Ана шу муҳим қонуний тарзда таъсир қиладиган омилларни очиш ва исботлаш билан болалар психологияси шуғулланади. Болалар психологияси ўзининг мураккаб предметини ўрганишда фалсафага таянади. Маълумки, табиат ва жамиятдаги нарса ҳамда ҳодисалар тараққиётининг энг умумий қонуниятларини ўрганади, ҳамда инсон онгининг ижтимоий ҳаётга боғлиқлигини исботлаб беради. Табиат ва жамият тараққиётининг умумий қонуниятларидан хабардор бўлиш болалар психологиясига болалар психик тараққиётини ўрганишда ва «табиий зот» бўлиб туғилган боланинг инсон ижтимоий тажрибасини эгаллаб, шахс бўлиб етишини ўрганиш тўғри йўл топишга ёрдам беради. Болалар психологияси ўз предметини ўрганишда умумий психологиянинг инсон психикаси хақида қўлга киритилган ютуқларига асосланади. Масалан, умумий психологиянинг психик жараёнлар, психологик холатлар, инсон шахси ва унинг фаолияти хақидаги таълимотлардан тўғридан-тўғри фойдаланади. Ўз навбатида, умумий психик ҳолат ҳам болалар психологиясининг ютуқларига асосланади. Болалар психологияси анатомия ва физиология фанлари томонидан қўлга киритилган ютуқлардан ҳам кенг фойдаланади. Бунда болалар психологияси, хусусан болалар нерв системаси ва олий нерв фаолиятининг маълумотларидан фойдаланади. Болалар нерв системасининг нормал тараққиёти ва нормал ишлаши бола психикаси ривожланишининг муҳим шартларидандир. Шунинг учун психолог мутахассислар бола нерв системасининг тараққиёти масалалари билан бевосита таниш бўлишлари лозим.

Болалар психологияси педагогика фани билан хам яқин алокададир. Педагогика фани ёшларга таълим-тарбия бериш ва уларни ҳар томонлама баркамол тарзда ривожлантириш ҳақидаги фандир. Болалар психологияси таълим-тарбиянинг мақсади, йўл-йўриқлари ва вазифаларига доир фикрларни педагогика фанидан олади, ҳамда унга яқиндан ёрдам беради. Боланинг ақлий тараққиёти қонунларидан хабардор бўлиш турли ёшдаги болалар билан таълим-тарбия ишларини тўғри ташкил қилиш имкониятини беради. Болалар психологияси болалар гигиенаси, болалардаги касалликларни ўрганувчи педиатрия билан ҳам боғлиқдир. Бу фан болалар психологияси намоёндаларига болалар психик тараққиётининг нормал бораётганини чуқурроқ билиш ва нормал тараққиётда бурилиш сабабларини аниқлаш имконини беради. Болалар психологияси эса, ўз навбатида, болаларнинг нормал психик тараққиётини аниқлаб бериш билан бирга шифокорларнинг бола психологиясини янада яхшироқ тушуниб олишларига ёрдам беради. Болалар психологияси бола шахси ва шахсий психологик хусусиятларнинг таркиб топишини ўрганишда (бир қатор) болалар адабиётидан, хусусан, автобиографик асарлардан кенг фойдаланади. Шундай қилиб, болалар психологияси болаларнинг мураккаб психик жараёнлари ва шахсий психологик хусусиятларини ўрганишда бир қатор фанларнинг қўлга киритган ютуқларидан фойдаланади ва уларга ёрдам беради. Болалар психологияси фанининг методлари Ҳар бир фаннинг ўз предметига кўра бир қанча ўрганиш ва текшириш методлари бўлади. Метод лотинча “methodas” сўзидан олинган бўлиб, маълум бир фаннинг предметини текшириш, ўрганиш ва тушунтириб бериш усулларининг ёки воситаларининг йиғиндисидир.

