Афазия - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Афазия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.01953125 KB

Ko'chirib olish

Афазия Режа: 1. Афазия. Афферент мотор афазия 2. Эфферент мотор афазия

Афазия. Афферент мотор афазия Афазия-нутқнинг тўлиқ ёки қисман йўқолиши, у одатда бош миянинг локал жароқатланиши натижасида юзага келади. Афазияни келтириб чиқарувчи сабабларга қуйидагиларни киритиш мумкин: мияда қон айланишининг бузилиши (ишемия, геморрагиялар), бош мия жароқатлари, ўсмалар қамда бош миянинг инфектсион касалликлари. қон томир тизимидаги бузилишлари, касалликлари сабабли афазия кўпроқ катталарда юз беради. қон томир тизимидаги бош мия қон томирларининг ёрилиши натижасида юз берувчи аневризм, тромбоемболия, ревматизм натижасида пайдо бўладиган юрак пароклари, мия-қобиқ жароқатлари ўсмирлар ва ёшларда қам кузатилади. Афферент мотор афазия Афферент мотор афазия, марказий ёки Роланда эгатидан орқада жойлашган, бош мия пўстлоғи постмарказий ва тепа бўлимларининг иккиламчи соҳалари зарарланиши натижасида келиб чиқади. Постмарказий ва тепа бўлимларнинг иккиламчи соҳаси бирламчи соҳалар билан узвий боғлиқ. Улар учун (бирламчи соҳа) аниқ сомототопик қурилиш характерлидир. қарама-қарши пастки томондан импульсларни олиб келувчи нерв толалари, бу соҳанинг юқори бўлимларига жойлашади, юқори томондан импульсларни олиб келувчи нерв толалари ўрта бўлимда, юз, лаб, тил, ҳалқумдан келувчи импульслар пастки постмарказий бўлимларга жойлашади. Бундай проекция геометрик тамойил бўйича қурилмай, балки функционал тамойил бўйича қурилгандир: у ёки бу фоал органнинг, периферик тактил-кинестетик рецепторларининг у ёки бу соҳаси қанча кўп аҳамиятга эга бўлса, у ёки бу харакат сигменти шунчалик кўп даражада эркинликка эга: бўғим, бармоқ панжалари, тил, лаблар ва ҳ.к., шунингдек, пўтслоқнинг сомотопик проекциясида унинг ваколатхонаси катта майдонга эга бўлади. Товуш артикуляциясида иштирок этувчи органларнинг сомотопик проекцияси, нутқ бўйича доминант чап ярим шарда маълум миқдорда кўпроқ ифодаланган.

Маълумки, ҳар бир нутқий товуш бир онлик уланиш ёки узилиш билан талаффуз қилинади. Демак, у ёки бу фонемани ҳосил қилишда симультан, мужассам иштирок этувчи иккиламчи майдонлар, бирламчи проекцион майдонлар билан боғлиқдир. Бироқ, «м» ва «н» товушлари талаффузида лаб ва тилнинг туташ жойи «б» ва «п», «д» ва «т» товушларига қараганда камроқ таранглашади ва бу ҳар доим ҳам ҳисобга олинмайди. Жарангсиз «к» ва «т» фонемаларини талаффуз қилишда туташ жой бирмунча таранглашади, аммо бунда овоз бурмалари таранглашмаган ҳолатда бўлади. Фонемаларнинг бундай нозик дифференциал кинестетик белгиларини аниқлашдаги қийинчиликлар, афферент мотор афазияда қўпол аграфиялар, алексиялар, нутқни тушунишнинг бузилиши келиб чиқиши ҳолатларида тушунтирилади. Экспрессив нутқнинг бузилиши . А.Р.Лурия (1969, 1975) афферент мотор афазиянинг икки варианти мавжудлигини таъкидлайди. Биринчиси, артикуляцион аппаратнинг турли органлари ҳаракатини фазовий, симультан синтези бузилиши ва камчиликнинг яққол ифодаланишида вазиятли нутқнинг бутунлай йўқолиши билан характерланади. Иккинчи вариант, клиникада «ўтказувчи афазия» номини олган, нутқнинг бошқа ихтиёрий кўринишларида ва такрорлаш, номлашнинг қўпол бузилишида вазиятли, клишесимон 1 нутқнинг маълум даражада сақланганлиги билан фарқланади. Афферент мотор афазиянинг бу варианти кўпинча, артикуляция усулларини фарқлаб танлаш ва сўз таркибига кирувчи товуш ва бўғин комплексларини симультан синтезининг бузилиши билан характерланади. Афферент мотор афазиянинг биринчи вариантида артикуляцион аппаратнинг яққол ифодаланган апракцияси, спонтал нутқнинг бутунлай йўқолишига олиб келиши мумкин. Товушларни ихтиёрий такрорлашга уринишлар лаб ва тилнинг тартибсиз харакатларига, литерал (товуш) алмашинувига олиб келади. Логопед артикуляциясига беморнинг тикилиб қараши ё усулни, ё артикуляция органини топишгагина олиб келади, бу товушларнинг аралашувини вужудга келтиради м-п-б, н-д-т-л, и-с, о-у ва 1 клише- қ о ғ озга тушуриш учун устига расм чизилган металл, тош ёки ё ғ оч

бошқалар. Бу товушлар талаффузида артикуляцион органлар туташиши даражасини кинестетик баҳолашнинг бузилиши билан тушунтирилади. Бирмунча сўнгги босқичларда беморлар «тол»сўзини «дол», «лол» сингари талаффуз қиладилар, яъни бир фонематик парадигма бошқаси билан алмаштирилади. Афферент мотор афазия учун мураккаб бўғинлар тузилишини тахлил қилишдаги қийинчиликлар характерлидир. Беморлар ёпиқ бўғинни иккита очиқ бўғинга бўладилар, бўғинда кетма-кет келган ундошларни бўладилар, ундош товушларни тушириб қолдирадилар. Шу сабабли «мактаб» «қулф», «стол» сўзлари «ма-къ-тъ-аб», «қъ-у-лъ-фъ» «съ-то-лъ» каби жаранглайди ва ҳ.к. Нутқ талаффуз томонининг тикланишига қараб, нутқий баён қилишнинг синтагматик томони сақланганлиги аниқланади. Айрим ҳолларда, енгил артикуляцион товушлар қолиши мумкин, булар айрим ҳолларда дизартрияни (артикуляцион аппарат апракцияси оқибати сифатидаги псевдодизартрия), бошқа ҳолларда, оҳанг ўзгаришида ифодаланмайдиган, балки сўзларни талаффуз қилишдаги сунъийлик ва секинлашганликда, жаранглиларнинг сўниши ва кам учрайдиган литерал парафазияларда, юмшоқ ундошларнинг йўқолишида ифодаланувчи енгил хорижий акцентни эслатади. Тушунишнинг бузилиши. Афферент афазияда травма ёки инсультдан сўнг илк босқичда нутқни тушунишнинг қўпол бузилиши кузатилиши мумкин. Тушуниш жараёнида кинестетик назорат муҳим роль ўйнайди. Афферент мотор афазияли беморларда, нутқни маълум миқдорда тушунмаслик даври узоқ давом этмайди (инсультдан сўнг бир кундан бир неча кунгача), сўнг уларда вазиятли сўзлашув нутқини тушуниш тезда тикланади, шунингдек алоҳида сўзлар аҳамиятини тушуниш, мураккаб бўлмаган кўрсатмаларни бажариш имконияти ҳам тикланади. Беморларда тушунишнинг бузилиши ўзига хос хусусиятлари узоқ вақт кузатилади. Улар иккиламчи фонематик эшитув бузилишида кузатилади. Афферент мотор афазияда, ўрни ва артикуляцион усули бўйича умумий

белгиларга эга товушлар бор бўлган сўзларни эшитиб, таниб олишда қийинчиликлар туғилади (лаб-лаб: б-м-п , тил олди: д-л-т-н; сонор оралиқ; нх-ш, ва ҳ.к.). Фонематик тахлилнинг бундай қийинчиликлари, сўзлашув нутқида сўзларнинг фонематик фарқининг кўплиги билан яхлит компенсацияланади ва уларни тушунишга имкон беради, аммо беморлар ёзувида ўз аксини топади. Сўзни тушунишнинг бузилиши шу ҳолда ёмонлашадики, агар бемор уни гапиришга уриниб кўрса, яъни бирламчи бузилган кинестетик назоратни «уйғотиб юборса» тушуниш ёмонлашади. Афферент мотор афазияда, нутқни эшитиб нотўғри идрок қилишга олиб келувчи артикулятор бузилишлар билан бир қаторда, турли хил мураккаб фазовий муносабатларни етказувчи, тилнинг лексик воситаларини тушунишдаги қийинчиликлар ҳам кузатилади. Тушунишда маълум бир қийинчиликларни кўпроқ қўшимчалари билан феъллар келтириб чиқаради. Булар макон белгисидан ташқари, кўп маънолилиги билан фарқ қилади. Кўчма келишикларда қўлланувчи шахсий олмошлар аҳамиятини тушуниш алоҳида қийинчилик туғдиради. Бу уларда предмет нисбатининг йўқлиги, турли хил фазовий йўналганликнинг мавжудлиги, фонематик ўзгаришларнинг кўплиги билан тушунтирилади. Қоидага биноан, афферент мотор афазияда конструктив-фазовий апраксия кузатилади, иккинчи вариантида эса,-фазовий дезориентация кузатилади.кейингиси, беморлар томонидан нутқни ёмон тушуниш ҳақидаги тасаввурларни чуқурлаштиради: масалан, беморлар китоб жавонидан китоб, альбом ва бошқа предметни танлашда жуда қийналадилар. Афферент мотор афазияда тушунишнинг бузилиши мураккаблик ва кўп турлилик хусусияти, кундалик нутқда вазиятларнинг кўплиги, аниқлиги билан компенсацияланади ва уларда нутқни тушунишнинг нисбатан сақланганлик кўринишини яратади. Ўқиш ва ёзувнинг бузилиши. Афферент мотор афазияда ўқиш ва ёзув бузилишининг даражаси, артикуляцион аппарат апраксияси оғирлигига

боғлиқ. Бутун артикуляцион аппаратнинг қўпол апракциясида ўқиш ва ёзув бирмунча қўпол бузилади. Ўқиш ва ёзувнинг тикланиши уни бартараф этиш билан бир вақтда олиб борилади. Ички ўқишнинг тикланиши ёзма нутқнинг тикланишидан илгарилаб кетиши мумкин. Диктовка остида сўзларни ёзишда, предметларни ёзма номлашда, ёзма мулоқотга уринишда барча артикуляцион қийинчиликлар ўз аксини кўрсатади, яъни кўпгина литерал параграфиялар пайдо бўлади. Улар унли ва ундош фонемалар аралашувини (ўрни ва артикуляцияси бўйича яқин) акс эттиради, ундошлар (сонорлар) тушириб қолдирилади. Афферент мотор афазиянинг иккинчи вариантида беморлар сўзда ҳарф тартибини қийинчилик билан сақлайдилар, уларни ойнали акс эттирадилар (ойна-найо, даво-вода), унлиларни тушириб қолдирадилар ёки аввал барча ундошларни ёзадилар, сўнг унлиларни ёзадилар, чунки уларда қоидага кўра, сўзда шу товушнинг борлиги ҳақидаги тасаввурлар сақланган бўлади, масалан, ё ҳарфини «ҳаёт» сўзида ташлаб кетиб, «т» товуши устига бемор икки нуқта қўяди. Айрим ҳолларда, қўпол афферент мотор афазияда, оғзаки нутқнинг бутунлай йўқлиги ва ёзма нутқнинг маълум миқдорда сақланганлиги ўртасида диссоциация кузатилади. Бу ҳолда ёзма нутқ атрофдагилар билан мулоқот воситаси бўлиб хизмат қилади. Ёзма нутқнинг бундай сақланганлиги, асосан апраксиянинг фақат ҳалқум ва ҳиқилдоқда мавжудлиги билан тушунтирилади. (Н.И.Жинкин, 1958). Ўқиш ва ёзувнинг тикланишига қараб литерал параграфиялар сони қисқаради. Афферент мотор афазиянинг иккинчи варианти, чап ярим шарнинг тепа бўлимлари зарарланганида, яширин чапақайликка эга кишилар учун характерлидир.

Эфферент мотор афазия Бир текис, маромли ҳаракатлар, бош мия пўстлоғи мотор олди соҳаларида амалга оширилади. Қатъий бўйсуниш қонунига мувофиқ гапда сўзларнинг, сўзда бўғин ва товушларнинг синтагматик занжири ҳосил бўлади: «ҳовли» ёки «боғча» сўзида товушлар тартиби айнан шундай бўлиши лозим, бошқача бўлиши мумкин эмас; гапда сифат ёки кўмакчи, феъл ёки равишдан олдин туролмайди ва ҳ.к. Эфферент мотор афазия, чап ўрта мия артериясининг олдинги шоҳлари зарарланиши натижасида келиб чиқади. У одатдагидек, ҳаракат дастурини ўзлаштириш ва амалга оширишдаги қийинчиликларда намоён бўлувчи кинетик апраксия билан бирга кузатилади.(27-расм) Экспрессив нутқ бузилиши Қўпол эфферент мотор афазияда, бош мия қон айланишининг бузилишидан сўнг илк босқичда шахсий нутқ бутунлай бўлмаслиги мумкин. Афазиянинг бу шаклида артикуляцион аппарат апраксияси алоҳида товушларни такрорлашда эмас, балки товуш ёки бўғин серияларини такрорлаш қобилиятини йўқотишда ўз аксини кўрсатади. Бемор уларни кўп маротаба такрорлайди, товуш ёки бўғинларнинг икки сериясини такрорлаш илтимос қилинса, товуш талаффузи актида ҳеч қийналмай аввалги товуш ёки бўғин қаторидаги товушларни персервациялайди. Бу эфферент мотор афазиянинг энг мураккаб вариантидир. Бунда номлаш функцияси бутунлай йўқолади, биринчи бўғин айтиб юборилганда эса ё уни автоматизацияланиб тугаши, ё айнан шундай бўғиндан бошланувчи бошқа сўзга ўтиб кетиш ҳолати юзага келади. Масалан, предметли расмларни номлаётган беморга «қо» бўғинини айтиб юборсангиз, «қовун» сўзи ўрнига «қовоқ», «қоғоз», «қошиқ» ва ҳ.к. ларни талаффуз қилади. Алоҳида сўзлар артикуляциясининг инертлиги оқибатида, бўғинни олдиндаги сўзга ўтказишга асосланувчи контаминация ҳолати кузатилиши мумкин: «қошпоқ» (қошиқ, қалпоқ).

Эфферент мотор афазиянинг бошқа вариантида, нутқ ва мулоқотнинг спонтан тикланишида кўпинча яққол ифодаланган экспрессив аграмматизм шаклланади: беморлар феълларни ташлаб ўтадилар, қўшимчаларни, кўмакчиларни, от флексийларини қийинчилик билан қўллайдилар-«телеграф услуби» каби ном олган аграмматизм намоён бўлади. Бу ички нутқнинг предикатив 2 функцияси бузилиши оқибатида юзага келади. Бирмунча холатларда феъллар гап охирига ўтиб қоладилар. Масалан, «Кўлдаги воқеа» сюжетли расмлар серияси бўйича ҳикояда қуйидагича матн баён қилинган: «Бу бола.... бола ва мана кўл ва кема ва бола, қандай эди... ...сувга йиқилиш ва кемани у ерга чақириш узоқ ... Ва бола ўқувчи ботинкасини ечиши керак.... чақиради ҳалигидек .....ёрдам беринглар...» Эффект мотор афазиянинг учинчи вариантида унчалик қўпол аграмматизмлар кузатилмайди, лекин сўзларни танлашда ҳаддан ташқари инертлик намоён бўлади, баён қилиш жараёнида узоқ паузалар, персервациялар, вербал парафазиялар кузатилади, сўзлар чўзиб талаффуз қилинади. Нутқий жараёнлар кечишининг инертлиги келтириб чиқарган узоқ паузалар, ташқи кўринишидан семантик афазия учун характерли бўлган амнестик қийинчиликларни эслатади, бироқ уларнинг негизида лексик воситаларни танлашнинг инертлиги ётади. Сўзларни танлаш бошқарувининг бузилиши вербал парафазияларга олиб келади. Ва ниҳоят, эфферент мотор афазиянинг шундай вариантлари ҳам учраб турадики, бунда бир бўғинни бошқаси билан оҳангдор, равон қисмида алмаштириш билангина нутқ бузилиши юзага келади. Бундай беморлар нутқи грамматик жиҳатдан тўғри тузилади, аммо нутқнинг ритмик оҳанг томонининг бузилиши туфайли нафақат урғули бўғинларни ажратиш бузилади, балки психологик предикатнинг оҳанги, ифодалилиги ҳам бузилади, яъни мантиқий урғу нима устига тушса, у ҳам бузилади. Афферент мотор афазиядан фарқли равишда, эфферент мотор афазияда бўғинларнинг 2 предикативлик-кесимлилик, кесим бўлиб келган (грамматика сощасида), предикат-(фалсафа тушунчаси)-му ҳ окама предмети-субъектни ани қ ловчи манти қ ий тушунча.

товуш тузилиши соддалашмайди, бузилмайди, бироқ ўзининг оҳангдорлигини йўқотади, чўзилувчан, монотон бўлиб қолади. Эфферент мотор афазияли беморларнинг оғзаки нутқи учун литерал парафазиялар характерли эмас, аммо улар ёзма нутқда кўплаб учрайди. Ўқиш ва ёзувнинг бузилиши. Афферент мотор афазияда яққол намоён бўлган аграфиялар кузатилади: сўз ёки иборани бир неча маротаба бўғинлаб такрорлаганларидан сўнггина ёзадилар. Бирмунча оғир кўринишларда сўзни тўғри такрорлашда ҳам, нафақат уни ёзиш, балки ажратиб қўйилган кесма харфларда тузиб бериш имкони ҳам бўлмайди. Ҳатто жуда қисқа сўз ҳарфларини ҳам тўғри қўйиб беролмайдилар, ҳарфларнинг тўғри тартиби қийинчилик билан ўрнатилади. Кўпинча беморлар керакли ҳарфни топа олмайдилар. Бирмунча енгил ҳолатларда беморлар сўзни эшитиб ёзишлари мумкин, бунда кетма-кет келган ундошларда унли ёки ундошларни тушуриб қолдирадилар, ҳарф ёки бўғинлар ўрнини ўзгартирадилар, масалан, «копток» сўзи-кпток, копок каби ёзилади. Кўпинча, аввалги сўз бўғинини қўшиб ёзиш, айнан бир бўғинни бир-икки такрор ёзиш «кузатилади: «машина»«машишина» «лавлаги»-«лалавлаги» ва ҳ. к. Серияли расмлар бўйича мустақил матн тузишда (тикланишнинг сўнгги этапларида), аграмматизмлар намоён бўлади. Аграмматизмлар гапда сўзларни мувофиқлаштиришдаги қийинчиликларда ўз аксини топган. Флексийлар келишиклар сингари аралаштирилади. Эфферент мотор афазияли беморларнинг ёзма нутқидаги аграмматизмлар катта қийинчилик билан бартараф этилади. Бирмунча қўпол ҳолларда ўқиш топишмоқли характерга эга бўлади. Улар учун у ёки бу ёзилган сўзни кўрсатиш қулай. Ўқиш ва ёзувнинг бундай қўпол бузилиши, сўзнинг товуш-ҳарф таркибини дастурлаш қобилиятининг бузилишига асосланади. «Телеграф услубда» ўқиш, диктовка остида от ва қисқа ибораларни ёзиш, кейинчалик эса предмет номларини мустақил ёзиш сақланган бўлиши мумкин, аммо ибораларни мустақил, ёзма, грамматик тўғри тузиш имкони

бўлмайди. Бирмунча енгил ҳолатларда, алоҳида сўз ва қисқа гапларни ўқиш мумкин бўлади, аммо ўқилганни, айниқса мураккаб синтактик тузилишга эга гапларни тушуниш қийинлашади. Нутқнинг фақат ритмик-оҳанг компоненти бузилганда ёзма нутқ ва ўқиш сақланган ҳолда қолади. Тушунишнинг бузилиши Эфферент мотор афазияда тушунишнинг бузилиши негизида барча нутқий фаолият кўринишларининг инерт кечиши ётади ва ички нутқнинг предикатив функцияси ва «тил сезгиси» деб номланувчи бузилишилар намоён бўлади. Қўпол эфферент афазияда персервациялар оддий кўрсатмаларни бажаришдаёқ намоён бўлади. Агар талаффуз қилинаётган сўзлар орасида катта паузалар қилинса, тананинг алоҳида қисмларини кўрсатиш қулай бўлади. Бироқ расм, тана ёки юз қисмларини кўрсатиш бўйича вазифалар темпининг бироз бўлса ҳам тезлашувида дарҳол персервациялар келиб чиқади. Қайта илтимос қилинганда предметли расмларни кўрсатиш беморлар учун катта қийинчилик туғдиради. Нутқ-эшитув хотираси иккиламчи бузилади, серияли предметли расмларни кўрсатиш қийинлашади, 10 тадан 3 ёки 4 расмни кўрсатишда аввалги вазифалар персервацияланади. Эфферент мотор афазияда грамматик жиҳатдан тўғри ва нотўғри тузилган баёнлар эшитиш жараёнида фарқланмайди. Афазиянинг бу шаклида метафора, мақолларнинг кўчма маъноси ёмон тушунилади. Бу баён қилишнинг яширин маъносига қийинчилик билан ўтиш натижасидир (А.Р.Лурия 1975). Шунингдек, кўп маъноли сўзларни тушунишнинг бузилиши кузатилади. Бу сўзнинг аниқ лексик аҳамиятидан бошқасига ўтишдаги қийинчиликда ҳам ўз аксини кўрсатади.

Реабилитация таълим тамойил ва методлари Реабилитацион таълимнинг назарий асосларини ишлаб чиқиш унинг аниқ илмий тамойилларини шакллантириш имконини берди. Тикловчи тамойиллари ҳақидаги масала ниҳоятда муҳимдир. Тўғри ишлаб чиқилган тамойиллар-самарали реабилитация гаровидир. Тамойилларни шартли равишда психофизиологик, психологик ва психолого-педагогик кабиларга ажратиш мумкин. А). Психофизиологик тамойиллар. 1. Деффектни таснифлаш тамойили реабилитацион таълимни амалга оширишга киришишдан аввал батафсил нейропсихологик анализ ўтказишни тақозо этади. 2. Иккинчи муҳим тамойил-сақланиб қолган (зарарланмаган) анализатор системаларни реабилитацион таълим сифатида қўллаш тамойили. 3. Учинчи тамойил-янги функционал тизимларни яратиш тамойили. 4. Тўртинчи тамойил-реабилитацион таълимда психик функцияларнинг, шу жумладан, нутқнинг турли ташкилий даражалирга таяниш тамойили. 5. Бешинчи тамойил-реабилитацион таълимда инсоннинг бутун психик соҳасига, шунингдек сақланиб қолган психик жараёнларга таяниш тамойили. 6. Назорат тамойили П.К. Анохин, Н.А.Бернштейн ва А.Р.Лурия томонидан изоҳланиб бўлиб, у доимий қатор алоқанинг бўлишини билдиради. Б). Психологик тамойиллар: 1. Касал шахснинг ҳисобга олиш тамойили, реабилитацион таълимда касал инсоннинг индивидуаллигини инобатга олиш зарурлигини англатади. 2. Касалда сақланиб қолган фаолият шаклларига таяниш тамойили, реабилитацион таълимда бузилган нутқий фаолиятни тиклаш учун сақланиб қолган бошқа фаоллар шаклларини ишга солишни англатади.

3. Касалнинг фаолиятига таяниш тамойили, реабилитацион таълимида касал инсон фаолиятининг ҳар хил турларидан комплекс фойдаланишни англатади. 4. Касал фаолиятини ташкил этиш тамойили реабилитацион таълимида касалнинг ўз фаолиятини ташкил этиш ва бошқаришни англатади. 5. Дастурлаштирилган таълим тамойили реабилитацион таълимда кетмакет бажариладиган ва бузилган психик функцияни тиклаш имконини берадиган операцияларни ўз ичига олувчи дастурнинг ишлаб чиқилишининг зарурлигини англатади. 6. Деффектга тизимли равишда таъсир кўрсатиш тамойили бузилган нутққа бошқа психик функцияларга таяниб туриб таъсир кўрсатишни англатади. 7. Инсоннинг ижтимоий табиатини ҳисобга олиш тамойили психик функцияларнинг шаклланишида ижтимоий омиллар муҳим ўрин тутиши ҳисобга олиб, касалга таъсир кўрсатишда ижтимоий муҳит таъсирининг барча имкониятларидан ўринли фойдаланиш зарурлигини англатади. В). Психолого-педагогик тамойиллар. 1. Оддийдан мураккабга бориш тамойили, касал билан ишлашда қўлланадиган дидактик материал мураккаблик даражасига эътибор бериш зарурлигини англатади. 2. Материал ҳажми ва хилма-хиллигининг даражаси тамойили, касал билан ишлашда кичик ҳажмдаги ва хилма-хил бўлган материалдан фойдаланишни англатади. 3. Вербал материалнинг мураккаблиги тамойили, касал билан ишлашда қўлланувчи материалнинг фонетик мураккаблиги, бутун матнларнинг, улардаги сўзлар, жумлаларнинг узунлигини, умуман касал учун объектив ва субъектив лексикани ҳисобга олишни англатади. 4. Материалнинг эмоционал томони тамойили, қўлланаётган вербал ва новербал материалнинг касалларга ижобий эмоционал таъсир кўрсатишини, уларда ижобий эмоцияларни уйғотишини ва

стимуллаштирилишини асабий ҳолатдан чиқаришини таъминлайдиган бўлишини тақозо этади. Юқорида тилга олинган реабилитацион таълим тамойиллари унинг илмий асоси бўлиб, амалиётда қўлланувчи афазияни тузатиш методларига бир қатор талабларни қўяди. Бу талаблар қуйидагилардан иборат. Биринчи талаб: афазия туфайли бузилган нутқни тиклашга қаратилган таълим методларининг нутқни бузилиш механизмига адекват бўлиши. Иккинчи талаб: методларнинг тўғридан-тўғри эмас, балки деффектга айланма тарзда таъсир кўрсатиши. Учинчи талаб: методларнинг тизимлилиги, яъни методларнинг бирбиридан изоляцияланган эмас балки системали бўлиши. Методлар тизими деффектга хусусий методлар каби бир томонлама таъсир этиш ва деффектни қисман тузатиш мақсадини эмас, балки деффектга кўп томонлама таъсир кўрсатиш орқали функцияни бир бутун фаолият сифатида тиклаш максадини кўзлайди. Реабилитацион ишнинг муваффақиятли кечиши учун,. шунингдек, айрим ташкилий масалаларни, машғулотларга қўйиладиган талабаларни инобатга олиш зарур. Булар қуйидагилардан иборат. 1. Вақтни (машғулот давомийлигини) ҳисобга олиш. Машғулот давомийлиги ҳолати ва касалликнинг кечишига, шунингдек, касал шахсининг хусусиятларига боғлиқ. Касалликнинг дастлабки босқичида машғулот вақти 15-20 минутдан ошмайди. Касаллик барқарор кечганда машғулотни бир соатгача давом эттириш мумкин. 2. Касалнинг иш қобилияти ва толиқувчанлигини ҳисобга олиш. Машғулот давомида 1-2 та 3-5 минутлик паузалар бўлиши керак. Бундафаолдан олиш (мусиқа жўрлигида қўлларни харакатлантириш қўшиқ айтиш ва ҳ.к.) ёки пассив дам олиш (мусиқа эшитиш) ни амалга ошириш мумкин.

3. Касалнинг кайфиятини ҳисобга олиш. Машғулотлар режасини оператив ўзгартира олишни тақозо этади. 4. Машғулотнинг ташкилий шаклни ҳисобга олиш. Машғулотлар ҳар хил шаклларда, касал фаолиятнинг ҳар хил турларини ўз ичига олган ҳолда ўтказилиши лозим. 5. Машғулотлар ўтказишда қулайликларни ҳисобга олиш. Машғулотларни ўтказишда жим-житликни таъминлаш, касал диққатини чалғитувчи нарсаларга йўл қўймаслик, хонанинг қулай бўлиши ҳисобга олиниши керак.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997.

O'xshashlar

Нутқида камчилиги бўлган болаларнинг тавсифномаси

Логопедия фанининг методологик асослари

Афазияда нутқни тиклаш методикаси

Алалия

Нутқида бузилишлари бўлган болаларнинг шахс ва шахслараро муносабати хусусиятлари