Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.0673828125 KB

Ko'chirib olish

Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар Режа: 1. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги сабаблари 2. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини бартараф этишда коррексион-педагогик иш тизими

Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги сабаблари Педагогик фан сифатида логопедияда «нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги» тушунчаси, эшитиш ва интеллекти нормада бўлган болаларда барча нутқ кампонентларининг шаклланиши бузилиши билан характерланувчи нутқ камчилигига нисбатан қўлланилади. «Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигида нутқнинг кечроқ пайдо бўлиши, луғатнинг камбағаллиги, аграмматизм, талаффуз камчиликлари кузатилади.» Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги тушунчаси бола нутқи ривожланишининг аниқ ҳолатидан келиб чиққан ҳолда, ўзининг этилогияси бўйича нутқ ривожланмаганлигининг турли хил кўринишларига ягона педагогик ёндашув имконияти ҳақидаги илғор нуқтаи назарга асосланади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги термини нутқ ривожланиши бузилишига ғоят чуқур ёндашувни ифодалайди ва уни таҳлил қилиш педагог зиммасидадир. Бундай ёндошув мутахассисдан катта умумбиологик ва тиббий малакани талаб қилувчи, нуқсон тузилишини патогенетик жиҳатдан таҳлил қилишни талаб қилмайди. Бироқ педагог-логопед учун ким билан ишлаши, тўлиқ ривожланмаганлик қай йўсинда пайдо бўлгани, нутқ ривожланиши темпига қўшилиб келувчи неврологик бузилишлар, генетик белгилар, психик фаолият ва бола шахсининг хусусиятлари, дори-дармонли даволанишнинг бор ёки йўқлиги ва бошқа омилларнинг қандай таъсир этиши маълум аҳамиятга эга. Булар педагогнинг шифокор билан биргаликдаги иши жараёнидагина аниқланиши ва таҳлил қилиниши мумкин. Нутқ маълум бир биологик шарт-шароитлар мавжудлигида ва энг аввало марказий нерв тузилишнинг нормал ривожланиши ва ишлашида юзага келади. Бироқ нутқ муҳим ижтимоий функсия ҳисобланади. Шу сабабли унинг ривожланиши учун биологик шарт-шароитларнинг ўзигина Этарли эмас, у боланинг катталар билан мулоқотга киришиши жараёнида юзага келади. Бунда боланинг ҳиссий жиҳатдан яқин кишиси билан (онаси) мулоқоти Этакчи аҳамиятга эгадир. Мулоқот эхтиёжи боланинг атрофдаги

одамлар билан алоқага киришиши жараёнида шаклланади. У бола ҳаётининг дастлабки икки ойида, унинг бирламчи органик талаблари ва янги тассуротларга эхтиёжи негизида юзага келади. Мулоқот воситалари ичида экспрессив-мимика, предметли-ҳаракат ва нутқий воситалар ажратилади. Бола ҳаётининг биринчи йилини нутқгача бўлган давр деб номлаймиз. Бунда катталар билан мулоқот экспрессив-мимика ва предметли-ҳаракат воситалари ёрдамида амалга оширилади. Айнан шу даврда болада жисмоний объект товушларига қараганда инсон овози товушларини турғун, танлаб таъсирланиши шаклланади. М.И. Лисина бу ҳолатни жажжи одамчанинг муҳим эҳтиёжларини ифодалаши – мулоқотдаги эҳтиёжлари сифатида баҳолайди. Бола нутқининг юзага келиши ва ривожланишида мулоқотнинг ҳал қилувчи ролини госпитализм текширувлари исботлайди. Рағбатлантирувчи инсоний муҳит (оила, болалар гуруҳи ва ҳ.к.) дан болани ажратиб қўйиш деприватсион вазият сифатида ўрганилади. Бу вазият боланинг психик ривожланишига секинлаштирувчи омил сифатида таъсир қилади. Агар бу вазият узоқ давом этса психик деприватсия ҳолати юзага келади. Нутқ ривожланишига, айниқса ҳиссий деприватсия ёмон таъсир кўрсатади. Бунда бола туғилганидан бошлаб унинг аффектив эҳтиёжлари (суйиш, эркалаш, яхши кўриш) қондирилмайди. Бундай вазият кўпинча отаоналари спиртли ичимликлар ичувчи, онаси йўқ оилаларда, бола туғилиши билан тарбияга суст қараладиган болалар уйида тарбияланиши оқибатида вужудга келади. Л.С. Виготский томонидан боланинг психик ва ривожланишида таълим ва тарбиянинг Этакчи роли ҳақидаги фикр илгари сурилган. Айни вақтда нейрофизиологик тадқиқотлар туфайли бу фикр ривожланди ва тасдиқланди. Бола миясига қанчалик кўп доимий ва хилма-хил ахборотлар оқими келса, марказий нерв тизимининг функсионал ва анатомик жиҳатдан Этилиши шунчалик тез содир бўлади. Алоҳида функсионал тизимлар ривожланишини тезлаштириш имконияти муаммоси ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Бироқ,

