Афазияда нутқни тиклаш методикаси - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Referatlar

Афазияда нутқни тиклаш методикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.3896484375 KB

Ko'chirib olish

Афазияда нутқни тиклаш методикаси Режа: 1. Афферент мотор афазияни бартараф этишда коррекцион- педагогик ишлар 2. Ўқиш ва ёзишни тиклаш 3. Тушунишни тиклаш 4. Ҳикоя қилиш қобилиятини тиклаш

Афферент мотор афазияни бартараф этишда коррекцион-педагогик Афферент мотор афазия афазиянинг огир шаклларидан ҳисобланиб, 3-5 йиллар давомида мунтазам олиб борилган логопедик ишлар орқалигина ижобий натижаларга эришиш мумкин. Афизиянинг бу шаклида нафақат чуқур артикулятор бузилишлар кузатилибгина қолмай, балки аграфия, турли даражадаги оғирликда алексия, импрессив аграматизмлар ҳам яққол кўзга ташланади. Коррекцион-педагогик машғулотларнинг мақсади сўзлашнинг артикуляцион кинестетик базасини тиклаш, аграфияни бартараф этиш, кенг кўламдаги оғзаки ва ёзма баён қилишнинг кўникмаларини вужудга келтиришдир. Коррекцион-педагогик машғулотларнинг асосий вазифаси - кинестетик гнозис ва праксисни бартараф этишдир. Логопедик ишнинг аниқ вазифалари ва усулларини логопед нутқ бузилишининг оғирлик даражасига қараб аниқлайди. Яққол кўзга ташланадиган афферент мотор афазиянинг бартараф этишнинг бошланғич даврида коррекцион педагогик ишлар қуйидаги режа бўйича олиб борилди: 1. Нутқнинг талаффуз томонини тиклаш; 2. Нутқнинг тушунишдаги бузилишини бартараф этиш; 3. Ўқиш ва ёзувнинг аналитик элементини тиклаш. Касалликнинг ўрта оғир даражасида коррекцион педагогик иш артикуляцион малакаларини мустаҳкамлаш, литерал парафазияни бартараф этиш, экспрессив нутқни ривожлантириш, мураккаб бўғинли сўзларнинг талаффузидаги камчиликларни бартараф этиш, экспрессив ва импрессив аграмматизм ҳамда сўзларни ёзишдаги параграфияларни бартараф этиш. Касалликнинг енгил даражасида коррекцион-педагогик иш мураккаб бўғинли сўзлар талаффузида артикулятор қийинчиликларини, аграмматизм элементларини бартараф этиш ва касалларни ўкиш ёки иш жойларига қайтаришга тайёрлаш.

Афазиянинг бу шаклида коррекцион-педагогик иш усулларини танлаш нутқ орқали мулоқотнинг кодлайдиган парадигматик бўлимининг бузилиш даражасига боғлиқ. Бу даражани нейропсихологик текшириш орқали аниқланади. Масалан, импрессив аграмматизмнинг чуқур кўринишида намоён бўлиши бош мия қуйи кисмида каттагина жароҳатлар борлигидан далолат беради ва натижада логопед ўз ишида бош мия қуйи қисмининг вазифаларига суяна олмайди. Агар логопед ўз ишининг бузилган артикулятор қийинчиликларини тиклашда сўз пайдо қилиш орқали эмас, балки кўриш ва эшитиш назорати орқали бошласа мақсадга мувофиқ бўлади. Касалларда тикланишнинг резидуаль-даврида ўқиш ва ёзиш бузилишлари кузатилади. Шунинг учун беморларга товушларни эшитишга ўргатиш, маълум товушларни сўз бошида, ўртасида ва охирида аниқлаш, эшитиш асосида ҳарфлар ёки сўзларни ёздириш аҳамият касб этади. Бундай ишларни олиб борилмаслик беморларда ўқиш ва ёзишнинг тикланишини кечиктиради. Логопед беморлар билан ишлаш жараёнида уларда аниқ нутқ эмболи «на-на-на», «ти-ти», «ана», «мана» мавжуд бўлгандагина кўриш ва эшитиш имитация усулларидан фойдаланади. Бу усуллар кўпинча хиқилдоқ ва овоз бойламларини апраксияси, ҳамда артикуляцион аппаратнинг тотал апраксиясида қўлланилади. Ушбу усулларни қўллаш жараёнида ойна, зондлар ва бошқа логопедик асбоблардан фойдаланиш тавсия этилмайди. Чунки булар беморнинг эркин ҳарорат даражасини ошириб, уларнинг артикуляцион қийинчиликларни чуқурлаштиради. Артикуляцион апраксия кўп ҳолларда ораль (нутқсиз) апраксия билан кузатилади, бунда беморлар пуфлай, туфлай олмайдилар, лозим бўлганда тилини чиқариб кўрсата олмайди, лунжларини шишира олмайдилар. Бундай ҳолларда у ёки бу товушлар устида ишлашдан аввал беморларга тил, лаб, лунж, юмшоқ танглай харакатини оширувчи харакатларни бажариш таклиф этилади. Беморлар у, о, и каби унли товушларни талаффуз қилишга ҳаракат қилганларида, ёки ундош товушларни талаффуз килишда овозсиз нафас чиқарадилар, ёки тил, лаб

