Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар самарадорлигини ошириш йўллари - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар самарадорлигини ошириш йўллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар самарадорлигини ошириш йўллари Режа: 1. Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар мазмуни 2. Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар самарадорлигини ошириш йўллари

Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишлар мазмуни Махсус мактабгача таълим тизимида коррекцион ишларга доир бир қанча вазифалар товуш талаффузи, суръати, дикция, тасвирийлик вам ифодалиликни шакллантиришнинг асосий йўли ишнинг фронтал шаклидир. Бундан болалар боғчасининг ҳамма гуруҳларида фойдаланилади. Бу иш аввало машғулот формасида амалга оширилади ва унга ҳар хил мазмундаги машқлар киритилади. Товуш талаффузи, нутқда нафас олиш, эшитиш машқлари ҳар куни олиб борилади. Баъзи машқлар нутқ ўстиришга оид бошқа машғулотлар жумласига киритилади. Кичик гуруҳларда болалар билан олиб бориладиган ишлар фронтал тарзда ҳамма болалар билан ўтказилади. Шунингдеқ индивидуал тарзда ҳам олиб борилади. Болалар билан йил давомида ундош товушлардан п, б, м, н, т, д, қ қ, г, ф, в, н сирғалувчи с, з унли товушлардан а, о, у, и, ў, э ларни таллафузи нутқ орқали нафас олиш, эшитиш идрокини, нутқ аппаратининг ҳаракатини, нутқ аппаратини ривожлантирувчи шовқинли товушларни талаффуз этишга тайёрлаш ишлари олиб борилади. Товушларни мустаҳкамлаш машқларини бошқа машғулотларга қўшиб олиб бориб, унинг таркибий элементи ёки махсус қисми сифатида киритиш мумкин. Масалан: машғулотларнинг биринчи қисмида «Қўғирчоқни ухлатамиз» дидактик ўйин ўйналса, иккинчи қисмида эшитиш идрокини ўстирадиган машқлар бажарилади. «Овозидан топ» ўйин ўйналади (4-5 дақиқа) эшитиш нутқини, диққат билан эшитишни, нафас олишни, нутқ аппаратининг ҳаракатини ривожлантирувчи машқлар эрталабки, кечки соатларда, сайр вақтларида ўтказилади. Ўрта гуруҳда қийин товушларни талаффуз қилишга ўрганиш махсус машғулотлари бир неча қисмдан иборат, бир мазмунга бирлашган ҳолда тузиб ўтказиш яхши натижа беради. Масалан: машғулотларнинг биринчи қисмида болалар олдига ўқув вазифаси қўйилади. - ш товушни айтишга ўргатиш: бунда товуш артикуляцияси кўрсатилади, тушунтирилади ва болаларга машқ қилдирилади. машғулотнинг иккинчи қисмида эса болалар шу товушнинг талаффузини сўзларда (шамол, шаҳар,

эшиқ мушуқ бош, тош, йўлдош) машқ қиладилар. Бу қисм дидактик ўйин, драмалаштирилган ҳикоя, инсценировка шаклида берилиши ҳам мумкин. Нутқнинг товуш маданияти устида ишлаш катта ва тайёрлов гуруҳларида давом эттирилади. Системали равишда олиб борилган ишлар натижасида мактабга тайёрлов гуруҳидаги барча болаларда она тилидаги ҳамма товушларни тўғри талаффуз этадиган бўлишлари лозим. Лекин шунга қарамай, катта ва тайёрлов гуруҳларида ҳам машғулотлар ҳамма болалар билан фронтал тарзда ўтказилади. Бунда махсус машғулотларнинг мақсади ўзгаради. Бунда болалар товушларни тўғри талаффуз этишни машқ қиладилар ва уларда нутқдаги товуш маданиятининг бошқа томонлари (турли овоз кучидан, турли нутқ суръатидан фойдалана билиш) тарбияланади. Мактабгача тарбия ёшидаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларга турли нутқ товушлари: шеър ўқиш, тез айтиш, сўзлар, мақолалар, саноқлар қайта ҳикоя қилиш, суратларни ифодалаш асосида товушларни тўғри талаффуз этишни машқ қилдириб бориш лозим. Катта гуруҳларда ҳафтада 2-3 марта машғулотлардан ташқари вақтда коллектив бўлиб ўйналадиган ҳаракатли ўйинлар, нафас, эшитишни ривожлантирувчи такрорий ўйинлар ўтказилади. Катта гуруҳларда фронтал ишдан ташқари товуш таллафузида нуқсонни бўлган болалар билан индивидуал тарзда қўшимча машғулотлар жорий қилинади. Текширувлар ўтказилгач талаффуздаги нуқсонларига қараб болалар гуруҳчаларга ажратилади. Масалан: Анвар, Насиба, Дилбар р товушини талаффуз эта олмайдилар. Дефектолог бу болалар билан ҳар ҳафтада 2-3 марта қўшимча машғулотлар ўтказади (эрталабки ёки кечки соатларда). Бу машғулотларнинг ҳар бири 10-12 дақиқа давом этади. Масалан: 1. Тўғри гапиришни ўрганишни зарурли ҳақида суҳбат. 2. Товуш артикуляциясини кўрсатиш ва тушунтириш. 3. Шу товушни талаффуз этишни болалардан сўраш 4. Эшитув идрокини шакллантириш.

Нутқнинг товуш томонини ўзлаштиришда эшитиш бошқарувчи анализатор ҳисобланади. Фонематик эшитувнинг ривожланиши боланинг она тилидаги товушларни, айниқса, сўзнинг товуш тизимини тез ва тўғри ўзлаштириб олишларида муҳим аҳамият касб этади. Сўзнинг товуш таркибини тўғри идрок қилиш уни тўғри эслаб қолишнинг асосий омилларидан биридир. Мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда эса фонематик идрок кеч шаклланади. Болалар атрофдаги одамлар нутқидаги товушларни фарқлай олмайдилар, янги сўзларни ўзлаштира олмайдилар, артикуляцион жиҳатдан ўхшаш товушларни яхши ажрата олмайдилар. Фонематик идрокнинг яхши шаклланмаганлиги бир товушни иккинчи товушга алмаштиришга, сўзнинг товуш таркибини анализ қилишда қийинчиликларга олиб келади. Махсус ташкил қилинган машғулотларда мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг фонематик идрокини шакллантиришда товушларни аниқлаш, сўздаги товушларни ажратиш, сонини, ўрнини аниқлаш ишларини олиб бориш лозим. Эшитув идроки болада эрта ривожланади. 2-3 хафталик меъёрда ривожланаётган болада нутққа, овозга нисбатан баъзи бир терма реакция бошланади.; 5-6 ойларда у интонацияга, кейинчалик нутқнинг ритмига эътибор беради. 2 ёшга етганда она тилидаги ҳамма товушларни эшитади ва уни бир-биридан ажрата олади. 2 яшар болада эшитиш нутқи таркиб топган деб ҳисоблаш мумкин, чунки у она тилидаги ҳамма товушларни ажратади, эшитиш нутқининг бундай даражада бўлиши нутқ орқали амалий алоқа қилиш учун етарлидир. Товушларни анализ қилиш ёки фонематик идрок қилиш, сўзда қайси товуш эшитилганлигини ва миқдорини аниқлаш қобилияти текшириш мақсадида ҳамма ёш гуруҳларида эшитув идрокини таркиб топтириш иши олиб борилади.

Эшитиш диққатини ривожлантиришда дидактик ўйинлар муҳим аҳамиятга эга. Кичик гуруҳларда эшитув идрокини таркиб топтириш машғулотларида музика асбоблари, овоз чиқарадиган ўйинчоқлардан фойдаланилади. Улар воситасида болалар овозининг кучи ва характерини ажратишни ўрганадилар. Масалан: «қаерда чалинди?» ўйинида бир бола кўзини юмиб, қай томонда қўнғироқнинг овози келаётганини қўли билан кўрсатиш керак. Агар бола тўғри топса тарбиячи «тўғри!» дегандан кейин кўзини очади. Кўнғироқни чалган бола қўлини кўтариб, қўнғироқни кўрсатади. Агар янглишса, топиш учун унга яна бир марта имкон беради, сўнг бошқа бола ўйинга чиқарилади. «Топ- чи, нимани чалдилар?» ўйини ҳам кенг тарқалган ўйинлардан биридир. Катта гуруҳларда эшитиш идрокини ўстириш фақат шунга ўхшаш ўйинлардангини эмас, балки радио, грампластинкалар эшиттириш усулидан ҳам фойдаланилади. «Бир мунча тинчлик» ўйинини тез-тез тажриба қилиб кўриш, уни «Ким кўп эшитади», «Хонада нима ҳақида гаплашаётирлар» деган машқлар билан алмаштириб туриш лозим. Бу машқлар давомида алоҳида болаларга эшитган нарсаларни талаффуз эшитишни таклиф қилиш мумкин. (жўмракдан сув томчилаяпти, кўчада машина шовқини эшитилди, чумчуқ чирқиллаяпти ва бошқалар). Нутқ ва сўздаги товушларни идрок қилиш ва яхши тушуниш учун эшитиш нутқини ривожлантирувчи ўйинлар, масалн: «Мен нима дедим, топ» дидактик ўйини ўтказилади. Дефектолог болалардан бир неча метр нарида туради, кейин болалар эшитиб топишлари учун лозим бўлган сўз ёки жумлани аввал секин, кейин шивирлаб талаффуз этади. Болаларга ўйин қоидаси тушунтирилади: «Мен бир сўзни секин айтаман, сиз диққат билан эшитинг ва нима айтганимни топинг. Мен кимни чақирсам, шу бола нима эшитганини аниқ ва баланд овоз билан айтиб беради» Кичик гуруҳларда бу ўйин дастлаб кўрсатма материаллар билан ўтказилади. Дефектолог болалар олдида турган ўйинчоқларнинг номини секин айтади ва болаларга қийин бўлмаган топшириқ берилади. («Дилбар қўғирчоқни каравотга ётқиз», «Қосимжон байроқчани вазага қўй»). Дефектолог бу топшириқларни

болаларга қараб туриб, бу эса болаларни айтилган сўзларнинг артикуляциясини кўриб, тез топишларига ёрдам беради. Бир неча такрорланишдан сўнг ўйин топшириғи мураккаблаштирилади. Дефектолог сўзни болаларнинг орқасида туриб талаффуз этади, топшириқ бир марта айтилади. 4-5 бола чиқиб нима эшитганларини айтади, сўнг ким тўғри топганини аниқланади. Катта гуруҳларда бу ўйин вариантлари анча мураккаблаштириб ўказилади. Дефектолог болаларга эшитиши жиҳатидан бир-бирига яқин бўлган сўзни топишларини таклиф қилади. (Масалан: кўк- кўп, йил-йўл, сув-сут, тиз-тис, туз-тус) «Мен нима дедим, топ» ўйини 3-7 дақиқа давом этади. Овоз суръатини фарқ қилиш учун турли вариантлардаги ўйинлардан фойдаланилади. Масалан: «Топ-чи, ким чақирди?» деган ўйинда болалар ўртоқларини овозларидан топадилар. Болаларга қандай чақирганлигини (секин, қаттиқ, тез, мулойим) аниқлаш топшириғи берилади. Дефектолог ўйинда қўлланиладиган сўзларни олдиндан танлаши лозим. Танланган сўзларнинг мазмуни болаларга таниш бўлиши, биринчи навбатда танланган сўзлар товуш таркиби жиҳатидан қийин бўлмаслиги, сўнг овоз чиқариш (эшитиш) жиҳатдан осон. Лекин мазмуни ҳар хил бўлиши лозим. (Масалан: сув-сут, тиз-туз). Эшитув диққатини ривожлантириш бўйича машғулотлардан намуна келтирамиз. Ўйинчоқни топ» ўйини . Болалар ярим доира шаклида ўтиришади. Тарбиячи яширилиши лозим бўлган ўйинчоқни болаларга кўрсатади, сўнгра болалардан биттасини чақиради. Чиққан бола юзини тескари ўгириб ёки кўзини юмиб туради. Бу вақтда тарбиячи ўйинчоқни болалардан бирортасини орқасига яширади. Тарбиячи бўлди дейиши билан чақирилган бола ўтирган болаларни олдига яқинлаша бошлайди. Болалар эса секин-секин чапак чала бошлашади. Бола ўйинчоқ яширилган жойга яқинлашиб келса, чапакни тез-тез, баланд чалишади, агарда ўйинчоқ яширинган жойдан узоқлашса, чапак садоси яна

пасаяди. Товушнинг кучи билан бола ўйинчоқ қайси боланинг орқасида эканлигини топиб олади. Ўйинчоқ топилгандан сўнг, ўйин қайта бошланади. Методик кўрсатма: тарбиячи болаларни чапаги кучли ва секин чалинишига доимо эътибор беришга ва уни бошқариб туриши керак. Агар бола ўйинчоқни кўп қидирса-ю, топа олмаса, у вақтда тарбиячи ёрдам бериши даркор. Нутқда нафас олиб нафас чиқаришни ривожлантириш . Нафас олиш товуш чиқариш ва нутқ билан маҳкам боғланган. Нафас олиш 2 хил бўлади: 1)нутқсиз 2) нутқли. Нутқсиз нафас ўз-ўзидан чиқади. Бола нафас олади ва чиқаради. Мактабгача тарбия ёшидаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда нутқли нафас олиш ўзига хос хусусиятларига эгадир. Бу хусусиятлар аввало ўпканинг кичиклиги ва нафас мускулларининг бўшлигига боғлиқдир, болалар нафасини чуқур эмас, шунинг учун улар тез, кескин кўп вақт шовқинли нафас олиб чиқарадилар, елкалари кескин кўтарилади, уларда ҳар бир сўз олдидан, ўртасидан нафас олиш, нафас олиб сўзлаш каби холлар учрайди. Нутқи тезлашган бола энтикади, сўзнинг, жумланинг охирини ямлаб юборади. Мускулларнинг заифлигидан кўпчилик болаларда гавданинг ҳолати нотўғри: бош пастга эгилган, кифтлар олдинга чиққан кўкрак ичига кириб кетган бўлади. Дефектологнинг вазифаси болани нутқ жараёнида тўғри нафас олишга ўргатиш ва нутқ давомида нафас олишда учрайдиган нуқсонларни йўқотиб боришдир. Нутқсиз ва нутқда нафас олиш бирбиридан фарқ қилади. Нутқсиз нафас олишда нафас олиш билан чиқариш вақти баробар, тартибли навбатлашиб туради. Нафас бурун орқали олинади. Нутқда нафас олганда нафас олиш вақт жиҳатидан тез, нафас чиқариш нафас олишга қараганда бирмунча узун бўлади. Нафас ҳам оғиз. ҳам бурун орқали олинади. Нутқда нафас олишнинг энг яхши тури диафрагмали, қуйи қовурға ёрдамида нафас олишдир. (нафас олганда диафрагма пастга тушади ва пастга қовурға икки томонга кенгаяди, шунинг учун кифтлар кўтарилмайди). Болада аввало тинч, шовқинсиз, кифтни кўтармай нафас олишни ривожлантириш

лозим. Нутқ вақтида узоқ нафас чиқариш боланинг ёшига мос бўлиши керак. Кичик гуруҳларда бола нафас чиқариш вақтида 1-2 сўздан иборат жумлани, ўрта ва катта гуруҳда бола 3-4 сўздан иборат жумлани талаффуз этиши лозим. Мактабгача ёшдаги болаларни шошмасдан сўзлашга, ҳар бир жумлани сўзлаб ёки ҳар бир шеър мисрасини ўқиб бўлгандан сўнг пауза қилишга одатлантириш керак. Нутқда нафас олишни ривожлантириш учун бола ёшига мос нафас оладиган ўйин ва машқлардан фойдаланиши зарур. Дефектолог физиологик тўғри, осойишта нафас олиш учун болаларга нафасни бурундан олиб, кейин оғиздан чиқариш мақсадга мувофиқ эканлигини тушунтиради. Машқ олдин болалар жамоаси билан кейин ўзлаштириш имконияти суст болалар билан якка тартибда ўтказилади. Қуйидаги нафас машқлари ўтказилади: пахтага пуфлаш, ёниб турган шамни бир нафас чиқаришда ўчириш, иссиқ чойни пуфлаш, оловни ўчириш. Нутқий нафасни такомиллаштириш учун қуйидаги нафас –овоз машқлари таклиф қилинади: гулни ҳидлаш ва «оҳ» дейиш, қўлларни иситиш, совун пуфагини ишириш, «йиғлаш», «шамол эсяпти» кабиларга тақлид қилиш. Кичик гуруҳларда болалларга жуда ёқадиган совун кўпигини учириш, пар, юпқа, рангли қоғозларни пуфлаб учириш ўйинлари ўтказилади. Бундай ўйинларни ўтказган вақда болаларни нафас олганда елка қисмларини кўтариб юбормасликларига эътибор бериш лозим. Бундай нафас оладиган ўйинларни уч минутдан ортиқ ўтказмаслик ва ўйин вақтида дам бериб боришга эътибор бериб бориш керак. Катта гуруҳларда қўлларни оҳиста юқорига-елка баробарида кўтариш- нафас олиш, секин-аста қўлларни пастга тушириб с-с-с деб нафас чиқариш машқлари ўтказилади. Болалар сс-с-с товушини то дефектолог тўхтатгунга қадар чўзиб айтадилар. Нутқда нафас олиш ва нафас чиқаришни ривожлантиришга ўргатиш бўйича машғулотлардан намуна келтирамиз. «Бу қачон бўлади» ўйини Дефектолог доскага йилнинг тўрт фаслини тасвирловчи расмни осиб қўяди. Ҳар бир фасл тасвирини тагида қоғоздан ясалган чўнтакчалар бўлиб,

унга у ёки бу фаслда бўладиган ходиса ва воқеаларни тасвирловчи кичик- кичик расмларни солиб қўйиш мумкин («Болалар қорбобо ясаяпти», «Ўғил болалар қушлар учун уялар осишяпти», «қизлар гулдасталар тайёрлашяпти», «Сарғайган барглар тўкиляпти» ва бошқалар). Тарқатма материалларни «Йил фаслллари» деган лотодан ёки турли журналлардан, китоблардан танлаб олиш мумкин. Тарбиячи болаларни навбатма-навбат чақириб биттадан расм беради. Бола стол олдига келиб, қўлидаги расмни болаларга кўрсатади ва дефектолог томонидан берилган саволга жавоб беради. Масалан: «Болалар дарёда қачон чўмилади?» (Болалар дарёда ёзда чўмилади). Бола саволга тўлиқ жавоб бериб бўлгач, расмни тегишли йил фаслининг тагидаги қоғоз чўнтакка солиб қўяди. Методик кўрсатма: тарбиячи ўйинни бошлашдан аввал болаларга шундай дейди, ҳар бир сўздан кейин тўхталиб, бўлиб-бўлиб гапирмаслик керак. Агар бола тарбиячи берган саволга тўғри жавоб бера олмаса, ёки бўлиб-бўлиб гапирса, тарбиячи тўғри нутқ намунасини беради. Сўнгра бола такрорлайди. Артикуляция ва бурро гапиришни (дикцияни) тарбиялаш. Артикуляция товушларни аниқ ҳосил қилиш учун нутқ аппаратини тўғри ҳолатда туриш ва ишлатиш муҳимдир. Дикция эса сўзлашганда ва ашула айтаётган сўзларни аниқ тушунарли талаффуз этишдир. Мактабгача тарбия ёшидаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда нутқнинг ноаниқлиги, лабнинг бўшаши, тилнинг суст эринчоқ ҳаракат қилиши, пастки жағнинг кам ҳаракатланиши натижасида оғизнинг ёмон очилиши каби ҳоллар учраб туради. Буларнинг сабаби артикуляция аппаратининг лаб, тил, пастки жағнинг суст ва етарли ҳаракатланмаслигидир. Тўғри артикуляция ва ҳаммадан аввал унли товушларни тўғри талаффуз этиш сўзларни аниқ талаффуз этишни таъминлайди. Дефектологнинг вазифаси Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда нутқ аъзоларининг ҳаракатини ривожлантириш йўли билан дикцияни тарбиялашдир. Артикуляция ва дикцияни тарбиялашга ёрдам берадиган

асосий воситалардан бири болаларнинг товушларга тақлид қилиб ўйналадиган ўйинларидир. Бу ўйинларда фақат артикуляция ва дикциягина эмас, балки умумий нутқ малакаси: суръат, ритм, овоз ҳам тарбияланади. Бу ўйинлар жараёнида дефектолог товушларни кўп талаффуз этишни кўрсатади, болалар унга тақлид қилиш орқали ўз нутқ аъзоларини машқ қилдирадилар. Товушга тақлид қилишда ҳайвон ёки овоз чиқарувчи нарсаларнинг овозига тўлиқ ўхшатишга ҳаракат қилмаслик керак. Товушларга тақлид қилиш ўйинлари учун артикуляция ҳаракатлари секин-аста қийинлашиб борадиган товушлардан фойдаланиш мумкин: Автомобиль би-би-иб, трамвай дин-дин, соат чиқ-чиқ , болта уриши тук-туқ поезд ту-ту ёки пишпиш, сигир мў-мў, қўй ба-ба, эчки бе-бе , мушук миёв-миёв, ит вов-вов, товуқ қо-қо-қо, жўжа пи-пи-пи, ғоз ға-ға-ға, ўрдак ғақ-ғақ-ғақ, самолёт р-рр-, асалари з-з-з, қўнғиз ж-ж-ж, қарға қарр-қарр-қарр.Артикуляцион аппаратларни товушларни тасдиқ қилиш шаклида машқ қилдириш учун турли хилдаги дидактик ўйинлардан фойдаланиш мумкин. Масалан: «Ажойиб халтача» ўйинида тарбиячи халтача ичига 10-12 та ҳайвонларни тасвирловчи ўйинчоқ солади, чақирилган бола халтача ичида бирон-бир ўйинчоқни олиб унинг номини айтиш ва у қандай овоз чиқаришни овоз билан кўрсатиш лозим. «Топ-чи, бу нима?» дидактик ўйинда болалар товуш тақлидига қараб ҳайвоннинг номини айтиш керак. Бу ўйиннинг вариантлари жуда кўп. Масалан: кичик гуруҳларда бундай ўтказиш мумкин. Дефектолог: Топинглар-чи , нима шундай маърайди. Мў-мў! Болалар: Сигир. Дефектолог: Миёв-миёв-миёв! Болалар: Мушук. Дефектолог: Ҳозир сизлар айтасизлар, мен топаман. Дефектолог ҳайвонлар тасвирланган суратни ўзи қарамай, болаларга кўрсатади, Болалар эса ҳайвоннинг овозини тақлид қилиб айтадилар, дефектолог уни «топади» ва номини айтади.

Бу ўйинни мана бандай ҳам ўтказиш мумкин. Стол устига турли буюмларнинг суратини тескариси билан қўйилади. Болалар дефектологнинг чақириши билан стол олдига келадилар, хоҳлаган суратларини оладилар ва суратда тасвирланган ҳайвонларнинг овозини тақлид қиладилар. Ҳамма болалар шу ҳайвоннинг номини айтадилар ва хор билан такрорлайдилар. Товушга тақлид қилишда ҳаракатли ўйинлардан ҳам фойдаланилади. Масалан: «Поезд» ўйини. Болалар бу ўйинда поезднинг гудок беришга (ду- ду), ғилдиракларининг тақирлаб юришига (тақир-туқур, тақ-тақ), тўхташ ва юриш олдидан (пиш-пиш-ш-ш-ш) овоз чиқаришига тақлид қилиб уни акс эттирадилар. «Чумчуқлар ва автомобиль» ўйинида чумчуқлар йўлларда сакраб-сакраб юриб, чириқчириқ-чириқ деб чириллайдилар, автомобильэса юриб кетаётиб, би-би-биб деб сигнал беради. чумчуқлар йўлдан учиб кетадилар. Товуш тақлид қилиш ҳикоя, эртақ шеърлар орқали ҳам ўтказилиши ҳам мумкин. Дефектолог товушларга тақлид қилувчи қисқа дидактик ҳикоялаларни тузиш ҳам мумкин. Масалан: боққа ўтказилган сайр ҳақида ҳикоя қилиш мумкин. Бунда болалар ўзлари эшитган қушларнинг овозини, баргларнинг шитирлашини ва бошқаларни акс эттирадилар. Ҳикоя давомида бир неча бор товушларга тақлид қилиш орқали болалар уларни тез ўзлаштириб оладилар. Товушларга тақлид қилиш машқларини суратлар орқали ҳам ўтказиш мумкин. Мактабгача ёшда болалар билан тез айтишдан фойдаланишда қуйидагиларга аҳамият берилади. Аввало дефектолог бола учун тушунарли, мураккаб бўлмаган тез айтиш лозим бўлган матнни танлайди. Агар болалар бир ойда 1-2 та тез айтишни ёдласалар, у ҳолда ўқув йили учун ундан 8-15 тасини танлаш лозим (аввало содда, сўнгра мураккаб берилади). Дефектолог енгил тез айтишни ўзи ёддан, шошмасдан, аниқ, равон, тез учрайдиган товушларни ажратган ҳолда талаффуз этади. Уни бир неча марта, аста-секин оҳангдор қилиб ўқийди. У болалар олдига тез айтишни қандай талаффуз этилишини диққат билан эшитиш ва кўриб туриш, уни аниқ, равон айта олишга ўрганиш каби вазифалар қўяди. Сўнг болалар уни мустақил равишда ярим овоз билан айтадилар. Тез айтишни такрорлаш

учун дефектолог дастлаб хотираси, дикцияси яхши болаларни чақиради. Болалар жавобидан олдин уларга такроран аниқ ва оҳиста гапириш ҳақида кўрсатма беради. Шундай сўнг тез айтишни ҳамма болалар бирга хор билан айтадилар. Бундай машқлар узоғи билан 3-10 минут давом этиши лозим. Таниш тез айтишларни нутқ ўстириш машғулотларнинг иккинчи қисмига кўнгли очиш вақтига, адабий эртакларга киритиш мукин. Ритм, суръатни тарбиялаш. Нутқ суръати нутқнинг тезлик даражасидир. Нутқ ритми эса бўғинлар сўзларнинг вақт жиҳатидан бир меъёрда навбатлашиб келишидир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, кичик синфлардаги Ривожланишида нуқсони бўлган ўқувчиларнинг кўпчилигини ифодали ўқиши, интонациялари (В.А. Артемов) жуда кучсиз кўзга ташланади. Уларнинг нутқи монатон интонациялари камбағал, уруғларни нотўғри қуллаш ва кераксиз паузаларни қўллаш билан характерланади. Айримларда қўзғалувчан олигофренларда ўта тезлашган нутқ кузатилади. Импульсив шошқалоқ, безовта бўлган бу болалар ўз фикрларни ташкиллаштира олмайдилар ва ташқи тузилишини умуман кузата олмайдилар. Ўқувчиларнинг бундай нутқини характерлаб М.Ф. Гнездилов сўзлар оқими ва чалкаш товушларда охирига етмаган ва айтилмай қолган деб ёзган. Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг бошқа тормозланган уятчан ёки бўшашган қисмида нутқ потологик секинлашган бўлади. Улар паст, секин, худди тили зўрға харакатга келаётгандеқ сўзларни чўзиб гапиришади. Нутқ темпини бузилиши болани атрофдагилар билан алоқа боғлашга, уларга қаратилган нутқни тушунишга салбий таъсир кўрсатади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг ифодали гапиришга ўргатиш борасида систематик йўналтирилган иш олиб боради. Шуни сезиш мумкинки Ривожланишида нуқсони бўлган болалар кўп ҳолда дефектологга тақлид қилишади. Турли хил ифодаларни қўллаб болаларда гапиришга қизиқиш уйғотади ва чиройли, аниқ гапиришга ўрганади.

Ривожланишида нуқсони бўлган болалар нутқнинг интонацион томонини чуқур эгаллашни, гапирувчиларнинг овози ва гапириши белгиларига диққат билан ўарашини ва ўзлари ҳам шундай фойдаланишга харакат қилишлари учун талим жараёнида турли хил методлардан фойдаланади. Буларга ёд олинган шеърни ифодали ўқиш, ролларга бўлиб ўқиш, қийин бўлмаган эртакларни саҳналаштириш бир жумлани ўзини хиссиятга берилиб ўқиш (қўрқув билан, хурсандчилик билан) ва хокозолар. Махсус коорекцион иш болаларни нутқ темпини нормаллаштириш учун олиб борилади. Нутқ темпи тезлашган болалар билан дефектолог маълум даражада босиқ, секинроқ гаплашади. Агар болалар нутқ темпи кескин секинлашган бўлса биринчи навбатда бўлаётган воқеаларга қизиқиш уйғотиш, актив мулоқатга киришини фаолияти шакллантирилади. Коррекцион ишни амалга ошириш жараёнида ўқувчи ўз нутқидаги камчиликка танқид билан қарашга ўргатиш лозим. Ана шундан кейин шу камчиликларни бартараф этишга ва хоҳиш истак билан харакат қилишга ўргатиш керак. Нутқ ритмининг бузилиши нафас олишнинг такомиллашмаганлигидан, лозим бўлган сўзни дарҳол топа олмасликдан келиб чиқади. Болаларда нутқ суръатини ва ритми тўғри таркиб топиш учун уларнинг теварак-атрофдаги катталар аниқ ҳамда осойишта сўзлашлари лозим. Боғча болаларида тўғри ритм ва суръатни тарбиялаш учун таниш шеърларни доира ва чапак садолари остида ўқиш, ашулали ўйинларни оҳиста суръатда пауза билан айтиб ўйнаш, мусиқа машғулотларида ашула айтиш ҳаракати билан шеърлар ўқиш ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Овознинг бундай сифатини (кучли ва баланд-пастлигини) таркиб топтириш учун тушунтириш методидан масалан, кичкинтойларга нима учун уйқу хонасида секин гаприш кераклигини. Катта гуруҳларда дидактик ҳикояларни, масалан: «Катта қурилишга экскурсия» сингари ҳикояларни тушунтириш методидан фойдаланиш лозим.

Мактабгача тарбия ёшидаги боланинг бўғзи катталарникига қараганда қисқа, товуш пардалари ингичка ва қисқа, ўпкаси кичкина бўлади. Шунинг учун ҳам уларнинг овозлари паст кучсиз, бир оз чинқироқ, нутқи эса бир оҳангдир. Дефетологнинг муҳим вазифаси болалар овозини сақлашдан иборат бўлиб болалар учун зарарли шовқин-суронга қарши курашиш, болаларни совуқ ва нам ҳавода ашула айтишларига йўл қўймаслик керак. Овозни тарбиялашда турли машқлардан фойдаланишади. Овоз кучини ривожланиш учун пайчалари остидаги ҳаво босимининг даражасига ун пайчаларининг зичлигига боғлиқ. Овоз кучини ўзгартира билиш - нутқнинг ифодалилик воситаларидан биридир. Болани баланд овозда, лекин бақирмасдан, аниқ, овозининг кучини секин-аста ўзгартарган ҳолда гапиришига, баланд овоздан ўрта ва секин овозга ўтиш ва аксинча, ўрта овоздан баланд овозга ўтишга ўргатиш лозим. Овоз баланлигини ўзгартириш, ривожлантириш нутқнинг ифодалилик воситаларидан биридир. Овоз баландлини ривожлантириш учун овоз диапазонини кенгайтирувчи модуляциясини, яъни овоз тембрини ривожлантирувчимашқлар бажарилади. Овоз тембри оғиз-бурун-ҳиқилдоқ резонаторининг фаолиятига, тузилишига ва функциясига боғлиқ. Оғиз-бурун-ҳиқилдоқ резонаторининг барча қисмлари ўзаро мувофиқ ҳолда ишлаганида овоз жарангли, текис, аниқ, мустаҳкам ва чидамли бўлади. Овоз тембри устида ишлашда қуйидаги вазифалар ҳал қилинади: а) овознинг жаранглигини ҳосил қилиш; б) бўйин ва бўғиз мускулларини бўшаштириш йўли билан тамоқнинг ва овознинг қисилишини йўқотиш; в) овоз чиқариш учун тўсиқ бўлаётган ҳолатларни йўқотиш; г) овознинг текислиги, турғунлигини ҳосил қилиш; д) овознинг чидамлилигини ҳосил қилиш, яъни овоз нагрузкасини қанча давом этишдан қатъи жарангланиш сифатини сақлаш.

Овоз кучи ва баландлиги жиҳатидан индивидуал физиологик имкониятларидан ишламаслиги керак. Овоздан фойдаланиш характери ва унга баҳо бериш кишилар билан алоқа муносабати учун муҳимдир. Чунки овознинг ифодалилик даражасига қараб одамнинг руҳий ҳолатини аниқлаш мумкин. Овоз кучини бошқара олиш малакасини ва овоз баландлигини ривожлантириш бўйича машғулотлдардан намуна келтирамиз. «Гудок» ўйини. Болалар бир қатор бўлиб ўтиришиб, қўлларини ªндан юқорига кўтарилади. Сўнгра аста-секинлик билан ªнлари туширалади. ¡ўлни ªндан пастга тушираªтганда у товушини аввал баланд овозда, сўнгра паст ва янада пастроқ овозда талаффуз этадилар. ¡ўлларини пастга туширганда у товушини талаффуз этишдан тўхтайдилар. Методик қўлланма: Ўйинни аввал тарбиячининг ўзи кўрсатади, сўнгра иккита болани чақиради ва биргаликда гудок чалинишини тасвирлайдилар. ¡олган болалар фақат қўллари билан ҳаракат қиладилар. Сўнгра ҳамма болалар биргаликда ўйнайдилар. Овоз баландлигини ривожлантириш. Машғулотнинг мавзуси: «Бўғирсоқ» эртагининг расмларини кўрсатиб туриб эртакни айтиб бериш. Машғулотнинг мақсади: овоз баландлигини ўзгартириш малакасини ривожлантиш. Методик кўрсатма: болалар ҳар бир образни, яъни қуён, айиқ, бўри, тулкининг овозига тақлид қилганларида жуда баланд ёки жуда паст гапирмасликлари даркор. Болаларнинг ªшига мос равишда овозни баландлатиш ёки пастлатиш керак. Овоз машқлари болалар учун таниш бўлган товушларга тақлид қилиш орқали олиб борилади. Олдин дефектологнинг ўзи арининг овозига тақлид қилиб кўрсатади. («з-з-з-з»). Овозни тарбиялаш болага секин ва қаттиқ, паст ва баланд товуш билан гапириш, ўртача овоз кучи билан сўзлашиши, сўзлаганда қисилмаслиқ

овозни ўзгартира олиш (баланд ва паст қила билиш) имконини беради, бу эса тасвирий нутқни тарбиялашда жуда муҳимдир. Мактабгача ёшдаги ривожланишида нуқсони бўлган болаларда товуш маданиятини шакллантириш қийинчилик билан амалга ошади. Чунки уларда бош миянинг органик жароҳатланиш натижасида, билиш фаолиятида турғун бузилишлар кузатилади. Бу ўз вақтида нутқни ривожлантиришига салбий таъсир кўрсатади. Мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болалар кўп товушларни, яъни сирғалувчи (с, з), шовқинли (ш, ж, ч), тил орқа (қ г, ҳ), чуқур тил орқа (қ, ғ, х), сонор (п,р) товушларни талаффуз қила олмайдилар ёки нотўғри талаффуз қиладилар. Бундай ҳолат бола нутқини харакатга келтирувчи аппаратнинг суст ёки ривожланмаганлигидан далолат беради. Шунингдеқ баъзи болалар сўздаги бўғинларнинг жойини ўзгартириб, сўзни нотўғри айтадилар. Масалан, «даҳлиз – далхиз», «дераза-дезара». Мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда товушларни талаффуз қилиш ҳар хилдир. 5-6 яшар ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг айиримлари бошқаларга нисбатан нутқни бир мунча яхши эгаллайди, баъзиларининг нутқини умуман тушуниб бўлмайди. 6-7 ёшга келиб болаларнинг нутқи бир мунча ўзгаради, улар нутқида баъзи бир товушлар пайдо бўла бошлайди. Дастлаб болалар бу товушларни аниқ талаффуз эта олмайдилар. Дефектолог ёрдамида бу товушлар ўзлаштириб борилади. Бунда талаффузнинг турғун бўлмаслиги Ривожланишида нуқсони бўлган болалар учун характерли хусусиятлардандир. Болалар товушларни баъзан тўғри баъзан нотўғри талаффуз қиладилар. Бу тасодифий бир хол бўлмай, бола янги товушни эски товуш билан чалкаштириб юборади, янги товушни ўринли, ўринсиз ишлатаверади. Мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқини харакатга келтирувчи аппаратларнинг суст ёки ривожланмаганлиги сабабли нутқ аъзоларининг харакатчанлигини ошириш мақсадида машқлар олиб борилиши лозим. Товуш ва сўзларнинг тоза, аниқ

талаффуз этилиши артикулляция харакатининг аниқлиги ҳамда кучига боғлиқ. Шунинг учун Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда товушларни тўғри талаффуз этишни таркиб топтириб бориш билан бирга алоҳида нутқ аъзоларини ҳаракатга келтирувчи аппаратларини: лаб, тил, лунж мускулларини доимий машқ қилдириб бориш ва жаҳнинг харакатчанлигини ўстириш учун артикулляцион машқлардан фойдаланилади. Масалан, - лаб учун умумий артикулляцион машқлар: лабни кулги ҳолатига келтириш, лабни чўчайтириш; - тил учун – тилни юқори-пастга, ўнг-чапга ҳаракатлантириш, тилни кенгайтириш, ингичка ҳолга келтириш, тилни кенгайтириб пастки, сўнг юқори лабларни ёпиш, пастки ва юқориги тишларни тил билан айлана ҳаракат қилдириш; - жағ учун – оғизни очиб, ёпиш, пастки жағни ўнгга ва чапга фазовий муносабатни акс эттирувчи ҳаракат қилдириш; - лунж учун – лунжни шиштириш, ҳавони бир текис чиқариш, ҳавони куч билан чиқариш. Кўпинча артикуляцион машқлар ўйин характерида бўлади. Ўйинда болалар керак бўлган сўз ва товушларни бир неча бор такрорлайдилар. Бундай ишларни ўтказиш методлари қуйидагилардан иборат: кўрсатма материаллар билан ўйналадиган дидактик ўйинлардан, масалан: лозим бўлган товушлар иштирок этадиган ўйинчоқлар тўплами билан «Ажойиб халтача» ўйинидан ёки оғзаки дидактик «Бу кимнинг уйи» (ҳайвонларнинг овозига тақлид қилиш учун), «Оркестр» (музика асбобининг овозига тақлид қилиш учун) ўйинларидан фойдаланиш мумкин. Булардан ташқари, ҳаракатли: От-отакам» (болалар отга тақлид қилиб, туёқларнинг овозини чиқарадилар, аравакашни тасвирлаб, тилларини чўпиллатадилар. Хар икки ҳолда ҳам болалар тилнинг ҳаракатчанлигини тарбиялашга қаратилган ўйин ҳаракатини бажарадилар). «Поезд»,

«Чумчуқлар ва автомобиль» ўйинлари ўтказилади. Товушларга тақлид қилувчи ҳикоялар ўқилади (Қарғавой эртагини қайта айтиш), махсус танланган ашула, шеърлар ёддан айтилади, катта гуруҳларда эса тез айтиш машқлари ўтказилади. Асосий усуллар тўғри талаффуз намунасини кўрсатиш якка-якка ва хор бўлиб такрорлаш кўрсатма бериш ҳамда тушунтиришдир. Бу усуллардан нутқ ўстиришдан ўтказиладиган бошқа машғулотларда ҳам жумладан, нарсалар ва суратларни кўриш, сайрда кузатиш вақтида ҳам фойдаланиш мумкин Ўқув йилнинг бошида ҳамма гуруҳларда ўйин ва машқларга талаффуз жиҳатидан осон (п, б, м, т, д, л) товушлар киритилади. Дефектолог болалар артикулляцион аппаратининг ишини кузатиб боради, кимнинг лаб ва жағи кам харакат қилса, уни активлаштиради. Бундай машғулотлар бир неча марта ўтказилгандан кейин ўйин мазмунига қийинроқ шовқинли товушлар (ж, ш, ч) шунингдеқ тил орқа (қг), чуқур тил орқа (қ, ғ, к), сонор (р) товушлар ҳам киритилади. Сўзларни тўғри талаффуз этиш юзасидан олиб бориладиган ишлар алоҳида аҳамиятга эга. Мактабгача тарбия ёшидаги Ривожланишида нуқсони бўлган бола сўзнинг бўғин таркибини бузиб айтади. Бу эса кўпроқ кичик ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болаларда учрайди (сўздаги бўғинларнинг ўрнини алмаштириб юборади). Сўз тузилишини тўғри сақлаб қолишда нутқ суръатининг оҳисталиги, талаффузнинг равон бўлиши жуда муҳим. Болаларда, ашулали матнларда, қийин бўлмаган шеърларни секин ўқиш давомида тарбиялаб борилади. Сўзларни талаффуз қилиш устида ишлаш учун «Магазин», «Кутубхона» сингари дидактик ўйинлардан ҳам фойдаланилади. «Магазин» ўйинида болалар бошқарувчига, яъни сотувчига мурожаат этиб, ҳар бир сўзни равон айтишга ўрганадилар. Катта гуруҳларда намуна бўйича ҳикоя қилишдан фойдаланилади. Бунда болалар хато қиладиган сўзлар қўлланилади, болалар мана шу берилган намуна асосида ўзларининг кичик ҳикояларини тузадилар. Бу тузган

ҳикояларида берилган сўзлардан албатта фойдаланадилар. Дефектолог катта гуруҳларда радио эшиттиришларини тинглаш, телевидение кўрсатувларини томоша қилиш (машғулотда ва машғулотдан ташқари вақтларда) ишларини система равишда ташкил этиш лозим. У болаларнинг эътиборини сўзлаётган кишининг нутқининг тўғрилиги ва талаффузининг гўзаллигига жалб қилади. Умуман нутқларининг орфоэпик жиҳатдан тўғри бўлишига болалар катталар нутқига тақлид қилиш билан эришадилар. Болаларнинг адабий тил талаффузини тўғри ўзлаштиришлари ва уни такомиллаштиришлари учун дефектолог томонидан жуда кўп куч сарфланиши лозим. Болалар умумлашган хулоса чиқаришлари учун кузатишларда маълум бир тизим бўлиши керак. Масалан, «Қиши билан ётиб, баҳорда ариққа югуриб қолди». Топишмоқни топиш учун болалар илиқ баҳорги кунлар бошланиши билан қорларни эрий бошлаши ҳақида тасаввурга эга бўлишлари керак ёки «Езда яшил рангда, кузда сариқ рангда топишмогини топишга болаларнинг баҳорда, езда дараҳтларни кузатишларига ёрдам беради. Кузатиш вақтида ўз таасуротларни аниқ ва образли сўз билан ифодалай олишлари жуда муҳимдир. Сайр ва экскурсияларда педагог болалардан: «Бугун қуёш қандай? Гулзор нимага ўхшайди?»- деб сқрайди. Таққослаш қанчалик мустақиллик касб этган бқлса, болалар топишмоқнинг маъносини шунчалик осон пайқаб оладилар. Агар болалар буюмларнинг белгиларини, сўз ва тушунчаларнинг маъносини билмасалар, топишмоқни топа олмайдилар. Баъзан болалар топишмоқни тополмай, дефектолог айтиб беришни сўрайдилар. Дефектолог топишмоқни болаларга тушунтириб беради. Мактабгача ёшдаги Ривожланишида нуқсони бўлган болалар билан бирга топишмоқни жавобини топадилар. Болаларни топишмоқни тушуниб олишга ўргатиш учун дефектлог ҳар гал топишмоқни бола қайси йўл билан топганини аниқлаши керак. Бунинг учун болага: «Сен қандай топдинг? Нимага шундай қарор қилдинг? Каби саволлар бериши мумкин. Бундай саволлар болани исботлаш, муҳокама қилиш вазифани хал қилиш жараёнини тушунтириб беришга

ўргатади. Топишмоқ хайвон, нарса ва бошқа нарсалар қисқа тасвирининг намунаси бўлганлиги учун дефектолог болага ўз фикрини қисқа қилиб ифодалашни ўргатиш вақтида, ўйинчоқлар, суратлар ва буюмларнинг қисқа тасвирларини тузиш пайтида топишмоқдан фойдаланиши лозим. Дидактик ўйинларда, суҳбатларда, суратларни кўздан кечиришда топишмоқдан қисқа тасвирлаш намунаси сифатида фойдаланилади. Масалан: сабзавотларни кўриш ва суҳбатдан кейин (Бу нима? Ранги, шакли, мазаси қанақа? Уни қандай ейилади?) қисқа бадиий намунасини бериб, топишмоқ тўқиш ва кейин сабзавотларнинг устини беркитиб, болаларга уларни хамма топа оладиган қилиб тасвирлашни буюриш лозим. Бу ишлар катта гуруҳларда олиб борилади. Бунинг учун ўтилган мавзу барча болалар учун танланган топишмоқлар ўтилган мавзуга мос бўлиши керак. Болаларнинг топишмоқларни топишларига эришиш учун бир машғулотнинг ўзида турли соҳалардан олинган топишмоқлар берилмайди. Масалан, «Уй ҳайвонлари» мавзуси ўтилса, фақат шу мавзуга оид топишмоқлар берилади. Топишмоқлар танлашда Ривожланишида нуқсони бўлган болаларнинг ақлий имкониятларини ҳисобга олиш муҳимдир. Педагогик ишда топишмоқлардан болаларнинг фикрлаш фаолиятини фаоллаштириш нутқини ўстириш уларда қизиқиш уйготиш ва кузатувчанликни кучайтириш усули сифатида кенг фойдаланилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Выгоцкий Л.С. Вопросы детской психологии. – М.: СПБ. 1999. 2. Белтюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной речи (в норме и потологии) – М.: Педагогика. 1997. 3. Богданова Т.Г. Сурдопсихология. –М., 2002. 4. Л.Мўминова, Ш.Амирсаидова ва бошқалар Махсус психология -Т.: Фан ва технологиялар ,2013. 5. П.Пўлатова, Л.Нурмухамедова, Ш. Амирсаидова Махсус педагогика -Т.: Фан ва технологиялар, 2014. 6. З.А.Рахмонқулова, М.Файзуллаева, М.Нуриддинова. Мактабгача ёшдаги болаларни атроф-муҳит билан таништириш (катта, тайёрлов гуруҳлари учун). Методик қўлланма, Т., 2015. 7. Амирова. Г.А., Сулаймонов А.П., Джураева Б.Р. Мактабгача таълим муассасаларда апликация машғулотлари. Т., 2014. 8. Р. Ш. Шомаҳмудова, Л.Р.Мўминова. Боғча ва кичик мактаб ёшидаги болалар талаффузидаги нуқсонларни тузатиш. – Т., 1981.

O'xshashlar

Мактабгача таълим муассасасининг турлари

Мактабгача таълим талаблари асосида мактабгача таълим муассасасида боланинг мактабга тайёрлаш

Махсус педагогиканинг мақсад ва вазифалари методологик асослари

Мактабгача таълим муассасаси тарбиячисининг компетенцияси

Ривожланган мамлакатларда мактабгача таълим тизими