Болалар психологияси умумий психологиянинг махсус соҳаси бўлгани туфайли, у ўз предметини ўрганишда умумий психологиянинг деярли ҳамма методларидан фойдаланади. Лекин умумий психологиянинг методларидан болаларнинг асосий фаолиятларига мослаштириб қўлланилади. Умумий психологиянинг методлари - кузатиш, эксперимент, суҳбат, фаолият маҳсулотларини ўрганиш кундалик ва биографик материалларни ўрганиш, социометрик метод, тест ва шу каби методлардир. Болаларнинг бутун ақлий, яъни психик тараққиётлари уларнинг турлитуман фаолиятларида содир бўлади. Ана шунинг учун болалар психологияси юқоридаги методларни болаларнинг асосий фаолиятларига мослаштириб қўллайди. Кузатиш методи Болалар психологиясида субъектив кузатиш методидан деярли фойдаланилмайди. Болалар психологиясининг асосий методларидан бири - объектив, яъни болаларни ташқаридан кузатиб ўрганиш методидир. Тарбиячи ёки текширувчи психолог болаларнинг турли хил фаолиятларини табиий шароитда тизимли тарзида кузатади. Бунда болаларнинг хулқ-атворлари, хатти-ҳаракатларига доир характерли вазиятларни қайд қилиб боради. Ҳар қандай кузатишнинг аниқ мақсади бўлиши керак. Бошқачароқ қилиб айтганда, тарбиячи болаларнинг хулқ- атвори ёки хатти-ҳаракатларига доир нималарни кузатмоқчи эканини олдиндан аниқлаб олиши керак. Масалан, болалар диққатининг барқарорлигини ёки тафаккур жараёнлари билан боғлиқ бўлган анализ қила олиш қобилиятларини кузатишни олдиндан бошлаб олиши мумкин. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, кузатиш табиий шароитда олиб борилар экан, болалар ўзларининг кузатилаётганликларини мутлақо билмасликлари керак. Кузатишни болалар ўрганган тарбиячининг ўзи кузатгани маъқул. Тарбиячидан болалар ҳадиксирамайдилар, ўз хаттиҳаракатларини табиий шароитда бемалол намоён қила оладилар.

Агар кузатишни болалар кўзи олдида бегона одам ўтказса, болаларнинг хаттиҳаракатидаги табиийлик бузилади. Уларнинг хулқ-атворлари ва хаттиҳаракатларини бегона киши кузатишига тўғри келса, у вақтда яширин кузатиш методларидан фойдаланиши лозим бўлади. Бунда кузатувчи болаларга кўринмайдиган жойдан туриб кузатади. Болалар психологиясида кузатиш методидан фойдаланилганда, болаларнинг турли ўйин фаолиятлари, дидактик машғулотлари ва қуриш-ясаш ҳамда ижодий машғулотларида хилма-хил психик жараёнларининг намоён бўлиши ва қанча давом этиши каби жараёнларни қайд қилиш мумкин. Бундан турли ёшдаги болаларни бир-бирига таққослаб, улардаги психик жараёнларнинг тараққиёти ўрганилади. Кузатиш методи - узлуксиз ва бу фаолиятни танлаб вақти-вақти билан ўрганилганда уларнинг барча феъл- атворлари ва хатти-ҳаракатлари кундалик фаолиятлари давомида умумий ҳолда ўрганилади. Узлуксиз кузатиш бир неча кун ёки бир неча ой давомида давом этгандан сўнг тўпланган маълумотлар таҳлил қилиниб, болага психологик характеристика бериш мумкин бўлади. Вақти-вақти билан танлаб кузатилганда боланинг барча хулқ-атвори ва характерлари эмас, балки фақат маълум ҳаракатлари, яъни диққати ёки хотираси, ё бўлмаса, унинг нутқи билан боғлиқ бўлган томонлари ўрганилади. Болалар психологиясида кузатиш методининг алоҳида тури - болалар тараққиётини тизимли тарзда кундаликлар тузиб ўрганишдан иборат. Болалар психик тараққиётини ўрганишда қўлланиладиган кузатиш методи ташқаридан қараганда жуда осондек туюлса-да, одамдан жуда кўп вақт ва билим талаб қилинган мураккаб методдир. Болалар психологиясида кенг қўлланадиган иккинчи метод - эксперимент методидир. Эксперимент методи - кузатиш методига нисбатан фаол метод ҳисобланади. Агар кузатиш методида у ёки бу психик жараённи қайд қилиш учун психолог шу психик жараённинг қачон ва қандай шароитда пайдо бўлишини пойлаб юрса, эксперимент