билан ноаниқ бўлган товушлар чиқарадилар. Логопед беморларни маъносиз артикуляциялардан озод қилиб ўйноқи ва имитацион машқларга жалб қилиш мақсадида улардан тиш оғригандагидек инграшни, гуёки совуқ қотган қўлларга пуфлашни ва шу каби ўйин тарзидаги машқларни бажаришни таклиф этади. Булар ўз ўрнида беморларга қандайдир маънога эга бўлган орал ва артикуляцион харакатларни бажаришга ундайди. Артикуляцион органларда апраксия турли даражада бўлиши мумкин. Шунинг учун беморларда товушларни ҳосил қилиш осон талаффуз этиладиган лаб ёки тил олди товушларидан иш бошлаш тавсия этилади. Чунки ишнинг бошланғич даврида литерал парафазия кучли бўлади. Машғулот бир-бирига контраст бўлган а ва у унли товушларни нутққа қўйишдан бошланади. Сўнг м ва в товушлари устида иш олиб борилади. Жарангли товушлар жарангсиз товушларга қараганда сустроқ ҳосил бўлади. М ва в товушлар бу ҳолатларни юмшатишга ёрдам беради. Соф афферент мотор афазия жуда кам учрайди. Бундай беморларда бир товушдан иккинчи товушга ўтишда қийинчиликлар бўлади. Дастлабки 2-3 машғулотда а, у, м товушларидан ташкил топган бўғин ва сўзларни қайтақайта ўқиш лозим. Ам-ам, ау-уа, ау, уа, ам, ум бўғинларини «амма» сўзларини қайта-қайта ўқиш бир товушдан иккинчисига ўтиш имкониятларини кучайтиради. Логопед биринчи машғулотдаёқ бундай машқлар кейинги ишларга ёрдам беришини беморларга тушунтириши лозим. «В» тошуши билан бир вақтнинг ўзида «О» товуши ҳосил қилинади. Бу товушлар «А» ва «У» товушларига қарама-қарши қўйилиб, кўпинча «у» товуши билан аралашиб кетади. Ушбу товушларни дифференциацияси нафақат шу товушларни эшитиб идрок этиш билан чегараланмасдан балки кўрув орқали ҳам идрок этиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Товушлар сўзлар орқали мустаҳкамланади. 4,5-машғулотларда жарангсиз тил олди ундош «т» товуш ҳосил қилинади. Товуш «та-та», «тут», «ти-ти», бўғин ва сўзлар орқали мустаҳкамланади. Сўзлардан дастлаб содда, оддий гаплар тузилади. Бемор

сўзларни талаффуз қилишда қийналадилар. Бу вақтда сўзларни бўғинлаб талаффуз этиш тавсия этилади. Кейинги товуш «т» товушга контраст бўлган «с» товуши устида ишлаш. «С» товуши нутққа қўйилгандан сўнг «сут», «сув», суст» каби сўзлар устида ишланади. Бу сўзларни талаффуз қилишда бемор артикуляцион қийинчиликларни енгиши лозим. Кейинги машғулотларда бемор нутқига янги товушлар билан биргаликда шу товушлар иштирок этган сўзлар ва сўзлар ёрдамида тузилган гаплар киритилади. Машғулотларда имкони борича ёпиқ бўғинлар, ёпиқ бўғинли сўзларни талаффузига эътибор бермоқ лозим. Н,к,й,п,л,е,ш,д товушларини нутққа қўйиш билан қуйидаги сўзларни талаффузи устида ишлашни ташкил этиш лозим. Бу сўзлар: сон, сут, суст, нон, кўк, кўл, йўл, йилт, пок, кўп, лента, лахм, тош, мош, қош, дарз, дарахт, стол, стул, сомон, машина... Бемор юқорида келтирилган сўзлар ёрдамида жумлалар тузишлари ва ҳар бир сўзни аниқ тўғри талаффуз қилишлари лозим. Сўзларни талаффуз қилишда қийналсалар, сўзларни бўғинлаб талаффуз қилишлари мумкин. Баъзи ҳолларда логопед «К» товушини ҳосил қилишда қийинчиликларга учрайди. Бу қийинчиликлар айниқса шу товуш билан бошланадиган сўзларда яққол сезилади. Бу қийинчиликнинг асосий сабаби шундаки, « К» товушини ҳосил қилишда бу товушдан олдин «И» товуши келадиган бўғинларни ҳосил қилмоқ лозим. Чунки бу товушлар талаффузида ҳиқилдоқ тепага кўтарилади ва « И» дан « К» га ўтаётганда тил орқа қисмининг танглайга нисбатан интилиши осонлашади. Беморлар кўпинча « К» товушини « Т» товуши билан алмаштирадилар. Беморни бу ноқулайликдан озод қилиш учун унга « К» товуши ҳосил қилинаётганда тилнинг илдизи юқори танглайга ёпишишини ҳис этишлари лозим. А,У,М,Т,И,В,С,Э,Н,К,П,Л,Е,Ш товушларни ўзлаштириш жараёнида артикуляцион аппаратнинг апраксияси енгилади.