келаётган ахборот оқими боланинг ёши, жисмоний ва психик ҳолатига мос равишда бўлишини ҳисобга олиш лозим, чунки ҳар қандай ортиқча юклашлар марказий нерв тизими ҳолатига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги сабаблари. Боланинг она қорнида ривожланиши, туғруқ (туғруқ травмаси, асфиксия) ва ҳаётининг дастлабки йилларида таъсир кўрсатувчи турли хил зарарли омиллар нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигига олиб келиши мумкин Нутқий камчилик тузилиши ва компенсатсия жараёнлари кўп ҳолларда мия зарарланиши қачон рўй берганлиги билан аниқланади. Бир бутун мия ривожланиши аномалиясининг характери маълум миқдорда жароҳатланиш муддатига боғлиқлиги ҳозирги кунда исботланган. Турли хил зарарли омиллар (инфекция, интоксикатсия ва бошқалар) таъсири остида бош миянинг бирмунча оғир зарарланиши, одатда эрта эмбриогенез даврида юзага келади. Тахминларга кўра, ҳомиладорликнинг 3-4 ойларида бош миянинг зарарланиши (нерв тўқималарининг энг кўп ажралиш даври), бош мия тузилишининг бирмунча кенгроқ ўзгаришларини юзага келтиради. У ёки бу зарарли омилнинг таъсири даврида нерв тизимининг қайси бўлимлари бирмунча жадал ривожланишига боғлиқ равишда ривожланмаганлик кўпроқ ҳаракат, сенор, нутқий ёки интеллектуал функсияларга тааллуқли бўлади. Ҳомиладорликнинг кечиши давомидаги доимий ноқулай шарт-шароитлар туфайли, бирмунча яққол ифодаланган алоҳида мия тузилмалари билан бирга бир бутун яхлит мия ривожланмаганлиги ҳам кузатилади. Бу мураккаб нуқсонларнинг юзага келишига (масалан, олигофрениянинг мотор алалия билан уйғунлашуви) асос бўлиб хизмат қилади. Мия ривожланмаганлиги ёки зарарланишини келтириб чиқарувчи сабаблар ичида ҳомиладорлик даврида онанинг инфекциялари ёки интоксикатсиялари, токсикозлар, туғруқ травмаси, асфиксия, резус-омил бўйича она ва ҳомила қонининг мос келмаслиги, марказий нерв тизими касалликлари (нейроинфекциялар) ва бола ҳаётининг дастлабки йилларида бош мия травмалари бирмунча кўп учрайди.

Ҳомиладорлик даврида алкогол ва никотинни истеъмол қилиш ҳам боланинг жисмоний ва нерв психик ривожланишида камчиликларга олиб келади. Бу камчиликларнинг кўп учрайдиган кўринишларидан бири нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги ҳисобланади. Алкоголли синдромда болалар кам вазнли туғиладилар, жисмоний ва психик ривожланишдан орқада қоладилар. Бундан ташқари турғун бўй ва вазн Этишмовчилиги, кўкрак қафаси деформатсияси, микротсефал ёки (камроқ) гидротсефал калла суяги, калта бўйин, юқори ва пастки жағ ривожланмаганлиги, баланд чуқур, тор танглай, тор ва калта кўз ёриқлари ва бошқа бир қатор белгилар кузатилади. Бу белгилар турли хил кўрув, эшитув ва ҳоказо нуқсонлар билан уйғунлашиб келиши мумкин. Бундай болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги ҳаракат қўзғалувчанлиги, аффектив қўзғалувчанлик ва ҳаддан ташқари паст ақлий иш қобилияти синдромлари билан уйғунлашади. Бундай болаларни эрта аниқлаш, уларни ичкиликбоз ота – оналаридан ажратиш тиббий, тарбиявий ва логопедик ишни тўғри ташкил қилиш болалардаги нутқий ва интеллектуал ривожланмаганликни олдини олишда муҳим аҳамиятга эгадир. Бола миясининг нутқ зоналарига зарарли омилнинг нутқ шаклланиб бўлганидан сўнг таъсир кўрсатиши ҳолларида афазия юзага келиши мумкин. Нутқ бузилишлари, шу жумладан нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг юзага келишида наслий омиллар алоҳида ўрин тутади. Бундай ҳолларда нутқий нуқсон ҳатто аҳамиятсиз туюлган зарарли омиллар таъсири остида ҳам юзага келиши мумкин. Берилган маълумотларга асосланиб, нутқ тўлиқ ривожланмаганлигини келтириб чиқарувчи этологик омилларнинг мураккаблиги ва кўп шакллилиги ҳақида умумий хулосага келиш мумкин. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлиги этиологияси ва патогенези турли- тумандир, аммо клиник нуқтаи назардан қараганда марказий нерв системасининг эрта органик зарарланиши билан боғлиқ нутқ тўлиқ ривожланмаганлиги гуруҳи бирмунча муҳим аҳамиятга эга.