методи эса мутлақо бунинг аксидир. Эксперимент методида у ёки бу психик жараён юзага келадиган шароитни текширувчи психологнинг, яъни экпериментаторнинг ўзи ташкил қилади. Бунда экспериментатор ўрганаётган психик жараёнларни болаларда бир неча марта юзага келтириб ўрганади. Биз умумий психологиядан биламизки, эксперимент методи 2 хил бўлади: лаборатория эксперименти ва табиий эксперимент. Болалар психологиясида экспериментнинг ҳар иккала туридан кенг фойдаланилади. Бирок, бу методлардан болалар психологиясида фойдаланишнинг ўзига хос томони шундаки, мактабгача тарбия ёшидаги болалар лаборатория шаоитида ўтказиладиган экспериментлар билан табиий шароитда ўтказиладиган экспериментнинг унчалик фарқига бормайдилар. Ҳар иккала ҳолда ҳам тажрибалар вазифа тарзида эмас, балки ўйин тарзида ўтказилса натижа яхши чиқади. Масалан: кичик ва ўрта гуруҳ ёшидаги болаларга бири иккинчисидан бир оз узунроқ бўлган таёқча кўрсатилиб, улардан қайси бири узунроқ эканлигини сўралса, болалар ҳеч эътибор бермай, тасодифан биттасини кўрсатаверадилар. Агар бундай фарқлаш уларнинг ўйинларига айлантирилса, болалар дарҳол эътибор билан қарайдилар. Чунончи, узунроқ таёқчани ҳаракат қилиб, ўйинга тушадиган айиқча ёки кучукчанинг механизмига тираб қўйилса, қисқарок таёқчани узунрок таёқчанинг олдига ташлаб, болаларга узунроқ таёқчани топсангиз айиқча ўйинга тушади, дейилса диққат-эътибор билан қараб узун таёқчани топадилар. Эксперимент методидан гуруҳларда ўтказиладиган машғулот пайтида кенг фойдаланиш мумкин. Масалан, турли ёшдаги боғча болалари билан ўтказиладиган дидактик машғулотларда табиий эксперимент методини қўллаш мумкин. Бунда болаларга ҳар-хил ҳайвонлар (от, сигир, қўй, эчки, туя каби), паррандалар (каптар, хўроз, товуқ, қарға, зағизғон, укки, курка), мевалар (гилос, олча, олхўри, олма, нок, бехи) каби, сабзавотлар (пиёз, шолғом, сабзи, картошка, карам, қовоқ, саримсоқ, пиёз каби) тасвирланган расмли

карточкаларни аралаш ҳолда бериб, уларни гуруҳларга ажратишларида уларни умумлаштириш хусусиятларини ўрганиш мумкин. Одатда, гуруҳ шароитида ўтказиладиган бундай экспериментни табиий эксперимент деб юритилади. Лаборатория ва табиий экспериментлардан ташқари болалар психологиясида таркиб топтирувчи эксперимент ҳам кенг қўлланилади. Таркиб топтирувчи экспериментни моҳияти шундан иборатки, бунда болаларга у ёки бу психологик хусусият таркиб топтирилади ва мустаҳкамланади. Масалан, боғча ёшидаги болалар айни бир вақтнинг ўзида бутунни ва унинг қисмларини тўла идрок қилолмайдилар. Улар ўз диққатларини бир бутун нарсанинг ўзига ёки унинг бўлакларига қарата оладилар. Улар бир бутун нарсанинг айрим қисмлардан таркиб топганлигини тасаввур қила олмайдилар. Таркиб топтирувчи эксперимент орқали болалар бир бутун нарсани унинг қисмлари билан бир пайтда идрок қилишга ундайдилар. Бунинг учун болаларга бир бутун нарсанинг бўлакларини енгларида бирлаштириб, бутун нарсани образларини ярата олиш машқини қилдиради. Бундай эксперимент ўтказишда турли геометрик фигуралар ва уларнинг бўлакларидан фойдаланиш мумкин (доира, квадрат, куб, ромб ва б). Таркиб топтирувчи эксперимент методини педагогик эксперимент методидан фарқлаш керак. Таркиб топтирувчи эксперимент орқали турли ёшдаги болаларни у ёки бу нарсаларни тўғри идрок қила олишга ўргатилса, педагогик эксперимент орқали эса бирор таълим-тарбия методининг самарадорлиги аниқланади. Масалан, бирор тадқиқотчи болалар сон-саноқни ўргатишнинг қандайдир методини ишлаб чиққан бўлса, уни педагогик эксперимент орқали синаб кўриш мумкин. Бунинг учун олдиндан боғча маъмурияти билан келишиб битта экспериментал ва битта назорат гуруҳни белгилаб олади. Шундан сўнг тадқиқотчи экспериментал гуруҳда янги метод билан элементар (содда) математик тасаввурларни ўстириш машғулотларини ўтказади. Назорат гуруҳда эса бу машғулотлар одатдаги эскича метод билан давом