Логопед товушларни ҳосил қилишда бошқа тартибга риоя қилса ҳам бўлади, аммо қуйидаги икки шартнинг бажарилиши лозимлигини унутмаслик керак: 1. Бир вақтнинг ўзида бир артикуляцион гуруҳга мансуб товушларни ҳосил қилиш мумкин эмас. 2. Товушлар сўзларга киритилаётганда ва сўзлардан гаплар ҳосил қилинаётганда, бош келишикдаги отлардан қочмоқ лозим ва бу сўзлар беморларнинг атрофдаги кишилар билан мулоқотда бўлишида фойдаланадиган келишикларда талаффуз қилиниши лозим. Кўриш ва эшитиш имитацияси услубини тадбиқ қилиш кўп ҳолларда узоққа чўзилмайди. Артикуляцион аппарат апрапсияси енгилиб бориши билан кундалик ҳаётга оид сўз ва гапларни талаффуз қилишга ўргатилади. Шуни айтиб ўтиш керакки, товуш талаффузини тиклаш жараёни зудлик билан олиб борилса, дудуқланишга ўхшаган нутқ бузилиши ривожланиши мумкин. Бундай беморлар билан ишлаганда бошланғич машғулотларданоқ сўз ва бўғин оҳангдорлигини уларга ҳис эттириш ҳамда нутқ билан ҳамоҳанг нафас олиш машқларини ўтказмоқ лозим. Баъзи ҳолларда лаб апраксияси чуқур сезилган беморларда нисбатан ўқиш ва ёзиш қобилияти сақланиб қолган бўлади. Бундай беморларда товуш ҳосил қилинганда уларга аввал ичида ўқитилиб, сўнгра шивирлаб ва ниҳоят овоз чиқариб ўқитиш лозим. Чунки овоз ҳосил қилиш жараёнида иложи борича беморларнинг барча имкониятларини ишга солмоқ лозим. Бу ҳолларда нутқни тиклаш сонор ва сирғалувчи товушлардан ташкил топган сўзларни талаффуз қилиш ҳисобига амалга оширилади. Бемор томонидан овозсиз, шивирлаб талаффуз қилинган тил олди ва тил орқа товушлардан ташкил топган сўз ва гапларни талаффуз қилиш уни лаб товушларни талаффуз қилишга тайёрлаб боради. Амалда бунга қуйидагича эришилади. Логопед ўқиш ва ёзиш хусусияти сақланиб қолган беморга баланд овоз билан ўқишдан ташқари ичида ўқиш ва шивирлаб ўқиш ҳам мумкинлигини уқтиради. Аксарият одамлар буни яхши

биладилар, чунки ҳар қандай одам талаффузи мушкул бўлган сўзларни ўқиганда ёки ёзганда уни ичида қайтаради. Беморга тил олди ва тил орқа ундош товушлардан ташкил топган сўзларни қайта-қайта такрорлаш таклиф қилинади. Бемор бу сўзларни кўчиради, ичида ўқийди ва қайталаб талаффуз қилади. Логопед шу вақтда артикуляцион аппарат фаолияти ошишини кузатиб туради, агар бу фаолият зўрайиши кузатилмаса, «қаттиқроқ», «баландроқ», «қўрқмасдан» кабилар билан уни рағбатлантириб туради. Бир вақтнинг ўзида логопед бемор билан бирга шивирлаб сўзларни қайтариб туради. Нуқтанинг чизиқли синтагматик тарафдан сақланиши муносабати билан артикуляцион қийинчиликлар асосан эркин қайтаришда, айтиш ва овоз чиқариб ўқишда кузатилиши мумкин. Бош мия қуйи қисми остининг бўлаклари кенг жароҳатланганда кинестетик алексия юзага келади ва натижада ичида ўқиш ва кўчириб ёзиш хусусиятлари бирмунча бузилади. Бундай ҳолларда логопедга характери жиҳатдан кўриш ва эшитиш имитацияси усулига ўхшаш ўзга бир усулни қўллашга тўғри келади. Ҳарфларнинг устига шу товушларнинг артикуляциясини белгилайдиган ишоралар, масалан, аъзоларнинг портловчи -«х», сирғалиш-«қ», вибрация«», бемор ҳарфлар устига белгиларга таяниб товушларни эшитиш, уларни сўз таркибидан ажратиб олиш ва ўқишга ўрганади. Афазиянинг бу шаклида товушларни ўзлаштириш тартиби оддий афферент афазиясиникидан бирмунча фарқ қилаади. Аввал портловчи ундош товушлар эгалланади. Логопед беморга товушлар пайдо бўлишига қараб турли давомийликка эга эканлигини тушунтиради. Масалан, М, П-портловчи; С-сирғалувчи; аффрикатлар эса мураккаб товушлардир. Агар бемор сўзни талаффуз қилаётганда адашса, логопед ундан баланд товушда талаффуз қилишни талаб қилмаслиги керак. Беморни сўз шивирлаб талаффуз қилганда ҳам тўғри айтилганига ишонтирмоқ лозим. Бу беморнинг машғулотдан диққинафас бўлишини бартараф этиб, машғулотдан машғулотга тобора қизиқтириб сўзларни эркин қўрқмасдан ва тўғри

