Artikulyatsiya gimnastikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Artikulyatsiya gimnastikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

710.2216796875 KB

Ko'chirib olish

Artikulyatsiya gimnastikasi Reja: 1. Statik tayyorgarlik mashqlari 2. Dinamik tayyorgarlik mashqlar 3. Sigmatizm va uni bartaraf etish

Artikulyatsiya gimnastikasi Dastlabki logopedik tekshirish jarayonida artikulyatsion apparat a’zolari tuzilishida kamchiliklar borligi aniqlanadi. Bunday hollarda fonematik idrokni rivojlantirish ishlari bilan parallel ravishda artikulyatsiya gimnastikasi (tayyorgarlik mashqlari) olib boriladi. Artikulyatsiya gimnastikasining maqsadi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish uchun zarur bo‘lgan artikulyatsiya a’zolarini to‘liq, aniq keltirish va oddiy harakatlarni murakkab harakatlarga – turli xil fonemalarning artikulyatsiya tartibiga birlashtirishdan iboratdir. Hamma artikulyatsion mashqlari tizimini ikki turga bo‘lish mumkin: statik va dinamik. Statik mashqlarda artikulyatsiya a’zolari turli holatlarga keltiriladi, lekin harakat bo‘lmaydi. Dinamik mashqlarda artikulyatsiya a’zolari turli holatlarga va shu bilan birga harakatga keltiriladi. Har bir mashqlar o‘z nomiga ega. Mashqlarning nomlari shartli, lekin bolalarning ularni eslab qolishlari juda muhimdir. Chunki, birinchidan, nomlar bolada o‘tkaziladigan mashqqa nisbatan qiziqish uyg‘otadi, ikkinchidan, vaqtni tejaydi, ya’ni bunda logopedga har safar mashqlarni bajarish usulini takror tushuntirishga hojat qolmaydi, bolaga bajarilishi kerak bo‘lgan mashqning nomini aytish kifoya. Statik tayyorgarlik mashqlari «Belkurakcha». Til keng holda chiqarilib, bo‘shashtiriladi va pastki lab ustiga qo‘yiladi. Bunda til titramasligi kerak. Til shu holda 10 – 15 daqiqa ushlab turiladi (14-rasm). 1. «Kosacha». Og‘iz keng ochiladi, til keng chiqarilib yuqoriga ko‘tariladi. Til yuqori tishlar tomon olib boriladi, lekin ularga tekkizilmaydi. Shu holda til 10 – 15 daqiqa ushlab turiladi (15-rasm) 2. «Ninacha». Og‘iz ochiladi. Til oldinga tomon ingichka qilib chiqariladi. Shu holatda 15 daqiqa ushlab turiladi (16-rasm).

3. «Tepacha». Og‘iz yarim ochiladi. Tilning orqa yonlari yuqori jag‘ tishlar bilan qisiladi. Tilning uchi pastki oldingi tishlarga tiraladi. Bu holat 15 daqiqa ushlab turiladi (17-rasm). 4. «Naycha». Til keng holda chiqariladi. Tilning ikki yon tomoni yuqori tomon buklanadi. 1. Hosil qilingan naychadan puflanadi. 5. Mashq sekin sur’atda 10 – 15 marta bajariladi (18-rasm). 6. Aytib o‘tilgan mashqlarning har biri aniq, sekin 8 – 10 marta bajariladi. Dinamik tayyorgarlik mashqlar «Soatcha». Til uzun-ingichka qilib chiqariladi. So‘ng shu holda til og‘izning o‘ng burchagidan chap burchagi tomonga qarab harakatga keltiriladi. Mashq 15 – 20 marta bajariladi (19-rasm). 1. «Ot». Til tanglay tomon so‘rilib, so‘ng qo‘yib yuboriladi. Shunda til taqillagan ovoz chiqaradi. Tilni taqillatish sekin va kuchli bo‘lishi kerak. Bu mashq 10 – 15 marta bajariladi (21-rasm). 2. «Qo‘ziqorin». Og‘iz ochiladi. Til tanglay tomon so‘riladi, Shunda til tanglayga qattiq jipslashadi. Bu holda til ushlab turiladi, shu vaqtning o‘zida pastki jag‘ pastga tomon tushiriladi. Bu mashq 10 – 15 marta bajariladi. Bu mashqning «Ot» mashqidan farqi shuki, til tanglayga jipslashgach, qo‘yib yuborilmaydi. 3. «Arg‘imchoq». Til uzun-ingichka qilib chiqariladi, so‘ng navbatmanavbat goh burun, goh iyak tomon olib boriladi. Bu vaqtda og‘iz bekitilmaydi. Mashq logoped sanog‘i ostida 10 – 15 marta bajariladi (20rasm). 4. «Mazali murabbo». Til keng holda chiqariladi, so‘ng yuqori lablar yalanadi va til og‘iz ichiga olinadi. Bu mashq 10 – 15 marta qaytariladi (22rasm). 5. «Bo‘yoqchi». Til chiqariladi, og‘iz yarim ochiq holda bo‘ladi. Til bilan avval yuqori lab, so‘ng pastki lab aylana bo‘ylab yalanadi. Bu mashq yo‘nalishni o‘zgartirgan holda 10 marta bajariladi (23-rasm). 6. «G‘altak». Til uchi oldingi pastki tishlar orqasiga tiraladi. Tilning orqa yon tomoni yuqoridagi jag‘ tishlar bilan qisiladi. Keng til oldinga chiqariladi, so‘ng yana og‘iz ichiga olinadi. Bu mashq 15 marta bajariladi (24-rasm).