эттирилаверади. Бирикки ойдан сўнг ҳар иккала гуруҳдаги болаларнинг ўзлаштиришлари таққослаб кўрилади. Агарда экспериментал гуруҳ болаларнинг янгича метод билан ўзлаштиришлари назорат гуруҳдаги болаларнинг ўзлаштиришларидан анча самарали бўлиб чиқса, бу метод бошқа ҳамма болаларга тарқатилади. Борди-ю натижа назорат гуруҳдаги болаларнинг ўзлаштиришларидан ёмон, яъни паст чиқса, янгича метод (усул) билан машғулот ўтказиш дарҳол тўхтатилади. Кузатиш ва эксперимент асосий методлар ҳисобланади, лекин булардан ташқари бир қатор ёрдамчи методлар ҳам мавжуд. Масалан: фаолият маҳсулини ўрганиш методи, социометрик ва тест методлари. Фаолият маҳсулотларини ўрганиш методи ҳақида гап борар экан, шуни айтиш керакки, болалар ҳам худди катта одамлар сингари доим маълум фаолият билан машғул бўладилар. Катта одамлар бошқа одамлар учун керак бўладиган ижтимоий фойдали нарсалар ишлаб чиқариш фаолияти билан банд бўлсалар, болалар ўз фаолиятларида деярли ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланмайдилар. Боғча ёшидан болаларнинг фаолиятлари - ўйин, расм чизиш, пластилин ёки лойдан бирор нарса ясаш, аппликация, қуриш-ясаш ва шу кабилардан иборат бўлиши мумкин. Болалар одатда, катта кишиларнинг топшириқ ва таклифлари билан маълум фаолиятга киришадилар. Айрим холлардагина болаларнинг ўзлари мустақил равишда у ёки бу фаолиятни бажарадилар. Ҳар икки ҳолатда ҳам болалар фаолияти маълум натижага эга бўлади. Кўпинча болалар фаолиятининг маҳсулоти улар чизган расмларга, лой ёки пластилиндан ясалган нарсага қараб ўрганилади. Кўпинча болаларнинг чизган расмларида улар идрокининг хусусиятлари ва онгида юзага келаётган турли тасаввурлар ҳамда атрофларидаги нарса ва ҳодисаларга бўлган муносабатларида ўз ифодасини топади. Ана шу жиҳатдан болаларнинг чизган расмларидан фаолият маҳсулотини ўрганиш сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Турли ёшдаги болаларнинг ишлаган расмларини анализ қилиш орқали уларнинг айни