талаффуз қилишни таъминлайди. Беморга айниқса бўғинларга бўлинган сўзларни ўқиш ва логопед томонидан ўқилган сўзларни тинглаш катта ёрдам беради. Афферент мотор афазия енгил даражада намоён бўлганда дефектларни енгиш учун расмларга қараб баён ёзиш, бадиий асарларнинг сюжетини оғзаки ва ёзма баён қилиш, шеър ўқиш, қарама-қарши товушли бўғинларни ўқиш, кетма-кет келган ундош товушли сўзларни ўқиш, беморнинг касбий луғатидаги сўзларни ўқиш кабиларда фойдаланилади. Одатда афферент мотор афазияда беморларда экспрессив нутқни программалаштирувчи олд нутқ бўлимларининг сақланиши натижасида мавжуд деб ҳисобланади, лекин нутқнинг артикуляр томони бурилиши кенг баён қилиш имкониятини чеклаб қўйгандек бўлади. Ҳатто «тоза», ўрта даражадаги афферент мотор афазия ҳолларида ҳам сўзларни танлаш, фазовий абстракция билан боғлиқ бўлган келишиклардан фойдаланиш қийинчиликлари тез-тез учраб туради. Логопед диалог нутқини тиклагандан сўнг монолог нутқни тиклашга ўтади. Бундан асосий мақсад беморда кенг оғзаки ва ёзма баён қилишни ривожлантиришдир. Аферент мотор афазияли беморлар расмга қараб гап тузишни нисбатан тезроқ ўрганиб оладилар. Логопед сўз таркибини товушҳарф анализи ўрнатилгач, беморни расмга қараб оғзаки гап тузишдан ёзмасига ўтади. Артикуляцион аппарат апракцияси қўпол кўринишда бўлганда оғзаки нутқ ёзма нутққа оқсоқланади. Бундай ҳолларда ёзма нутқ оғзаки нутқнинг тикланишига асос бўлиб хизмат қилади. Оғзаки ва ёзма нутқда сифатдошлардан, феъллардан, келишиклардан фойдаланишда қийналиш каби параграмматизмлар учрайди. Бунинг олдини олиш учун беморда ҳам нутқ пайдо бўлмаган вақтдаёқ унга феълларнинг, ўриндошларнинг, сифатдошларнинг маъноси ва улардан қандай қилиб фойдаланиш тушунтирилади.

Афферент мотор афазияси билан хасталанган одатда фантазияни, юмор ҳиссиётини сақлаб қолган бўладилар ва булар ёзишда ва сўнгра оғзаки баён қилишда яққол сезилиб туради. Ўқиш ва ёзишни тиклаш Коррекцион-педагогик ишнинг резедуал даражасида нутқни ва ёзишни тиклаш биринчи машғулотдаёқ артикуляр қийинчиликларни енгишдан бошланади. Ҳар бир товуш, сўз ва гап бемор томонидан аввал логопед ёрдамида ва у билан бирга, кейин эса мустақил ўқилади. Ўкиш ва ёзишни тиклашда диктант орқали сўзлар, сўз бирикмалари ва кичик гапларни ёзишга жуда катта эътибор берилади. Афферент мотор афазиясининг қўпол шаклида сўзларнинг товуш-ҳарф анализини тиклашда қирқма ҳарфлардан фойдаланилади, сўзларда тушиб қолган ҳарфларнинг ўрнини бемор тўлатади. Тиклашнинг бош босқичларида ва ундан кейинроқ беморга диктантлар ёздирилади. Бу диктантлар бемор аввалдан ўқиб ўзлаштириб олган сўзлардан ташкил топади, чунки артикуляр бузилишлари яққол бўлган беморлар нутқни эслаб қолиш хотирасида кўп таркибли бўғинларни, сўзларни эслаб қолиши қийин. Тушунишни тиклаш Афферент мотор афазиясида тушуниш бузилишларини енгиш нутқ бузилишлари, ўқиш ва ёзиш бузилишларининг даражасига боғлиқ. Экспрессив нутқнинг қўпол бузилишларида асосий диққат иккиламчи бузилган фонематик эшитишнинг тикланишига, фазовий ориентациянинг тикланишига, кўмакдош, сифатдош, шахсий ўриндошларнинг келишикларининг аҳамиятини аниқлашга, элементар антоним ва синонимларни англашга қаратилади. Иккиламчи бузилган фонематик эшитишни тиклаш бемор диққатини артикуляция усули бўйича бир-бирига яқин товушларга жалб қилиш, бу товушлардан бошланадиган сўзларни эшитиш орқали амалга оширилади.