Жароҳатланиш вақтига боғлиқ равишда ҳомиладорлик патологияси, туғруқ травмаси билан (миянинг интранатал жароҳатланиши) боғлиқ марказий нерв тизими бузилишлари ва бола туғилганидан сўнг инфекциялар ва травмалар таъсири натижасида юзага келувчи постнатал зарарланишларга ажратилади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги этиологиясида перинатал энсефалопатия-ҳомиладорлик даври сингари туғруқ даврида ҳам зарарли омилларнинг биргаликдаги таъсири натижасида юзага келувчи мия зарарланиши, алоҳида ўрин тутади. Агар перинатал энсефалопатиянинг сабаби миянинг бачадон гипоксияси ва туғруқ асфиксияси ҳисобига кислород билан туйинмаганлиги бўлса, у гипоксик энсефалопатия деб; агар механик туғма шикастланиш бўлса – травматик энсефалопатия деб; агар иккала омил биргаликда келса – гипоксис-травматик энсефалопатия деб аталади. Агарда миянинг шикастланиши она ва бола қони резус –омили ёки гуруҳи тўғри келмаганлиги ҳисобига марказий нерв тизимининг токсик зарарланиши туфайли бўлса – бу билирубин энсефалопатия деб аталади. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлиги, одатда миянинг резидуал – органик зарарланиши оқибати ҳисобланади. Уни нерв-психик касалликларда учрайдиган (епилепсия, шизафрения ва бошқалар) нутқ ривожланиши бузилишларидан фарқлаш лозим. Марказий нерв тизимининг резидуал-органик жароҳатланишида икки асосий турдаги бузилишлар ажратилади: дизонтогенетик-маълум структуралар ва физиологик тизимнинг ривожланмаганлиги ёки улар шаклланишининг муддатидан орқада қолиши оқибати сифатидаги бузилиш: бундай бузилишларга нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги мисол бўла олади; энсефалопатик-марказий нерв тизими у ёки бу тузилишининг зарарланиши оқибати сифатидаги бузилиш, бу бузилишларга нутқий ва ҳаракат камчиликлари, шунингдек бошқа камчиликлар, масалан, дизартрия, болалар тсеребрал фалажи, гидротсефалия ва бошқалар мисол бўла олади.

Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг клиник кўринишлари. Нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларни махсус текшириш бу камчиликнинг турли хил клиник кўринишлари мавжудлигини кўрсатди. Уларни шартли равишда уч асосий гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ даги болаларда фақатгина нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги белгиларини кўриш мумкин. Уларда нерв-психик фаолият бузилишлари кузатилмайди. Бу нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг мураккаб бўлмаган шакли ҳисобланади. Бу болаларда марказий нерв тизимининг ўчоқли зарарланиши учрамайди. Уларнинг анамнезида ҳомиладорликнинг кечиши ёки туғруқ пайтида яққол – ифодаланган камчиликларнинг кўрсатилмаганлигини кўриш мумкин. Оналар билан тўлиқ суҳбат ўтказилганда текишрилувчиларнинг фақат учдан биридагина ҳомиладорликнинг иккинчи ярмида Энгил таксикозлар ёки туғруқ пайтида қисқа муддатли асфиксия бўлиб ўтганлиги аниқланган. Бундай болалар соматик жиҳатдан заиф, турли касалликларга мойил бўладилар. Бу гуруҳдаги болаларда парез ва параличларнинг йўқлиги, яққол ифодаланган пўстлоқ ости ва мияча бузилишларининг учрамаслиги, уларда нутқ-ҳаракат анализаторининг бирламчи (ядроли) зоналари сақланиб қолганлигига гувоҳлик беради. Бундай майда неврологик фаолият бузилишларида асосан мушаклар тонусида, майда қўл бармоқларининг дифференциал харакатлари шаклланишида, кинестетик ва динамик праксис шаклланишида бузилишлар учрайди. Бу асосан нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг дизонтогенетик турига оиддир. Мактабгача ёшдаги болаларда яққол ифодаланган нерв-психик бузилишларнинг учрамаслигига қарамай, бу гуруҳ болалари узоқ муддатли коррексион-логопедик ишга, кейинчалик эса махсус ўқитиш йўналишига муҳтож бўладилар. Тажрибаларнинг кўрсатишича, яққол ифодаланмаган нутқ камчилигига эга болаларни оммавий мактабга ўқишга юбориш, уларда иккиламчи невротик ва неврозга оид камчиликларни келтириб чиқариши мумкин.

Иккинчи гуруҳдаги болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги бир қатор неврологик ва психо-патологик синдромлар билан бирга кечади. Бу тсеребрал-органик генездаги нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг мураккаб туридир. Бунда дизонтогенетик-энсефалопатик бузилишларнинг симптомо комплекци ўрин олган. Иккинчи гуруҳ болаларини неврологик жиҳатдан пухта текшириш жараёнида яққол ифодаланувчи неврологик симптоматика аниқланади. Бу симптоматика марказий нерв тизими шаклланишининг кечикиши ҳақидагина гувоҳлик бермай, балки алоҳида мия тузилмаларининг Энгил зарарланиши ҳақида ҳам гувоҳлик беради. Қуйидагилар иккинчи гуруҳ болаларининг неврологик синдромлари ичида бирмунча кўп учрайди: 1. Гипертензион-гидротсефал синдром-калла суяги ички босимининг ошиши синдроми. Бунда бош ўлчамининг катталашуви, пешона дўнгалагининг бўртиб туриши, чакка соҳаларида вена қон томирларининг кенгайиши кузатилади. Бу синдром энг аввало ақлий иш қобилиятининг бузилишида ихтиёрий фаолият ва болалар хулқ-атворида, шунингдек, фаолиятнинг исталган туридан тез толиқиш ва зерикишда, юқори даражадаги қўзғолувчанликда, таъсирланувчанликда, ҳаракатчанликда намоён бўлади. Айрим ҳолларда, телбанамолик ва беғамлик кўринишлари билан кўтаринкиэйфорик кайфият кузатилади. Бундай болалар иссиқ, дим ҳавога чидамсиз бўлиб, бош оғриқлари ва бош айланишларидан шикоят қиладилар. 2. Тсеребрастеник синдром-юқори даражадаги нерв-психик толиқиш, ҳиссий турғунсизлик, фаол диққат, хотира функсияларининг бузилиши кўринишларида намоён бўлади. Айрим ҳолларда бу синдром гипер қўзғалувчанлик-умумий ҳиссий ва ҳаракат нотинчлиги белгиларикўринишлари билан: бошқа ҳолларда-тормозланганлик, ланжлик, пассивликнинг устунлиги билан уйғунлашиб келади. 3. Харакат бузилиши синдромлари мушаклар тонусининг ўзгариши, Энгил гели ва монопарезлар, яққол ифодаланмаган мувозанат ва ҳаракатлар координатсияси бузилишлари, қўл бармоқлари дифференцирлашган

моторикасининг Этарли эмаслиги, умумий ва орал праксиснинг шаклланмаганлиги билан характерланади. Бундай болаларда кўпинча Энгил дизартрия кўринишларига асос бўлувчи Энгил парезлар, алоҳида тил мушакларининг мажбурий харакатлари кўринишидаги артикулятсион моторика бузилишлари кузатилади. Клиник ва псиҳолго-педагогик текиширишлар, бу гуруҳ болаларида билиш фаолиятининг характерли камчиликлари мавжудлигини кўрсатди. Бундай болаларниниг олий психик фаолиятларини текшириш жараёни, уларда алоҳида гнозис, праксис кўринишларининг Ўчоқли Этишмовчили мавжудлигини кўрсатди. Бу нейропсиҳологик ва электро энсефалографик тарқиқотларда тасдиқланган. Хусусан, геометрик шакллардан нусха олишдаги, расм чизишдаги ўзига хос қийинчиликлар, кўрув-фазовий гнозиснинг шаклланмаганлигини кўрсатади. Бу гуруҳдаги кўпгина болалар умумий мотор камчилиги билан фарқ қиладилар, улар бир ҳаракат туридан иккинчисига қийинчилик билан ўтадилар. У ёки бу ҳаракатли вазифаларни автоматик тарзда бажара олмайдилар ва ҳаттоки оддий ритмларни ҳам амалга оширолмайдилар. Умумий ва орал праксиснинг бузилиши, бундай болалр учун характерлидир. Кўрсатилган бузилишлар одатда фонематик идрок бузилиши билан уйғунлашади. Бундай болаларда ҳиссий-иродавий соҳанинг шаклланмаганлиги ақлий иш қобилиятининг пастлиги, ҳиссий лабиллик, гоҳида ҳаракат қўзғалувчанлиги, юқори аффектив қўзғалиш, кўпинча телбанамо қилиқлар ва эйфория тури бўйича кўтаринки кайфият устунлиги ҳолати билан биргаликда намоён бўлади. Уларнинг айримлари учун аксинча, юқори даражадаги тормозланганлик, ишончсизлик, сустлик, мустақил эмаслик характерлидир. Бу болалр одатда ланж, ташшаббуссиз, кам ҳаракат бўладилар. Уларнинг фаолияти самарасиз характерга эгадир.

Бу гуруҳ болалари учун миқдор муносабатларини тушуниш, сон ва натурал сон қаторлари ҳақидаги тасаввурларини кенгайтириш бирмунча мураккабдир. Бундай болаларнинг математикани ўзлаштиришларида яққол ифодаланган ва турғун қийинчиликлар кузатилади. Учинчи гуруҳ болаларида клиник жиҳатдан мотор алалия каби белгиланувчи, бирмунча ўзига хос ва турғун нутқ ривожланмаганлиги кузатилади. Бир қатор хорижий муаллифлар терминологияси бўйича нутқ патологиясининг бу шакли «ривожланиш афазияси» ёки «туғма афазия» сингари номланади. Бу термин катталардаги мотор афазияга анологик ҳолда вужудга келган. «Катталардаги мотор афазия сингари, болалардаги нутқ патологиясининг бундай шаклида ҳам бош мия пўстлоқ нутқий зоналарининг зарарланиши (ёки ривожланмаганлиги) кузатилади ва бунда биринчи навбатда брока зонаси зарарланади» – бу тахминга асосланиб муллифлар юқоридаги терминни киритганлар. Катталардаги афазиядан фарқли равишда (шаклланган нутқнинг йўқолиши), алалияда бош мия нутқ зоналарининг эрта зарарланиши (нутққача бўлган даврда) натижасида нутқ ривожланмай қолади. Адабиётларда мотор алалияда миянинг ўчоғли жароҳатлари муаммоси кенг муҳокама қилинган. Мотор алалияда мураккаб дизонтогенетик-энсефалопатик бузилишлар кузатилади. Қуйидагилар мотор аламиянинг характерли белгилари ҳисобланади: барча нутқ комнонентларининг шаклланиши- фонематик, лекцик, синтактик, морфологик, нутқ фаолиятининг барча кўринишлари ва барча оғзаки ва ёзма нутқ шакллари ривожланмаган бўлади. Сўнгги тадқиқотларнинг кўрсатишича мотор алалияли болаларда одатда артикулятор имкониятлар Этарли бўлади: нутқий бўлмаган артикулятсияни бажара оладилар, бундан ташқари кўпгина товушларни, ҳаттоки алоҳида ва бўғинларда тўғри талаффуз қилиш ҳолатидадирлар. Бироқ мотор алалияли болаларнинг фарқли хусусиятларидан бири шуки, улар бу имкониятларини сўзларни талаффуз қилишда амалга оширолмайдилар. Шу сабабли мотор алалия учун сўзларнинг бўғин тузилиши шаклланмаганлиги, ҳатто яхши

таниш бўлган сўзларни фаоллаштиришдаги қийинчиликлар характерли белгилардан бири ҳисобланади. Этарлича бой пассив луғатга эга ҳолда, болалар предметларни, расмларни номлашга, алоҳида сўзларни логопед ортидан такрорлашга (айниқса мураккаб бўғинли сўзларни) қийналадилар. Сўзларнинг бўғин таркиби асосан товуш ва бўғинларни тушириб қолдириш, ўрнини алмаштириш, бошқа бўғинлар ёки товушлар билан алмаштириш ҳисобига бузилади. Катталар афазиясини эслатувчи ҳолат юзага келади. Литерал (ҳарфли), вербал (сўзли) парафазиялар (алмаштиришлар) кузатилади. Бу алмаштиришларнинг характерли белгиси, улар турли хил турғун эмасдир. Мотор алалияли болалар учун ҳаддан ташқари паст нутқий фаоллик хосдир. Бунда бола интеллекти қанчалик юқори даражада бўлса ва ўз нутқига танқидий қараш кучли бўлса, у ҳолда атрофдагилар билан мимика ва имоишора ёрдамида мулоқат қилишнинг иккиламчи компенсатор шакли яққолроқ ифодаланган бўлади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини Р.Е. Левина (1961) уч даража билан белгилайди: нутқий алоқа воситаларининг умуман йўқ бўлишидан то фонетик-фонематик ва лекцик-грамматик жиҳатдан ривожланмаганлик элементларига эга бўлган мукаммал нутқ бузилишигача. Нутқ тўлиқ ривижланмаганлигининг 1 даражаси нутқнинг бўлмаслиги билан характерланади. Бундай болалар нутқсиз болалардир. 4-6 ёшдаги бундай болаларнинг луғат бойлиги камбағал, ноаниқ бўлади. Нутқий товушга тақлид қилиш, товушлар комплекци билан чегараланган бўлади. Нарса ва ҳодисаларни фарқ қилмаган ҳолда ифодалаш, сўзларнинг кўп маънога эга бўлиши характерли хусусият ҳисобланади: «ту-ту»-машина, паровоз, самалёт, қайиқ; «тақ»-йиқилди, тушуриб юборди, синдирди, бузди. Бу болаларнинг пассив луғати актив луғатига нисбатан анча бойроқ лекин нутқни тушуниш пасайган бўлади, улар кўп сўзларнинг маъносини тушунмайдилар. Товушлар талаффузида турғунлик бўлмайди, товушлар бирбири билан алмаштирилади, фонематик ўқув бузилган бўлади. Нутқ

тўлиқ ривожланмаганлигининг бу даражасига эга бўлган болалар учун товушлар анализи бўйича берилган топшириқлар тушунарсиз бўлади. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг 2 даражаси-дастлабки кенг қўлланадиган одатдаги нутқнинг бўлиши билан характерланади. Болалар оддий жумлалардан фойдалана биладилар, маълум луғат бойлигига эга бўладилар. Улар нарсалар, ходисалар, алоҳида белгилар номини ажрата оладилар. Лекин бундай болаларда нутқинг қўпол даражада ривожланмаганлиги яққол ифодаланган бўлади. Улар икки-уч сўздан иборат гаплардан фойдаланадилар. Луғат бойлиги шу ёшга мос келадиган нормадан кам бўлади. Умумлаштирувчи сўзларни (мебел, кийим, сабзавотлар, мевалар ва бошқалар) билмаслик кузатилади. Ҳаракат, белгисини билдирувчи сўзлардан фойдаланишда қийинчиликлар кузатилади, предмет номини ва бошқа белгиларини билмайдилар. Келишик формаларини чалкаштирадилар, феъл сонини от сонига мослаштира олмайдилар. Нутқнинг фонетик томони шу ёшга мос келувчи нормадан орқада қолади. Шундай камчиликка эга бўлган болалар бўғинлар ўрнини алмаштирадилар, ундошлар кетма-кет келганда товушни қисқартирадилар. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг 3 даражаси- нутқда лекцикграмматик ва фонетик-фонематик жиҳатдан ривожланмаганлик элементлари кузатилади. Болалар нутққа эга бўлган ҳолда кишилар билан алоқа боғлай оладилар, лекин буни ота-она (тарбиячи) иштирокида, уларнинг муайян тушунтиришлари ёрдамида бажарадилар. Бундай болалар учун эркин ҳолда алоқада бўлиш жуда қийин. Товушларни талаффуз қилишда уларни бирбиридан ажрата олмаслик, товушлар гуруҳини артикулатсия жиҳатидан осонроқ бўлган товушларга алмаштириш баъзи ҳолларда товушларни бузиб талаффуз қилиш бу болалар учун характерлидир. Луғат ҳам нормадан орқада қолган бўлади, луғат бойлиги анализида лекцик ҳолатларнинг ўзига хослиги кўринади. Текширишда гапларни, гапларда сўзларни охиригача гапирмаслик каби турғун грамматик хатолар кузатилади. Кўпчилик ҳолларда улар қўшимча қўшилиш билан сўз маъносининг ўзгаришини тушуниб етмайдилар.

Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини бартараф этишда коррексион- педагогик иш тизими Ўқитишнинг биринчи босқичи бир сўздан ва морф-ўзак сўздан иборат гаплар Логопедик таъсир кўрсатишнинг асосий вазифаси-исталган товушнинг номаён бўлиши шаклида болаларнинг тақлидий нутқни фаолиятини ҳосил қилиш, нутқни тушуниш ҳажмини кенгайтиришдан иборат. Бу босқич гапирмайдиган болалар билан олиб борилувчи логопедик иш учун мўлжалланган. Бундай болаларнинг фаол нутқи алоҳида сўзлардан иборат: болага яқин таниш кишиларни номлаш, товуш тақлиди, сўз қисмларидан иборат («да» ёки «дада», «бо» ёки «бобо», «би-би»-машина ва хоказолар). Гапирмайдиган болаларда, қоидага кўра катталар сўзига тақлид қилиш эхтиёжи хали бўлмайди. Агар нутқий тақлид фаолияти мавжуд бўлса, у ҳолда бу жараён икки-уч нотўғри артикулятсияланувчи товушлардан тузилган бўғин камплекслари орқали амалга оширилади: ундош+унли ёки аксинча унли+ундош. Гапирмайдиган болаларнинг фаол луғатида айрим ҳолларда 5-10 та, баъзида эса 25-27 та сўз бирликлари бўлади. Нутқ ривожланиши мобайнида бола томонидан фақат шундай алоҳида сўзлардан фойдаланиш даври сўз-гап ёки бир сўздан иборат гап даври деб номланади. Бир сўздан иборат гаплар нутқнинг нормал шаклланиши жараёнидаги сингари нутқ ривожланиши бузилишининг барча шаклларида ҳам болалар нутқи ривожланишининг бошланғич нуқтаси ҳисобланади. Бир сўздан ва аморф сўзлардан иборат гаплар даврида нутқни тушуниш даражаси турлича бўлиши мумкин: боланинг ўзига қаратилган оддий илтимосларни қийинчилик билан тушунувчи энг паст даражадан сўзларнинг алоҳида грамматик шакллари аҳамиятини тушунишгача, масалан, отларнинг бирлик ва кўплик шаклларини фарқлашга қийналадилар. Айрим

гапирмайдиган болалар содда кўмакчили конструксиялар маъносини тушунадилар. Бунга икки предметнинг фазовий муносабатини мисол қилиб кўрсатиш мумкин: қути ичида, қути устида, қути остида қути ёнида. Баъзи бир болалар етарлича пассив луғатга эга бўладилар, улар отаонаси, логопед ва бошқалар илтимосига кўра оғзаки ифодаланган, етарлича мураккаб ва турли хил топшириқларни бажариш қобилиятига эгадирлар. Бундай болалар хақида ота-оналари одатда шундай дейдилар: «Ҳамма нарсани тушунадилар, бироқ гапирмайдилар». Айрим болаларда нутқни тушуниш жуда чегараланган бўлади. Болаларнинг нутқни яхши тушуниши ва етарли даражада пассив луғатга эга эканлиги ҳақида тасаввур туғилганда ҳам қўшимча текширувлар орқали шу ёшдаги соғлом болаларга нисбатан нутқни тушунишнинг чегараланганлигини аниқлашга эришилади. Агар гапирмайдиган болаларнинг нутқни тушуниши даражаси паст бўлса, у ҳолда логопедик ишни биринчи навбатда нутқни тушунишни кенгайтиришдан бошлаш лозим. Логопедия амалиётидан маълумки, нутқни етарлича яхши тушуниш туфайлигина бола гапира бошлаши мумкин. Агар нутқни тушуниш даражаси бирмунча юқори бўлса, исталмаган товуш нутқ кўринишларини ҳосил қилиш вазифаси биринчи ўринга чиқади. Гапирмайдиган болалар билан олиб борилувчи логопедик ишга умумий тавсиялар. Машғулотларни имкон қадар кичик гуруҳларда (3 кишидан ошмаган) ўтказиш лозим. етакчи машғулот шакли ўйиндир. Машғулотлар айниқса ишнинг дастлабки босқичларида новербол топшириқлар билан таъминланган бўлиши зарур. Логопедик таъсирида айнан бир сўз материалини кўп маротаба такрорлаш ва гапирмайдиган бола билан бевосита ҳиссий алоқа ўрнатиш зарурий шароит ҳисобланади. Бу босқичда бола нутқининг ҳар қандай кўринишни рағбатлантириш муҳим. Болани бирон нарса айтишга ёки такрорлашга мажбурлаш керак эмас. Айт, такрорла каби сўзлардан фойдаланмаслик керак, чунки болада бу илтимосларга негатив таъсирланиш юзага келади.

Бу сўзларни мос келувчи саволларга ёки сўзларга алмаштириш фойдалидир (ўйлаб кўрчи, топчи). Ёки бир томонлама диалог ҳам фойдадан ҳоли эмас, бунда катта одам ҳам савол беради, ҳам ўзи жавоб беради. Бола томонидан хозиргина талаффуз этилган товуш тақлидини бир-икки такрорлаш ҳам яхши натижа беради. Масалан; бола билан ўйинчоқни жавон олдига бориб, ҳайратомуз сўралади: «Қарачи, бу ерда ким пайдо бўлди? Улоқча?!» Улоқчани томоша қила туриб, бир неча маротаба улоқча овозини имитатсия қилиш лозим: «Ме-ме-ме». Улоқчанинг бурни, қулоғи, думчасини болага кўрсата туриб, логопед қизиқсиниб сўрайди. «Улоқча қандай йиғлашини сен биласанми?» Боладан исталган товуш реакциясини олиш зарур. Бироқ, аморф – ўзак сўзларни (бола томонидан яратилувчи) масалан, кучук сўзи ўрнига – «чу» ёки сичқон сўзи ўрнига – «чи» сўзларини болалар ортидан такрорлаш мумкин эмас. Болалар фақат тўғри талаффуз қилинувчи сўз ва гапларни эшитишлари лозим. Нутқни тушунишни ривожлантириш Логопедик таъсирнинг асосий вазифаси пассив луғат бойлигини тўлдиришдан иборат. Болаларга ўйинчоқлари, тана аъзолари, кийимкечаклари, жониворлар, алоҳида предмет ва ҳодисалар номлари ва шу кабиларнинг номларини эслаб қолиш таклиф этилади. Пассив феъл луғати боланинг ўзи томонидан амалга оширилувчи хаттиҳаракатлар номидан иборат бўлиши лозим (ўтирибди, юрибди, кийиняпти ва ҳоказо). Бундан ташқари ўзига яқин кишилар бажараётган хатти-ҳаракат номларини ҳам билиши лозим, аммо бу луғат фақат боланинг бевосита бир неча маротаба ўзи кузатган хатти-ҳаракатлар номи билангина чегараланиши мумкин. Шуни эсда тутиш лозимки, нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларда пассив феъл луғати пассив предмет луғатидан бирмунча кам бўлиши мумкин. Шу сабабли агар болалар предмет номларини билса, у ҳолда имкон қадар тезроқ уларни ҳаракат номларини тушунишга, шунингдек содир этилаётган ҳаракатлар юзасидан берилаётган саволларни

тушунишга ўргатиш зарур: қайерда? қаёққа? нима? нимга? қайердан? ким учун? Нутқни тушунишни ривожлантиришнинг дастлабки босқичларида болалардан алоҳида сўзларни тушунишнинг аниқлиги талаб қилинмайди, шу сабабли қайерга-қайердан, оч-ёп ва ҳоказо сингари сўзларни фарқлаш вазифаси биринчи ўринга қўйилмайди. Қайерда? кимга? ва шу каби саволларни тушунишга ўргатиш жараёнида болалар дастлаб бу сўзларнинг турлича товуш ифодасига таянмайдилар, балки саволнинг кенг нутқий матнига таянадилар. Бунинг учун логопед саволида болаларга яхши таниш бўлган «ёрдам берувчи» сўз бўлиши керак. Шундан сўнггина болалар бу саволларни яхши тушунишга ўрганадилар. Секин-аста саволлардан барча «ёрдам берувчи» сўзлар олиб ташланади. Шу сабабли логопед дастлаб жарангланиши бўйича ўхшаш сўроқ сўзлар билан бирга турли хил предмет ва ҳаракатлар номини қўллайди, масалан: қайердан олдинг? (китоб) аммо қайерга қўйдинг? кимга бердинг? Худди шундай қўғирчоқни кийинтириш (кийинмаган бўлса), эшикни ёпиш (очиқ бўлса) илтимос қилинади, аммо бола олдига икки ҳаракатдан бирини танлаб бажариш масаласи қўйилмайди, масалан: қошиқни ол-қошиқ билан ол. Логопедик ишнинг кейинги босқичларида сўроқ сўзлари бир хил феълларда қўлланилади: қайерга келдинг? қайердан келдинг? ва ҳоказо. Ўзига қаратилган нутқни (нормал эшитиш ва бирламчи сақланган интеллектда) ёмон тушунувчи гапирмайдиган болалар билан олиб борилувчи логопедик иш вазиятни кўп маротаба такрорлаб гапиришдан бошланади. Катта одам вазиятдан фойдаланиб бола олган предметларни, бажарган ҳаракатини, боланинг ҳис қилган ҳиссиётларини (совуқ, иссиқ ва ҳ.к.) номлайди. Катта одам 2-4 сўздан иборат қисқа гаплар билан орасида паузалар қилиб, айнан бир сўз бирикмасини 2-3 маротаба такрорлайди. Номланувчи предметларнинг турлича ўзаро муносабатини акс эттирувчи сўзлар ҳар хил грамматик шаклларда бир неча маротаба такрорланади. Барча сўзлар

бўғинларга бўлинмай табиий оҳангда гапирилади, аммо чўзиб талаффуз қилинувчи унлилар ўз ҳолича гапирилади. Логопеднинг бутун нутқи болага қаратилган саволлар билан бойитилган бўлиши лозим. Болада фаол луғатида мавжуд нутқий воситалар ёрдамида катталар билан мулоқот қилиш эхтиёжини туғдириш зарур. Боланинг ушлаган, силаган, кўрган предметлари номини эшитган, ўзи бажарган ҳаракатлари номини кўп маротаба эшитганидан сўнг, боладан таниш предметни олиб келиш ёки шу предмет билан боғлиқ бирон бир ҳаракатни бажаришни илтимос қилиш мумкин. Агар бола бу илтимосларни тушунмаса логопеднинг ўзи предметни олади ва унинг номини яна бир маротаба такрорлайди. Гапирмайдиган болалар билан ишлашда, бундай болаларнинг пассив луғатини чалғитувчи сўзлар билан тўлдириш тавсия этилмайди. Машғулотни ўтказишда ўйинчоқлар, кийим-кечак, озиқ-овқат ва шу кабилар кўргазмали материал бўлиб хизмат қилади. Нутқий тақлидни фаоллаштириш Нутқсиз болалар билан олиб борилувчи логопедик ишда катталар сўзига тақлид қилиш эҳтиёжини туғдириш масъулиятли вазифа ҳисобланади. Тақлидий нутқий реакциялар ҳар қандай товуш комплексларида ифодаланиши мумкин. Шу сабабли логопед шундай бир шароитни яратиши зарурки, бунда болада айнан бир товуш бирикмасини талаффуз қилиш (такрорлаш) истаги пайдо бўлиши лозим. Чунончи, логопед илтимосига кўра бола ҳайвонлар ва қушлар овозига тақлид қилади: «мў-мў», «ку-ку», «чи-чи» ва ҳоказо. Нутқ ривожланишининг бу даврида болалар ўйинчоқларни, таниш предметларни, ҳаракатларни, ўз истаклари ва муносабатларини ўзларига қулай товуш шаклида номлашлари мумкин. Бу даврдан «сакраб ўтиб кетишга» уриниш нотўғри бўларди. Бироқ болаларнинг автоном нутқини кенгайтириш шарт эмас. Дастлабки имкониятдаёқ сўз комбинатсияларига ўтиш муҳим. Бунда болада ҳеч

бўлмаганда сўзларнинг айрим қисмларини тақлид бўйича амалга ошириш зарур. Болалар нутқини фаоллаштириш ёки нутқий тақлидни ҳосил қилиш боланинг амалий фаолияти ўйин, кўргазмали вазият билан узвий боғлиқ бўлиши лозим. Бунга турли хил, аммо зарурий шарт шароитларда эришилади: бола билан ҳиссий алоқага киришишда, нутқни тушунишнинг маълум даражасида, диққат турғунлигида, тақлид мотиватсиясининг мавжудлигида кўп нарса ўйинларнинг қанчалик қизиқарли ташкил қилинишига, гапирмайдиган болаларнинг ижобий ҳиссиётларига қанчалик чуқур таъсир этишга, логопеднинг қай даражада ижодкорлигига боғлиқдир. Тақлидий нутқий фаолиятни фаоллиштиришда керакли натижага эришиш учун тақлидни ривожлантиришни умуман олганда «Мен каби бажар» дан бошлаш керак. Болаларни предмет билан бажарилувчи ҳаракатларга, қўл, оёқ, бош ҳаракатларига тақлид қилишга ўргатиш лозим. Логопед ўзи ва болаларнинг хатти-ҳаракатларини сўзлар билан, агар иложи бўлса шеърий шаклда тўлдириб туради. Қўл панжалари ҳаракатларига тақлид қилишни ривожлантиришга айниқса жиддий ёндашиш тавсия этилади (майда қўл моторикаси ривожлантирилмайди, балки қўл ҳаракатларига тақлид ривожлантирилади). Логопедик ишнинг якуни Оғзаки нутқни шакллантириш босқичида олиб бориладиган логопедик иш якунида болалар пассив луғатларида предмет ва харакатларни уларнинг сўз белгиси билан таққослашга ўрганишлари лозим. Болаларнинг пассив луғати қуйидагилардан иборат бўлади : 1. Бола доимий кўрувчи предмет номлари. 2. Ўзи ёки таниш кишилари бажарган хатти-ҳаракатлар номлари. 3. Айрим ҳолатлар номлари (иссиқ, совуқ, илиқ)

Болаларда катталар сўзига тақлид қилиш эҳтиёжини пайдо қилиш зарур. Сўз тақлиди фаолияти катталар томонидан ҳеч қандай тузатиш киритилмай, исталган нутқ-товушларда ифодаланиб намоён бўлади .

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997. 7. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 2002. 8. Филичева Т.Б. и др. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием Изд-во ГНОМ и Д. – М., 2000.

O'xshashlar

Нутқида камчилиги бўлган болалар тафаккурининг хусусиятлари

Нутқида камчилиги бўлган болалар идрокининг хусусиятлари

Ўқитишнинг босқичлари дастлабки сўз шакллари

Болалар психогигиенаси предмети

Нутқида камчилиги бўлган болалар диққатининг хусусиятлари