пайтдаги эҳтиёжларини, майл-истаклари, қизиқишлари, қобилияти ва лаёқатларини ўрганиш мумкин. Шу сабабли, бу методдан ҳам болалар психологиясида кенг фойдаланилади. Сўраш – суҳбат методидан болалар психологиясида анча чекланган ҳолда фойдаланилади. Бу методни боғча ёшидаги болаларга нисбатан деярли қўллаб бўлмайди, чунки бу ёшдаги болаларда турмуш тажрибаси жуда кам, тафаккурлари ҳали яхши ривожланмаган бўлади. Шу сабабли кичик ёшдаги болалар катталарнинг берган саволларига ўйламай-нетмай жавоб қайтараверадилар. Сўраш методидан фойдаланилганда одатда жуда содда ишланган айиқчалар, узоқ ва яқин қилиб ишланган уйлар ва дарахтлар ва ҳ.к. Болалардан қайси айиқ катта, қайси айиқча кичик ёки қайси уй узоқ, қайси уй яқин деб сўралади. Беш-олти ёшли болаларга нисбатан суҳбат методини қўллаш мумкин. Бунда болалар билан ўтказиладиган суҳбатнинг мавзуси ва суҳбат пайтида болаларга бериладиган саволлар олдиндан яхшилаб ўйлаб олинади. Тайёргарсизлик тўсатдан ўтказилган суҳбатдан яхши натижа чиқмайди. Суҳбат методи орқали боғча ёшидаги катта болаларнинг билимларини, нарса ва ҳодисалар хақидаги тасаввурларни аниқлаш ва теварак-атрофдаги одамлар ҳамда турли нарсаларга бўлган муносабатларини ўрганиш мумкин. Болалар психологиясида сўнгги йилларда қўллана бошлаган методлардан бири тест методидир. Тест сўзи - инглизча сўз бўлиб, у ўлчаш деган маънони билдиради. Тест методи орқали болаларнинг умумий ақлий тараққиёт даражалари ва айрим психик жараёнларнинг (тафаккур, хаёл, хотира каби) қанчалик ривожланганлик даражаси аниқлаб, таққосланади. Тест методи ёрдамида болаларнинг ўз ёшларига нисбатан нормал тараққий этганликлари ёки орқада қолганликларини ҳам аниқлаш мумкин. Масалан, тест методидан болаларга топшириладиган вазифалари бир неча вариантда бўлиб, улар кучлари етган вариандаги вазифаларни бажарадилар. Ҳар бир бажариладиган

вазифага балл системасида баҳо қўйиб борилади. Вазифалардан қанчаси бажарилганлиги ва тўплаган балига қараб, болаларнинг ўртача тараққиёти белгилаб берилади. Қўлланиладиган тестлар орасида болаларнинг умумий ақлий даражасига қаратилган ва интеллектуал тестлар деб аталадиган тестлар маълум бўлмаган вазифалардан тузилган бўлиб, болалардан бутун ақлий имкониятларни ишга солишга тўғри келади. Болаларнинг ақлий тараққиёт даражаларини илмий равишда аниқлаш осон иш эмас. Интеллектуал тестларда болаларга бериладиган вазифалар уларнинг умумий ақлий тараққиётларини ифодаловчи энг муҳим хусусиятларини рўёбга чиқарадиган қилиб тузилиши керак. Агарда интеллектуал тестларда бериладиган вазифалар болаларнинг ёш хусусиятлари ва аниқ тараққиёт даражаларига тўғри келмаса, болаларнинг ақлий тараққиётлари ҳақида мутлақо янгича хулосага келиш мумкин. Боғча ёшидаги болаларга нисбатан қандай интеллектуал тестлардан фойдаланиш мумкин? Бундай тестлар хилма-хил бўлиши мумкин. Агар тест вазифалари болаларнинг ўйин фаолиятлари билан боғлиқ бўлса, болалар бундай вазифаларни бажонидил бажарадилар. Масалан, бирор бутун нарсанинг майда бўлакларга ажратиб ташлаган қисмларини бирлаштириб, майда бўлаклардан мураккаб ва чиройли аппликациялар ясай олиш, турли лабиринтли расмлардан эпчиллик билан турли вазифаларни топа билиши каби тестлардан фойдаланиш мумкин. Бундай интеллектуал тестлар турли ёшдаги боғча болаларининг зеҳнини, тафаккурини аниқлаш имконини беради. Шундай қилиб, тест методидан болалар психологиясида маълум даражада фойдаланиш мумкин. Ниҳоят, болалар психологиясида сўнги йилларда қўллана бошлаган методлардан яна бири с о ц и о м е т р и я методидир. Социометрик метод ёрдамида шахсларнинг жамоадаги муносабатлари масаласи ўрганилади. Болалар психологиясида эса социометрик методи ёрдами билан ҳар бир гуруҳда болаларнинг ўз тенгқурлари ўртасида юзага келаётган ўзаро муносабатлари ва уларнинг