Кейинги босқичларда ўқиш ва ёзиш тиклана бориши билан синоним, омонимлар ташлаб кетилган гаплардаги сўзларни ўрнига қўйишдан фойдаланилади. Бундан кейинги босқичларда ўқиш ва ёзишга асосланиб импрессив аграматизм бартараф этилади. Бемор ўзидан чап ва ўнгда, тепада ва пастда жойлашган предметларга нисбатан ўша предметнинг жойлашишини ифодалаб беради. Аввал бир фазовий гуруҳ (масалан, горизонтал), кейин бошқа фазовий гуруҳ (масалан, вертикал)га тегишли расмлар изоҳлаб берилади. Логопед дафтарда уч ёки тўртта предметнинг расмини чизиб, марказий предметга нисбатан бошқа предметлар қандай жойлашганини изоҳлаб боришни таклиф қилади. бемор уларнинг жойлашишига қараб гап тузади. Шахсий ўриндошларни англашнинг бузилиши гуруҳ машғулотларида бартараф қилинади. Ҳикоя қилиш қобилиятини тиклаш Олд нутқ бўлимлари сақланганлиги учун афферент мотор афазияли беморларнинг экспрессив нутқи қисман сақланган бўлади. Шунга қарамай нутқнинг артикуляцион томони қўпол бузилганлиги учун ёйиқ талаффузи чегараланган бўлади. Афферент мотор афазияда акустико-гностик сенсор афазия каби ёйиқ талаффузнинг қийинчиликлари сўзнинг бўғин ва товуш таркиби ҳақидаги тасаввурларнинг ноаниқлиги билан боғлиқдир. Шу муносабат билан сўз таркибининг товуш-ҳарф томонини тиклаш ва артикуляцион қийинчиликларни бартараф этиш билан бирга беморда предметлар, ҳаракат ва хусусиятларни номлаш имконияти ҳам шакллантирилади. Бунда беморларнинг луғат, айниқса сюжетли расмлар асосида жумлалар тузиш орқали кенгайиб боради. Лекин вазиятли нутқ грамматик ва лексик таркиби томонидан камбағал бўлади. Беморлар касалликнинг резидуал даврида атрофдагилар уларни мимика ва имо-ишоралари, ички нутқида сақланган, алоҳида қийинчилик билан талаффуз этадиган сўзлари (муомалада беморлар уларни қўллашмайди) орқали тушунишаётганлигига «кўникиб» қоладилар.

Ситуатив-сўзлашув нутқини тиклаш коррекцион-педагогик ишнинг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Товушлар талаффузини тиклаш ва уларни алоқага керак бўладиган сўзларга киритиш асосий ишлардан бири ҳисоланади. Кўпинча беморлар 1216 та ҳосил бўлинган товушлар ёрдамида қайта такрорлаш орқали алоқа учун керак сўзларни, ноаниқ бўлса-да, талаффуз этишга ўрганадилар-ҲОЗИР, ЯХШИ, ЭРТАГА, КЕЧА, ҚАЧОН, НИМАГА, ҲОҲЛАЙМАН ва ҳоказо. Диалогик нутқдан ташқари логопед монологик нутқни ҳам шакллантиради. Унинг асосий мақсади-ёйиқ оғзаки ва ёзма нутқни ривожлантириш. Бемор жумлаларни тузишни серияли, сюжетли расмлар асосида ўрганади. Сўз таркибининг товуш-ҳарф анализини шакллантириш билан бирга логопед жумлаларни ёзма тузишга ҳам ўргатади. Артикуляцион аппаратнинг қўпол апраксиясида оғзаки нутқ ёзма нутқдан орқада қолиши мумкин. Бундай ҳолларда ёзма нутқ оғзаки нутққа асос бўлиши мумкин. Эфферент мотор афазияни бартараф этишда коррекцион педагогик иш Мотор эфферент афазияда коррекцион педагогик ишнинг асосий вазифалари бу сўзнинг товуш ва бўғин тузилишидаги бузилишларни енгиш, тилнинг сезгирлигини тиклаш, сўзларни тўғри танлашга ўргатиш, аграмматизм, алексия, аграфияни тузатиш ҳамда оғзаки ва ёзма баён этиш тизимини тиклаш. «Олдинги» мотор эфферент ва динамик афазияларда коррекционпедагогик иш сақланган парадигматик тизимга ҳамда логопед томонидан ташқаридан киритилган нутқий баён этиш дастури ва тузумларига таянилади. Бу дастур ва тузумлар сўзнинг бўғин тузилишини режалаштиришдан бошлаб, жумла ва матнларни режалаштиришни, тузишни тиклаш билан тугатилади.

Айнан ташқаридан киритилган воситаларгина мотор эфферент афазик беморларга бир бўғин ёки сўздан бошқаларига ўтишда, персеверация, эхолалияни енгишда, сўз, жумлаларга кирувчи бўғинларни танлашдаги қийинчиликларни бартараф этишга ёрдам беради. Нутқнинг талаффуз томонини тузатиш сўзнинг ритмик-бўғинли тизимини, унинг кинетик оҳангдорлигини тиклашдан бошланади. Жуда қўпол мотор эфферент афазия билан ўқиш ва ёзишнинг тотал бузилишларида иш товушларни бўғинларга қўшишдан бошланади. Бунда бемор нафақат логопед кетидан бўғинларни бир неча марта тақлид қилиб такрорлайди, балки бир йўла уларни қирқма алифбедаги ҳарфларни қўйиб чиқади. Сўнг ўзлаштирилган асосий бўғинлардан содда гаплар тузади. Масалан: лола, китоб, бола, қалам ва ҳоказолар. Сўзнинг турли схемалари тузилади, сўзнинг бўғин структураси вазнли тарзда танланади. Кейин маълум вазнли (ритмик) структура бўйича сўзларни автоматлаштириш ишлари бошланади. Бунинг учун беморга устун шаклида ёзилган бир хил бўғинлардан тузилган сўзларни ўқиш тавсия этилади. Аста-секин сўзнинг бўғин структураси мураккаблашиб боради. Аввал бемор логопед ёрдамида, сўнг мустақил бўғинларга ажратилган сўзларни ўқийди. Сўзда бўғин ва товушлар қаторини ажратиш мақсадида сўз таркиби кўргазмали тасвирланади (масалан, кўк чизиқ билан бутун сўз, қизил биланбўғинлар ҳамда яшил билан-ҳарфлар белгиланади). Аввал бемор бу схемани логопед ёрдамида, сўнг мустақил амалга оширади. Сўзнинг товуш ва бўғин тузилишини тиклаш билан бирга жумлали нутқни тиклаш ишлари ҳам бошланади. Жумлали нутқни тузатиш тилнинг сезгирлигини тиклаш, шеър, мақол, маталлардаги қофияни илғаб олишдан бошланади. Айниқса, мақол ва маталларнинг феълли қофиялари жуда фойдалидир: «Нима эксанг, шуни ўрасан», «Хурмат қилсанг, хурмат кўрасан» ва ҳоказо. Ташқи нутқни тиклашда асосий аҳамият артикуляцион харакатчанликни оширишга қаратилади. Ҳаракат кўникмаларини шакллантириш жараёнида

алоҳида импульслар синтезланади, бир бутунликка йиғилади ва «кинетик тузумни» ёки «кинетик оҳангни» ташкил этади. Шунинг учун беморга бир бутун динамик нутқий боғланишларни олиш учун биргина сўзни айтиш кифоядир. Масалан, матал ва мақоллардаги бир-бири автоматик равишда алмаштирадиган сўзни олиш мумкин. Айнан мана шундай динамик боғланишларни ишлаб чиқиш харакат кўникмаларини шаклланишига ёрдам беради. Бу эса бир қатор машқларни автоматлаштириш натижасида юзага келади. Бемор билан ишлаганда бир қанча сюжетли ва предметли расмлар кўрсатилади, ҳамда улар билан ўйинлар ўтказилади. Масалан, расмда тасвирланган «Бола мактабга кетяпти» жумласига логопед олдин «мактабга» сўзига диққатни жалб этади, сўнг йўналтирувчи саволлар ёрдамида «кетяпти» сўзига ўтади. Ҳазил саволлар ёрдамида логопед беморни саволни эшитишга ва унга эмоционал жавоб беришга ўргатади. Масалан, логопед сўрайди: Бола мактабга учиб кетяптими? Балки бола мактабга машинада кетаётгандир? Яхшилаб қарангчи, балки бу боламас, кампирдир?... Бу саволларга беморлар эмоционал тарзда жавоб берадилар: «Йўқ, бу кампир эмас, бола-ку», «у машинада эмас», «у учмаяпти, юряпти». Логопед предметли расмлар кўрсатиб, беморга яна ҳазил тарзида саволлар беради, ўйин ўтказади. Бунда саволлар предметнинг нима учун кераклиги, у билан нима қилиш мумкинлиги, масалан ейиш (бунинг учун ювиш, қайнатиш кераклиги ва ҳоказо), шу предметнинг хусусиятлари ҳақида берилади. Эфферент мотор афазияда феълларни тўғри танлашга ўргатиш учун фақатгина иборалардан фойдаланиш ёрдам бермайди. Самарали натижага эришиш учун логопед аниқ ифодали пантомимолардан фойдаланиши лозим. Масалан, содда сюжетли расм асосида логопед беморга жумла тузишга ёрдам беради: «Мана бу аёл бир бўлак газлама олиб, қизига кўйлак...» (логопед аниқ тикиш пайтидаги қўлнинг харакатини кўрсатиб беради). «У қайчини олиб, газламани... (логопед яна газламани қирқиш пайтидаги қўлнинг харакатини

кўрсатиб беради). Харакатни бундай жонли кўрсатиб бериш усули беморга керакли феълларни топишларини осонлаштиради. Кейин логопед бир кўринишдаги жумлани турли сўзлар билан тугатиш вазифасини беради. Масалан: мен нонуштага (мураббо, нон, қаймоқ ва ҳоказо) едим. Мен...(шифокорни, яқин дўстимни, кенжа қизимни) кутяпман. Бериладиган вазифалар расмга таянган ҳолда ўтказилади (бемор жумла тузяпти: «Бола ўқияпти, чизяпти, ёзяпти, сузяпти, югуряпти» ва ҳоказо). Олдин логопед ўзи расмларга жумла тузади, кейин гапларнинг турли схемаларига таянган ҳолда тегишли саволлар орқали талаффуз этишга қизиқтиради. Схемалар бир қанча бўлиши мумкин. Ҳар бир гап бўлагига савол берилади: ким? нима қиляпти? нима билан? қаерда?- схема бўйича: «эга кесим тўлдирувчи» ва ҳоказо. Кейинчалик бу ёйиқ схема қисқартирилади. Яъни ёзиб чиқилган бўлаклар бўш тўртбурчак ёки шакллар билан алмаштирилади. Беморларга бундай синтактик схемани бериш уларни жумлани қисмларга бўлишга ва сўзлардан мазмунли, грамматик бутунликни ҳосил қилишга ўргатади. Гапда феълни аниқлаш мақсадида схемада у рангли қалам билан белгиланади. Аста-секин ташқарида берилаётган таянчлар қисқартирилади, беморнинг фаоллиги оширилади: сўзлардаги бўғинларни ажратиб турувчи ёрдамчи чизиқлар схемалар билан алмаштирилади. Феъллардан иборат бўлган луғатни бойитиш учун бир қанча феълга битта эга ёки бир қанча отга битта феъл топиш керак бўлади. Шу билан бирга логопед бемордан битта буюм билан нималар қилса бўлади ёки бир буюмнинг бошқа буюм ёки харакатлар билан боғлиқлигини сўрайди. Масалан: пичоқни тозалайдилар, ўткирлайдилар, пичоқ билан кесадилар ва ҳоказо. Логопед томонидан режалаштирилган биринчи оғзаки матнлар кун тартиби ҳақида баён қилишдан иборат бўлади: «Мен турдим, ювиндим, тишларимни ювдим...» ва ҳоказо. Бу ҳикоялар кун давомида ўзгаришларга қараб тўлдирилади. Аввал бемор ўзи ҳақида ўтган замонда гапиради. Кейин келаси замоннинг турли шаклларини ўзлаштирган ҳолда келажакка режа

тузади: «Мен ўқийман», «Мен гапираман», «Мен яхши гапираман» ва ҳоказо. Машғулотлар давомида ўзлаштириладиган сўзлар беморни атрофдагилар билан мулоқотга киришишга имкон бериши керак. Ўқиш ва ёзувни тиклаш Қўпол эфферент мотор афазияда ўқиш ва ёзув ҳам бутунлай бузилган бўлиши мумкин. Шунинг учун беморга алоҳида (индивидуал) расмли алифбе ишлаб чиқилади. Бунда ҳар бир ҳарфга керакли расм ёки беморга таниш сўз танланади, масалан: а-«айиқ», б-«буви», в-«Васила» ва ҳоказо. Таниш сўзлардан фойдаланган ҳолда бемор алифбедан бўғин ва сўз тузиш учун керакли ҳарфни топади. Қирқма алифбе ёрдамида бўғинларни ёнма-ён қўйиб сўзлар ясаш мумкин. Аввал сўзлар бир бўғинли, кейин икки, уч ва ҳоказо бўғинли бўлади. Кўп беморларда ўнг томонлама гемипарез кузатилади. Шунинг учун уларни аввал чап қўл билан ёзма ҳарфларни, кейин сўз ва жумлаларни ёзишга ўргатилади. Кейинчалик қўпол эфферент мотор афазик беморларга расмлар тагида берилган содда сўзларда туширилган унли ва ундош ҳарфларни тўлдириш вазифаси берилади. Йўналтирувчи саволлар, бўғинлар таҳлили ёрдамида сўз таркибидаги товуш-ҳарфлар таҳлил қилинади. Бемор қирқма алифбедан сўз ясайди ва уни дафтарига кўчиради. Товуш-ҳарфли таҳлилни ўзлаштиргандан кейин логопед енгил жумлалардан иборат бўлган эшитиш диктантини беради. Бунда бемор ҳар бир сўзни товушлар бўйича ўзи айтиб чиқиши, қийин сўзларни эса қирқма алифбедан териб чиқиши лозим. Охирги босқичларда беморларга содда кроссвордларни ечишни, битта узун сўздан бир нечта қисқа сўзлар тузишни, енгиллаштирилган нутқий ўйинлар ўйнашни таклиф этиш мумкин. Қўпол бузилган эфферент мотор афазияда ўқитишни тиклаш беморларга сўз ва жумлаларни глобал ўқитишдан бошланади. Бунда ўқилган сўзлар тегишли предмет ёки сюжетли расмлар тагига қўйилади, ёки мазмун

жиҳатидан ўзаро боғлиқ сўз танланади. Масалан, бемор бирор давлат номини ўқийди ва унинг пойтахтини топади (Тошкент-Ўзбекистон, ПарижФранция, Лондон-Англия ва ҳоказо). Ўқитишни тиклаш сўзнинг товуш-ҳарфли таркибини анализини тиклаш билан биргаликда ҳатто бир оз олдироққа олиб борилади. Аввал бемор содда матнлардаги сўзларни бўғинлаб ўқийди, кейинчалик улар мураккаблаштирилади. Тушунишни тиклаш Қўпол эфферент мотор афазияда нутқни тушунишни тиклаш эшитув идрокини тарбиялаш, берилган саволдан асосий мантиқли сўзни ажратишга ўргатишдан бошланади. Масалан, «уй» расмини кўрсатиб, бемордан «Бу столми?», «Бу қаламми?» деб сўралади. Айнан шундай саволлар нутқсиз беморларда нутқий диққатни «уйғотиш» мумкин. Ҳатто биринчи сўзларига ҳам сабаб бўлади: «Бўмаган гап!», «Қўйсангизчи». Эшитиш идрокини тиклаш мақсадида логопед беморга расмлар кўрсатади ва сўрайди: Қошиқ қаерда чизилган? Қошиқни кўрсатинг ёки: Бизга овқат ейдиган нарсани кўрсатинг. Бу вазифалар беморнинг тил сезгирлигини тикланишига сабаб бўлади. Кейинроқ у ёки бу буюмни бошқа бир предметнинг устига, тагига, ёнига қўйиш вазифаси берилади. Бунда мантиқий урғу предмет ёки кўмакчига тушиши керак. Интонация ёки мантиқий урғу ёрдамида логопед бошқа турдаги вазифаларга ўтади: қошиқни қўйинг, қошиқни солинг, қошиқни орқасига ўгириб қўйинг ва ҳоказо. «Нутқ сезгирлигини» тиклашда беморларга грамматик жиҳатдан тўғри ва нотўғри жумлаларни эшитишга бериш муҳим аҳамиятга эга. Олдиндан логопед беморга қайси конструкциялар грамматик қонун-қоидаларга мувофиқлигини ва қайсилари тўғри келмаслигини, нотўғрилигини тушунтиради. Сўнг бир жумла берилади ва шу жумла ёрдамида бемор қолган гапларни тўғри ёки нотўғрилигини аниқлайди. Масалан, «копток стул тагида» ва «копток стулга тагида», «копток стулда тагида». Бу турдаги

машқлар беморнинг импрессив аграмматизм бузилишларини тиклашга ёрдам беради. Шундай қилиб, логопед эфферент мотор афазияда илк болалик давридан босқичма-босқич ривожланиши лозим бўлган бош мия пўстлоқ функциясини тиклаб боради. Бунда бўғинлардан сўзларни ташкил этиш, «нутқ сезгирлиги», гаплардаги элементар сўзларни боғлаш устида ишланади. Эфферент мотор афазияда бузилган барча функциялар тикланганидан сўнг логопед ташқаридан киритган қизиқтирувчи, рағбатлантирувчи усулларни қўллайдилар. Сўзнинг биринчи товушини айтиш, иборалардан фойдаланиш, қирқма алифбе, бўғинлаб ўқиш, турли схемалар ва саволлар бериш.

Адабиётлар: 1. Аюпова М.Ю. Логопедия. Дарслик. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2007. 2. Логопедия Л.С.Волкова, С.И.Шаховская. Изд-во «Владос» – М., 2002. 3. Голубева Г.Г. Коррексия нарушений фонетической стороны речи у дошкольников. Изд-во «Союз» – М., 2001. 4. Краузе Е.Н. Логопедия. Изд-во «Короне принт» – М., 2003. 5. Мўминов Л., Аюпова М. Логопедия. – Т., 1993. 6. Хрестоматия по логопедии Т.2. (под.ред. Волкова С.Л., Селиверстов В.И.) Изд-во «Владос» – М., 1997.

O'xshashlar

Равон нутқни ривожлантириш

Афазия

Мактабгача ёшдаги болаларнинг теварак атрофни билишида нутқни ривожлантириш технологияси

Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси фанининг мақсад ва вазифалари

Болалар луғатини бойитишда таълимий ўйинлар