Har bir tovushlarni to‘g‘ri talaffuzga qo‘yishda logoped aytib o‘tilgan mashqlardan faqat zarur deb hisoblanganlarini tanlab oladi. Tanlab olingan mashqlar qo‘yilishi lozim bo‘lgan tovush artikulyatsiyasiga mos kelmog‘i lozim. 7-rasm. «Belkurakcha» artikulyatsiya 8- rasm. Tepacha»artikulyatsiya mashqi mashqi. 9-rasm. «Ninacha». 10-rasm. «Kosacha» artikulyatsiya mashqi artikulyatsiya mashqi

11-rasm. «Naycha» artikulyatsiya 12-rasm. «Soatcha» artikulyatsiya mashqi mashqi. 13-rasm. « Ot» artikulyatsiya 14-rasm. «Arg‘imchoq» artikulyatsiya mashqi mashqi

15-rasm. «Mazali murabbo» artikulyatsiya 16-rasm. Bo‘yoqchi artikulyatsiya mashqi. mashqi. Talaffuz qilish malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bosqichi Bu bosqichning maqsadi maxsus tanlangan nutq materiali bo‘yicha bolada tovush to‘g‘ri talaffuzining boshlang‘ich bilimlarini shakllantirishdan iboratdir. Tovushlarni nutqqa qo‘yish, nutqda ulardan to‘g‘ri foydalanish malakalarini shakllantirish, tovushlarni tanlay bilish, o‘zaro almashtirib yubormaslik (tovushlar differensiatsiyasi) aniq masala hisoblanadi. Ko‘rsatilgan masalalarni logopedik ish jarayonida yechish zaruriyati, nutqning talaffuz tomonini ontogenetik egallash qonunidan kelib chiqadi. Bir qancha tekshirishlar Shuni ko‘rsatadiki, u yoki bu tovushni paydo bo‘lish paytidan boshlab to uni to‘g‘ri talaffuzigacha, to uni nutqqa kiritguncha ancha vaqt o‘tadi. A.N. Gvozdev oradagi bu vaqtni tovushni o‘zlashtirish davri deydi. Bu davr 30 – 45 va ko‘proq kun bo‘lib o‘ziga xosdir. Oldin yangi tovush eski tovush bilan parallel ravishda ishlatiladi (almashtirilgan tovush), bunda oldingi, ya’ni eski tovush yangisiga qaraganda tez-tez ishlatiladi. Keyinchalik yangi tovush tez-tez ishlatiladigan bo‘ladi, bir qancha vaqtdan keyin esa u eski tovushni siqib chiqarib hamma vaziyatda ham o‘zi ishtirok etadi, keyinchalik uni nutqdan umuman siqib

chiqaradi va Shundan so‘ng yangi tovushni eski tovush bilan birga differensiatsiya qilish jarayoniga o‘tiladi. F.F. Rau o‘z ishlarida tovushlarni nutqqa qo‘yishning uch usulini ko‘rsatadi: taqlid (imitativ), mexanik (yordam) va aralash. Birinchi usul – logopeddan eshitgan tovushga mos qilib bolaning ongli ravishda shu tovush artikulyatsiyasini topishga va talaffuz qilishga urinishiga asoslangan. Bunda bola akustik tayanchdan tashqari ko‘rish, taktil va fikrlash sezgilardan ham foydalanadi. Taqlid usulda asosan artikulyatsion organning holati qanday bo‘lishi kerakligi haqida logoped og‘zaki tushuncha beradi. Izlanuvchanlik sirg‘aluvchi, jarangli tovushlarni postanovka qilishda yaxshi natijalar beradi. Ba’zi bir tovushlar esa, masalan: sonor «r», «l», affrikatlar «ch», til orqa «k», «g», «x» tovushlar ko‘pincha boshqa usuldan foydalangan holda muvaffaqiyatli qo‘yiladi. Ikkinchi usul – maxsus zond yoki shpatel bilan artikulyatsion organga mexanik ta’sir etishga asoslangan. Logoped boladan bir tovushni aytishni va shu tovushni bir necha marta takrorlashini so‘raydi, takrorlash vaqtida zond yoki shpatel yordamida tovushning artikulyatsion holatini o‘zgartiradi. Natijada boshqa tovush hosil bo‘ladi. Bu usulda bolaning artikulyatsion organlari logoped harakatlariga bo‘ysunadi, bola mustaqil amalga oshira olmaydi. Uzoq shug‘ullanishdan keyin bola mexanik yordamsiz kerakli vaziyatni egallay oladi, o‘ziga shpatel yoki qo‘li bilan yordam bergan holda. Uchinchi usul – oldingi ikkita usulni birga olib borilishiga asoslanadi. Taqlid va tushuntirish bunda asosiy rolni o‘ynaydi. Mexanik usuldan qo‘shimcha ravishda foydalaniladi. Logoped bolaga kerakli tovush hosil bo‘lishi uchun nima qilish kerakligini tushuntiradi: masalan, til uchini ko‘tarish (agarda bu holat bola tomonidan normal ravishda bajarilmasa). Bu usulda bola faollashadi, logoped tomonidan ko‘rsatilgan yordam natijasida kerakli vaziyat uning xotirasida qoladi va keyinchalik ham mexanik yordamsiz bemalol bajara oladi.

Tovush nutqga qo‘yilgandan so‘ng uni nutqqa kiritish ustida ish olib boriladi, ya’ni avtomatizatsiya qilinadi. Tovushni avtomatizatsiya qilish jarayoni maxsus tanlangan, fonetik tarkibi oddiy va buzilgan tovushlar ishtirok etmagan so‘zlarni mashq qilish asosida olib boriladi. Tovushning so‘zdagi o‘rni aniqlanadi: boshida, o‘rtasida yoki oxirida. Birinchi bo‘lib so‘zning boshida kelgan tovush ustida ishlanadi, keyin so‘zning oxirida kelgan, so‘ngra so‘zning o‘rtasida kelgan tovush ustida ishlanadi. Tovushni analizi va sintezi ustida ishlash katta yordam beradi. Ko‘pincha, bola avtomatizatsiya jarayonidayoq qo‘yilgan tovushni mustaqil ravishda o‘z nutqiga kirgiza boshlaydi. Agar bola tovushni boshqasi bilan almashtirmasa, keyingi ishni keragi yo‘q. Logopedik amaliyotda bir tovushni avtomatizatsiya qilib bo‘lgandan keyin ham uning ustida ishlashni talab etadigan hollar ham uchraydi, ya’ni tovushlarni differensiatsiyasi ustida ish olib boriladi. Sigmatizm va uni bartaraf etish S, Z tovushlari. Bu tovushlar sirg‘aluvchi tovushlar gruppasiga kiradi. Ularning talaffuzidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash, yuqorida qayd etilganidek, bolada bu tovushlarni eshitib, ularni bir-biridan farqlash malakalarini rivojlantirishdan boshlanadi. So‘ngra artikulyatsion mashqlar o‘tkaziladi. Keyin esa shu tovushlarning to‘g‘ri artikulyatsiyasi o‘rgatiladi. S tovushining talaffuzida artikulyatsion apparat quyidagi holatda bo‘ladi (7-rasm): talaffuz vaqtida lablar iljaygansimon ochiq; pastki va ustki tishlar esa bir-biriga tegar-tegmas darajada yaqin holatda bo‘ladi; tilning uchi yoyilib, yuqori milkka tegar-tegmas holatda bo‘ladi, ya’ni tilning sathi bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayib boradi, yumshoq tanglay esa biroz ko‘tariladi.

Havo oqimi til va yuqori milkdan sirg‘alib chiqadi. Z tovushining talaffuzi s tovushi artikulyatsion holatiga o‘xshashdir, faqat unga ovoz qo‘shiladi. SH va J tovushlari SH – shovqinli, sirg‘aluvchi til oldi tovush (8-rasm). Bu tovushni talaffuz etayotganda lablar biroz cho‘chchayadi, yuqori va pastki tishlar birbiriga yaqinlashadi, til uchi muallaq holatda bo‘lib, salgina qisqaradi va yozilib tepa tishlarga tomon ko‘tariladi. Pastki jag‘ esa jipslashadi. Til uchi va tishlar oralig‘idan sirg‘alib chiqqan havo to‘lqini sh tovushini vujudga keltiradi. J – tovushini talaffuz etayotganda pastki tishlar qatori biroz pastga tushiriladi, til uchi tanglay tomon ko‘tariladi, ovoz paychalari esa jipslashgan holatda bo‘lib yengil titraydi. CH-tovushi CH-tovushi talaffuz etilayotganda lablar biroz cho‘chchayadi, tilning oldingi qismi milkka tegadi, og‘iz bo’shlig‘iga kelgan havo sirg‘alib chiqib ketadi. To’la bo’lmagan ana shu portlash va havoning sirg‘alib chiqishi natijasida qorishiq t+sh=ch, d+j=ch undoshlari hosil buladi. Ovoz paychalari jipslashib, havo oqimi kuchli bo’ladi (9-rasm) Sigmatizm turlari Sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar sigmatizm, sirg‘aluvchi tovushlarni shovqinli yoki boshqa tovushlarga almashtirilishi parasigmatizm deb yuritiladi. Sigmatizmning quyidagi turlari mavjud: 1. Tish aro sigmatizm. Bunda sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlarini talaffuz etishda tilning uchi yuqori va pastki tishlarning orasida bo‘ladi. 2. Lab-tish sigmatizmi. Sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlar f va v tovushlariga o‘xshab talaffuz qilinadi. Bunda nutq a’zolari quyidagi holatda bo‘ladi: pastki lab yuqori tishlarga tomon ko‘tarilib, havo oqimi yo‘lini toraytiradi, tilning uchi esa yoyilib, yuqori milkka tegar-tegmas holatga keladi. Bunday artikulyatsion holatda f

va s, v va z tovush elementlariga ega bo‘lgan tovush hosil bo‘lib, natijada noaniq, tushunarsiz, quloqqa yoqimsiz tovush talaffuz etiladi. 3. Til oldi sigmatizmi. Sirg‘aluvchi tovushlar quyidagi holatda talaffuz etiladi. Tilning uchi yuqori va pastki tishlarga taqalib turadi va havo oqimining tishlar orasidan o‘tishiga to‘sqinlik qiladi, natijada s, z tovushlari o‘rniga t, d tovushlari eshitiladi. Masalan, soat – toat, zina – dina. Bu nuqsonni parasigmatizm deb atasa ham bo‘ladi, chunki bunda bir tovush ikkinchi tovush bilan almashinadi. 4. Shovqinli sigmatizm. Bunda tilning uchi tishlarga tegib turmasdan og‘iz ichiga tortiladi, tilning orqa qismi esa ko‘tariladi, natijada portlash o‘rniga yumshoq sh, j tovushi eshitiladi. Masalan: soat – shoat, zanjir – janjir. 5. Yon sigmatizm. Sirg‘aluvchi yoki shovqinli tovushlar ikki xil ohangda talaffuz etiladi: tilning uchi alveolalarga taqalib turadi, tilning qolgan qismi esa qirra bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ida yotadi va bir tomoni bilan orqa jag‘ tishlari tomon ko‘tariladi, havo oqimi tilning yonidan o‘tadi, natijada yoqimsiz tovush paydo bo‘lib, havo oqimi yon tomondan chiqadi. Bu l tovushi talaffuziga o‘xshaydi. Yon sigmatizm bir tomonli yoki ikki tomonli bo‘lishi mumkin. 6. Burun sigmatizmi. Nutqning bunday nuqsonida sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlar talaffuzi paytida tilning orqa qismi yumshoq tanglay pastga tushishi natijasida havo oqimi burun orqali chiqadi va x tovushiga o‘xshash, beo‘xshov tovush paydo bo‘ladi. Turli xil sigmatizmlarni bartaraf qilish Sigmatizmlarni bartaraf etish uchun kamchilik xarakteriga qarab, turli metodlarni qo‘llash mumkin. Tish aro sigmatizmini bartaraf etishda logoped bolaga yuqori va pastki tishlarni bir-biriga yaqinlashtirib, tilning uchini pastki tishlar orqasiga qo‘yib s tovushini talaffuz etishni buyuradi va s tovushi aniq eshitilmasa unga yordam beradi. Bunda logoped zond yoki gugurt cho‘pi bilan tilning uchini pastki tishlar orqasiga bosib turib, s tovushini ayttirib ko‘radi. Shunda s tovushi aniq hosil bo‘ladi. Keyinchalik s tovushi unli tovushlarga qo‘shib talaffuz etiladi.

S tovushi aniq, to‘g‘ri hosil bo‘lgandan so‘ng z tovushini talaffuz etishga o‘tiladi. Bunda s tovushiga ovoz qo‘shib talaffuz etilsa, z tovushi hosil bo‘ladi. 1. Lab va tish sigmatizmini bartaraf etishda logoped bolaga (s tovushining talaffuzida) lablarni yuqori va pastki tomonga (bunda milklar ko‘rinishi kerak) yo‘naltirishni taklif etadi. Agar bola bu vazifani bajara olmasa, logoped yordam beradi. Buning uchun u bolaning pastki labini barmog‘i bilan pastga tortadi va iljayishni buyurib turib, s tovushini talaffuz qildiradi. So‘ngra hosil qilingan s tovushi ochiq va yopiq bo‘g‘inlarda mustahkamlanadi. Keyinchalik esa bu tovush mexanik suratda talaffuz etiladigan bo‘ladi. 2. Til oldi sigmatizmini bartaraf qilishda logoped ikki usuldan foydalanishi mumkin: a) havo oqimini yuqori va pastki tishlar orasidan chiqarish; bunda logopedik maxsus zond yoki gugurt cho‘pi yordamida tilning uchini pastki tishning orqasida yengilgina bosib turiladi va havo chiqariladi; b) tilning uchini keng yoyib yuqori va pastki tishlar orasiga olish va havo oqimini chiqarish. Bunda havo oqimi tilning uchiga tegib s tovushiga o‘xshash «shovqinli» tovush hosil bo‘ladi. So‘ngra logoped maxsus zond bilan tilning uchini yengilgina bosib, pastki tishning orqasiga o‘tkazadi va bolaga havo oqimini chiqarishni buyuradi, Shunda s tovushi aniq hosil bo‘ladi. Tovush hosil qilingach, u avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, she’rlarda mustahkamlanadi. 4. Shovqinli sigmatizmni bartaraf etish uchun yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan til oldi sigmatizmini bartaraf etishning «b» punktidagi usuldan foydalanish mumkin. 5. Yon sigmatizmni bartaraf etish uchun esa bir necha usullar tavsiya etiladi: а ) logoped oyna oldida taqlid qilish usuli bilan bolaga to‘g‘ri tovush talaffuzini o‘rgatadi. Bunda asosan taqlid qilish usulidan foydalaniladi; b) logoped mexanik usulda foydalangan holda to‘g‘ri tovush talaffuzini hosil qiladi. Buning uchun logoped maxsus zond yoki gugurt cho‘pi yordamida tilning oldingi qismini pastga bosib turib, havo oqimini chiqarishni buyuradi, Shunda s tovushi hosil bo‘ladi;

v) tovushning to‘g‘ri artikulyatsiyasini hosil qilish uchun tish aro sigmatizm hosil qilinadi. Buning uchun havo oqimini til o‘rtasidagi ariqchadan chiqarishga urinib ko‘riladi, Shunda s tovushiga o‘xshash tovush hosil bo‘ladi. So‘ng til uchi pastki tishlar orqasiga tushiriladi, Shunda aniq s tovushi hosil bo‘ladi. 1. Hosil qilingan tovush nutqda mustahkamlangach, so‘ng bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, she’rlarda mustahkamlanadi. 6. Burun sigmatizmini bartaraf qilishda havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘idan o‘tkaziladi. Buning uchun turli o‘yin mashqlaridan foydalaniladi. Masalan, burundan nafas olib, og‘izdan chiqarish; og‘iz bilan nafas olib, nafas chiqarishda yonib turgan shamni puflab o‘chirish, paxta bo‘lakchalariga qarab puflash, qog‘oz parchalariga puflash, qog‘oz parchalariga puflash. Havo oqimini og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarishga erishilgandan so‘ng yuqorida qayd etilgan usullar yordamida s tovushi hosil qilinadi. Shovqinli tovushlarning hosil qilinishi Sirg‘aluvchi tovushlarda bo‘lgan kamchiliklar shovqinli (sh, j, ch) tovushlarda ham uchraydi. Bundan tashqari, shovqinli tovushlar sirg‘aluvchi tovushlar bilan almashtiriladi. Masalan, sh tovushi s tovushi bilan, j tovushi z tovushi bilan almashtirilishi mumkin. Bunday almashtirish sirg‘aluvchi sigmatizm deb nomlanadi. Shovqinli tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar quyidagi usullar yordamida bartaraf etiladi. SH tovushini hosil qilish uchun taqlid usulidan foydalanish mumkin. Bu usul natija bermasa, mexanik usuldan foydalaniladi. Bunda bolaga s tovushini ayttirib, shu vaqtning o‘zida maxsus zond yordamida til bir oz yuqoriga ko‘tarilib, orqaga biroz itariladi. Shu vaqtda s tovushi o‘rniga sh tovushi, z tovushi o‘rniga j tovushi hosil bo‘ladi. Logoped sekin-asta bolaga tilni shu holda ushlab turishga o‘rgatadi. Keyinchalik logoped aniq hosil qilingan sh va j tovushlarini bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda mustahkamlaydi. Bulardan tashqari sh, j va sirg‘aluvchi s, z tovushlarini bir-biridan farqlash uchun og‘zaki va yozma mashqlar olib boradi. J tovushi talaffuzi j tovushi talaffuzidan farq qiladi. Shuning uchun j tovushi talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish o‘ziga xos xususiyatlardan iborat bo‘lib,

quyidagi usul yordamida bartaraf etiladi. Logoped bolaga ch tovushni aniq talaffuz etishni taklif etadi va ch tovushini talaffuz etish vaqtida ovoz qo‘shib talaffuz etish buyuriladi, bunda ch tovushi o‘rniga j tovushi hosil bo‘ladi. 1. Hosil qilingan җ tovushi avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi. Qorishiq ch tovushini hosil qilish uchun logoped bolaga j tovushini talaffuz etishni taklif qiladi. Bola j-j-j tovushlarini bir necha marta talaffuz etish vaqtida logoped maxsus zond yordamida til uchini orqaga biroz itaradi, Shunda j tovushi o‘rniga qorishiq ch tovushi hosil bo‘ladi. CH tovushini bola mustaqil talaffuz qilgach, ch tovushi avval yopiq bo‘g‘inlarda (ach-och-uch-ich-uch), so‘ng ochiq bo‘qinlarda (cha-cho-chu-chi) mustahkamlanadi. CH tovushi bo‘g‘inlarda mustahkamlangach, uni so‘zlarda, jumlalarda, she’r va hikoyalarda mustahkamlash tavsiya etiladi. Bulardan tashqari s va ts, s va sh tovushlarini bir-biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi. Sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlarni bir-biridan farqlash bo‘yicha olib boriladigan ishlar taxminan quyidagi izchillikda olib borilishi tavsiya etiladi: s-z, sh-j, s-sh, z-j, s-ch. Rotatsizm va uni tuzatish R tovushini nutqda qo‘llay olmaslik yoki noto‘g‘ri talaffuz etilishi rotatsizm, r tovushini nutqda boshqa tovushlarga almashtirilishi parorotatsizm deb ataladi. R tovushining artikulyatsiyasi quyidagichadir (10-rasm). Lab undosh tovushdan so‘ng keladigan unli tovushlar holatini oladi, til uchi alveolalar tomon ko‘tariladi, buning natijasida biroz chuqurcha paydo bo‘ladi, shu chuqurchadan chiqqan havo oqimi til uchini titratib o‘tadi va titroq tovush hosil bo‘ladi. Ovoz paychalari jipslashib titraydi va chiqayotgan havo oqimi kuchli bo‘ladi. Rotatsizmning quyidagi turlari mavjud: 1. Velyar rotatsizm (grekcha velum – yumshoq tanglayning pastki chetiga yaqinlashadi va u yerda oraliq (tirqish) hosil bo‘ladi. Shu oraliqdan o‘tayotgan havo oqimi yumshoq tanglayda tartibsiz titrash (vibratsiya) hosil qiladi. Natijada ovozga qo‘shilib shovqin chiqadi.

2. Uvilyar rotatsizm (grekcha uvula – tilcha), bunda til uchi tebranishi o‘rniga, faqat tilcha tebranadi. 3. Kucherskiy rotatsizmi – bunda til uchi tebranmay, lablar jipslashib tebranadi. Yon rotatsizm, bunda til uchi tebranishi o‘rniga, tilning yon tomoni tebranadi, natijada noaniq r tovushi hosil bo‘ladi. Amaliyotda pararotatsizmni quyidagi turlari uchraydi, ya’ni r tovushi quyidagicha tovushlar bilan almashtiriladi r  l; r  y(j); r  ya. Rotatsizmga anatomik kamchiliklardan til tagidagi yuganchaning kaltaligi; tor va baland tanglay, haddan tashqari ingichka til sabab bo‘lishi mumkin. Rotatsizmni tuzatish. R tovushining to‘g‘ri artikulyatsiyasini hosil qilish uchun ko‘pchilik hollarda tayyorlov mashqlaridan foydalaniladi. Ularni biz shartli ravishda ikki turga ajratishimiz mumkin. Birinchi tur mashqlar tilni kerakli to‘g‘ri holda ushlab turishga, kerakli holatlarga keltirishga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchi tur mashqlar tilda tebranish hosil qilishga qaratilgandir. R tovushini hosil qilishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin. 1-usul. Logoped oyna oldida o‘tirgan bolaga og‘zini katta ochishni va til uchini yuqori tish orqasiga (alveolalar tomon) ko‘tarib, z tovushini talaffuz etishni taklif etadi va o‘zi maxsus zond yordamida til yuganchasini tebratib r tovushiga o‘xshash tovushni hosil qildiradi. So‘ngra mexanik vositalar yordamida vujudga kelgan r tovushi ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’r va topshiriqlarda mustahkamlanadi. 2-usul. Logoped r tovushini hosil qilish uchun bolaga yuqoridagi usulni qo‘llagan holda j tovushini ayttiradi va bunda ham mexanik vositalardan foydalanadi. 3-usul. Logopedbolaga bir nafas chiqarib d tovushini baland ovozda aytishni taklif etadi. Talaffuz vaqtida bolaning O‘zi tilining uchini tepa alveolalarga urilib turishini oyna orqali kuzatib turishi lozim. Til uchining urilish sur’ati tezlashadi. Va til uchining tebranish holati har xil dddd…. vaznda bo’ladi. Har xil vaznda

chiqqan tovush ochiq va yopiq bo’g‘inlarni talaffuz ettirish yordamida mashq qildiriladi:

Didda adddd adddd Dddd dddd oddddo Ddddu udddd uddddu Ddddu O‘dddd o‘ddddo‘ Til uchining tebranishi natijasida r tovushi hosil bo‘lgach, u bo‘g‘in, so‘zlarni, she’rlarni ayttirish bilan mustahkamlanadi. Lambdatsizm va uni tuzatish Talaffuz vaqtida l tovushi hosil bo‘lmasa, bu holat lambdatsizm deb ataladi. Talaffuz va l tovushi boshqa tovushlar bilan almashtirilsa, bunday holat paralambdatsizm deyiladi. L tovushi talaffuz etilganda artikulyatsion a’zolar quyidagi holatda bo‘ladi; – lablar undosh tovushdan so‘ng keladigan unli tovush holatini oladi – (11-rasm); lablar undosh tovushdan sG‘ng keladigan unli tovush holatini ola-di; – til uchi yuqoriga ko‘tarilib alveolalarga qattiq tegadi va biroz zarb bilan pastga tushadi; – tilning o‘rta qismi yoy shakliga kiradi; – tilning orqa qismi biroz yuqoriga ko‘tariladi; – yumshoq tanglay yuqoriga kG‘tarilgani uchun havo oqimi burunga o‘ta olmaydi; – ovoz paychalari jipslashgan holatda bo‘ladi. L tovushi quyidagi tovushlarga almashtiriladi: l  r; l  v; l  u; l  y. L tovushini hosil qilish uchun bir nechta usullardan foydalanish mumkin. 1-usul . Logoped bola bilan birga oyna oldiga o‘tirib, unga tilini yassi holatda yuqori va pastki tishlar orasiga olishni va til uchini yengilgina tishlagan holda ovoz chiqarishni taklif etadi. Shunda l tovushiga o‘xshash tovush hosil bo‘ladi. Bunday

mashq aniq tovush hosil bo‘lmaguncha takrorlanadi. L tovushi aniq talaffuz etilgandan so‘ng tilni yuqori tish alveolalari tomon ko‘tarib l tovushi to‘g‘ri artikulyatsiya holatida talaffuz etishga o‘rgatiladi. So‘ng l tovushi ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’rlarda mustahkamlanadi. 2-usul . Bunda logoped bolaga tilni yanada yassi holatga keltirib, tishlar orasiga olishi va til uchini yengilgina tishlab, i tovushini talaffuz etishni taklif etadi. Shunda L tovushi hosil bG‘ladi. L tovushi shu usulda mustaqil hosil bo‘lganidan keyin logoped bolaga tilni yuqoriga, tishlar orasiga olib l tovushini talaffuz etishni taklif etadi. L tovushi nutqda aniq hosil bo‘lgach, u ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’rlarda mustahkamlanadi. 3-usul . Logoped bolaga a tovushini talaffuz qilishni va shu zahotiyoq tilning uchini keng yoyib yengilgina tishlashni taklif etadi. Bunda l tovushi aniq hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng l tovushini to‘g‘ri artikulyatsiyada talaffuz etish o‘rgatiladi. L tovushi nutqda aniq va to‘g‘ri hosil bo‘lgach, u bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’rlarda mustahkamlanadi. Til orqa va chuqur til orqa tovushlari (k, g, x, q, g‘) dagi kamchiliklarni tuzatish Talaffuz vaqtida k, q tovushlari hosil bo‘lmasa kappatizm, g, g‘ – gammatsizm, x, h – xitizm deb ataladi. Ushbu tovushlar nutqda boshqa tovushlarga almashtirilsa parrakappatsizm, paragammatsizm, paraxitizm deb ataladi. Til orqa va chuqur til orqa tovushlari talaffuz qilinganda artikulyatsion a’zolar holati quyidagi holatda bo‘ladi (12-rasm). K-G tovushi talaffuz qilinganda tilning orqa qismi yumshoq tanglay tomon yoysimon shaklida ko‘tarilib, pastki tishlarga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning o‘rta qismi orasidagi masofa torayadi. Shu masofadan siqilib, kuch bilan yorib chiqqan havo k va g undosh tovushini hosil qiladi. X tovushi talaffuzi vaqtida lablar va tishlar oralig‘i o‘rta va orqa qismi yoysimon shaklda yuqori tomon ko‘tariladi va tanglayga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning oxirgi qismi o‘rtasida ma’lum oraliq hosil bo‘ladi. Yumshoq

tanglay esa biroz ko‘tariladi. Tilning orqa qismi va yumshoq tanglay oralig‘idan sirg‘alib o‘tgan havo to‘lqini yumshoq tanglayni titratib shovqin hosil qiladi. 1. H tovushi talaffuzi vaqtida artikulyatsiya organlari avvalgi tovushdek bo‘lib, butun nutq a’zolari erkin holatda bo‘ladi. Chiqayotgan havo oqimi hech qanday to‘siqqa uchramay, h undosh tovushini hosil qiladi. Q tovushi talaffuzi vaqtida tishlar oralig‘i bir barmoq kengligida ochiq bo‘lib, lablar erkin holatda turadi. Tilning chekka qismi yuqori tishlar qatoriga tegib turadi. Tilning orqa qismi va o‘zagi yoysimon shaklda egilib, yumshoq tanglayga tegib turadi. Bunda til o‘zak tomon tortilib, til bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayadi. 1. Havo oqimi toraygan masofani yorib, shovqinli q tovushini hosil qiladi. O‘ tovushining talaffuzi paytida tishlar oralig‘i q tovushi talaffuzi vaqtidagidan kengroq ochilib, til uchi pastki tishlar qatoriga tegib turadi. Lablar q tovushidagidek ikki yonga tomon biroz tortiladi. Qattiq tanglay bilan til yuzasi oralig‘idagi masofa bir tekisda bo‘lmaydi. Chiqayotgan havo oqimi til orqa qismi va yumshoq tanglay orasidan sirg‘alib chiqib, ko‘tarilgan yumshoq tanglayni tebratadi. Kappatsizmni tuzatish . K tovushini hosil qilishda bolaga ta-ta-ta bo‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o‘zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga biroz itariladi. Bunda til orqa tomon surilgan sari ka-ka-ka bo‘g‘ini eshitiladi. K tovushi artikulyatsiyasi aniq hosil bo‘lgandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz k tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u bo‘g‘in, so‘z, gaplar, she’rlarni ayttirish yordamida mustahkamlanib boriladi. Q tovushini hosil qilishda asosan taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Buning uchun bola qarg‘aning qag‘illashiga (qa-qa-qa), tomoqning qattiq qirishga taqlid qilishi lozim. Bu jarayonni logoped avval bolaga ko‘rsatib beradi, so‘ng bola logopedga taqlid qilib, uni qaytaradi. Bu usul orqali hosil qilingan q tovushi avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi. Parakappatsizmda k, q tovushlari t va x tovushlariga almashtirilishi nazarda tutilib, yuqorida bayon etilganlardan tashqari k, q va t, k, q va x tovushlarini bir- biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi.

Xitizmni tuzatish . X tovushini hosil qilishda bolaga sa-sa-sa bo‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o‘zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga bir oz itariladi. Bunda avvalo sya, so‘ngra til biroz ichkariroq itarilganda, xa bo‘g‘ini eshitiladi. X tovushining artikulyatsiyasi aniq hosil bo‘lgandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz x tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u bo‘g‘in, so‘z, gaplarda va she’rlarda mustahkamlanadi. Paraxitizmda x tovushi t va k tovushlariga almashtirilishi nazarda tutilib, yuqorida bayon etilganlardan tashqari x va t, x va k tovushlarini bir-biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi. Gammatsizmni tuzatish. G tovushini hosil qilishda bolaga da-da-da bo‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o‘zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga biroz itariladi. G tovushi artikulyatsiyasi aniq hosil bo‘lgandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz g tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi. G‘ tovushini hosil qilishda avval taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda bola «tomoq chayish», «mashinaning g‘irillashi» (g‘-g‘-g‘) va g‘ozlarning «g‘ag‘illashiga» taqlid qiladi. Bu jarayon avval logoped tomonidan ko‘rsatilib beriladi, so‘ng bola logopedga taqlid qilib, uni qaytaradi. Agarda taqlid qilish usuli orqali g‘ tovushi hosil bo‘lmasa, unda g‘ tovushi quyidagi usul bilan hosil qilish tavsiya etiladi. Logoped boladan x tovushini aniq talaffuz etishni so‘raydi (x tovushi bola nutqida bo‘lsa) va x tovushini talaffuz qilish vaqtida ovoz qo‘shib talaffuz qilish buyuriladi, bunda x tovushi o‘rniga g‘ tovushi hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan g‘ tovushi bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, gaplarda va she’rlarda mustahkamlanadi. Paragammatsizmda g tovushi d va t tovushlariga, g‘ tovushi q tovushlariga almashtirilishini nazarda tutib, yuqorida bayon etilganlardan tashqari g va d, g va t, g‘ va q tovushlarini bir-biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi.

Adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Logopediya L.S.Volkova, S.I.Shaxovskaya. Izd-vo «Vlados» – M., 2002. 3. Golubeva G.G. Korreksiya narusheniy foneticheskoy storoni rechi u doshkolnikov. Izd-vo «Soyuz» – M., 2001. 4. Krauze YE.N. Logopediya. Izd-vo «Korone print» – M., 2003. Mo‘minov L., Ayupova M. Logopediya. – T., 1993. 5. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 1997. 6. Xrestomatiya po logopedii T.2. (pod.red. Volkova S.L., Seliverstov V.I.) Izd-vo «Vlados» – M., 2002.

O'xshashlar

Dizartriya

Rinolaliya

Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tavsifnomasi

Dislaliya