гуруҳда тутган мавқелари ўрганилади, бунда болаларнинг гуруҳдаги ўзаро муносабатларини қуйидаги услубларда ўрганиш мумкин. Гуруҳдаги болаларнинг ҳар бирини ечиниш хонасига чақириб, унга 4-5 чиройли қилиб ишланган ўйинчоқ кўрсатилади (масалан машина, тойча, айиқча, қуёнча, тўппонча каби). Ана шу ўйнчоқлардан битта ўзингга ёққанини танлаб ол ва уни гуруҳдаги энг яхши кўрган ўртоғингни шкафига солиб қўй, дейилади. Бола бир оз ўйланиб тургач, яхши кўрган болалардан бирининг шкафига ўйинчоқни қўйиб қўяди. Гуруҳдаги ҳамма болалар бу вазифани бажариб бўлгач, энг кўп совға кимнинг шкафига қўйилганлиги аниқланади. Ана шу маълумотлар асосида болаларнинг гуруҳдаги ўзаро муносабатларига доир социометрия тузилади. Шкафига энг кўп совға қўйилган бола гуруҳнинг энг севимли ва шкафига биронта ҳам совға қўйилмаган бола гуруҳнинг инкор қилган, яъни ёқтирмаган одами бўлиб чиқади. Шундай қилиб, социометрик методни боғча ёшидаги болаларга нисбатан ҳам қўллаш мумкин. Ҳар бир тарбиячи ўз гуруҳидаги болаларнинг жисмоний, ақлий, ахлоқий ривожланиш хусусиятларини, болалар психик тараққиётининг умумий қонуниятларини кузатиб аниқлаши зарур. Шу билан биргаликда тарбиячида - болаларга нисбатан индивидуал муносабатда бўлишнинг тўғри йўл-йўриқларини белгилаш мақсадида ҳар бир боланинг индивидуал психологик хусусиятларини аниқлашга интилиши лозим. Тарбиячи айни бир вақтнинг ўзида гуруҳдаги болаларнинг хатти- ҳаракатлари ва феъл-атворларини ўргана олмайди. Шунинг учун улар диққат -эътиборларини бир неча кун давомида у ёки бу болага қаратиб, уни ҳар томонлама чуқурроқ ўрганишга ҳаракат қилиши лозим. Шу нарсани эсдан чиқармаслик керакки, тарбиячининг болаларни ўрганишининг қатъий ва аниқ мақсади бўлиши керак. Болаларнинг барча хусусиятларини бирданига ўрганиб бўлмайди. Болаларнинг эҳтиёжлари қизиқишлари, майл ва истаклари,

қобилиятлари, диққатлари, нутқ хамда тафаккурларининг хусусиятларини бирин-кетин шошмасдан ўрганиш лозим. Тарбиячи кундалик иш шароитида болаларни ўрганар экан, у кузатиш, эксперимент, ёрдамчи каби методлардан фойдаланиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Нишонова З.Т., Алимова Г.К. Болалар психологияси ва психодиагностиаси Т.: ТДПУ 2017 – 264 б. 2. Ғозиев Э. Онтогенез психологияси Назарий- экспериментал таҳлил T.: Ношир 2010. – 356 b. 3. Дўстмуҳамедова Ш.А., Нишонова З.Т.ва бошқалар Ёш даврлари ва педагогик психология Т.: Фан ва технологиялар 2013 – 343 б. 4. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология): учебник для студентов вузов. – М.: Гардарики, 2007. –349 с.

O'xshashlar

Логопедия фанининг умумий масалалари нутқ фаолиятининг умумий патологияси

Логопедик ўйин курсининг умумий масалалари бола шахсини ривожланишида ўйиннинг аҳамияти

Болалар психогигиенаси предмети

Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар

Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар