Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври археологияси Режа: 1. Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври умумий тавсиф. 2. Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даврининг ўрганиш даражаси 3. Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври манзилгохлари 4. Жануби-ғарбий Туркманистоннинг энеолит даври моддий маданияти 5. Энеолит даври маданияти генезиси масалалари

Энеолит ( мил. ав.IV-III минг йилликларнинг бошлари.) - бу дастлабки метал (энус - грекча «мис», литус - лотинча «тош») даври бўлиб, мис тош даври деб, ҳам аталади. Бу даврнинг катта ютуғи кишиларнинг дастлабки метал билан танишиб, тош қуроллари билан биргаликда мис қуролларидан хам фойдалана бошланишидир. Мис қуроллари тош қуролларига нисбатан анча такомиллашган бўлсада, мисдан кучли ва оғир қуроллар ясаб бўлмас эди. Шунинг учун мис коришмасидан ясалган қуроллар кишилар ижтимоий хаётида юқори мавқега эга булмади, тош қуроллар ўз ахамиятини сақлаб қолди. Бу даврда кишиларнинг хўжалик ва ижтимоий хаётларида йирик ўзгаришлар содир булди. Қадимги Шарқ (Месопотамия ва Олд Осиё)да шахар- давлатларнинг вужудга келиши ва синфларнинг пайдо бўлиши кузатилади. Ўрта Осиёнинг жанубий худудларида эса ўзлаштирувчи хўжалик ўрнида вужудга келган дехқончилик ва чорвачилик хўжалик шаклига айланиб, худудий жихатдан кенгайиб боради. Лекин бу жараён Ўрта Осиё.нинг турли худудларида бир хилда кечмаган. Табиий географик жихатдан ноқулай булган шимоли-Шарқий худудларда яшовчи қабилалар хўжалигида овчилик ва балиқчилик устунлик қилар эди. Демак, энеолитнинг илк ва ривожланган босқичларида Ўрта Осиё қабилаларининг ижтимоий ва иқтисодий ва маданий ривожланишида тафовут ва нотокесликлар сақланади. Ишлаб чиқарувчи хўжалик асосида ривожланган Туркманистон ахолиси Қадимги Шарқ маданияти районлари билан доимий алоқада бўлганлар. Ўрта Осиёнинг шимолий ва Шарқий худудларида эса Калтаминор ва ҳисор маданиятларига мансуб маданий хўжалик шакллари давом этади. Ушбу ҳудудларда топилган ашёвий далилларга кўра аҳолининг иқтисодий ҳаётида овчилик ва балиқчилик асосий манба бўлганлигидан далолат беради. Шу билан биргаликда дашт аҳолиси тарихида чорвачиликнинг илк босқичи бошланган дейиш мумкин. Лекин, бу даврда неолит замони анъаналари ўз аҳамиятини йўқотмади. Ахолининг асосий қисми кичик дарё соҳилларида ва кўллар атрофида яшаганлар.

Ўрта Осиёнинг энеолит даври Жанубий Туркманистон ҳудудида яхши ўрганилган. Бу ҳудудда энеолит даврини ўрганиш америка экспедицияси томонидан Ановда олиб борилган археологик тадқиқот ишларидан бошланади. Бу ерда кенг кўламда олиб борилган илмий текширишлар 50- йилларда ЖТАКЭ фаолияти билан боғлиқ. Ёдгорликларни текширишда Б.А. Куфтун, В.М.Массон, В.И.Сарианиди, О.К.Бердиев ва И..В. Хлопин ва бошқаларнинг хизматлари каттадир. Бундан ташқари Юқори Зарафшонда Панжикент шаҳри деҳқончиликидаги Саразм манзилгоҳи ҳам ўрганилган бўлиб, унинг қуйи қатлами сўнгги мис-тош даврига оиддир. Археологлар илмий текширишлар натижасида турар жойлар, суғориш тармоқлари ва улардан ўрин олган моддий топилмаларни ўрганиб, мис-тош даври маданияти ва тарихини мавафақиятли ёритдилар. Ўрганиш жараёнида Жанубий Туркманистон Қадимги дунё маданияти ривожида муносиб ўринга эга эканлиги равшан бўлди. Энеолит даври манзилгоҳларнинг нисбий даври стратиграфик асосда аниқланади. чексиз даври эса Эрон ва Месопотамиядаги манзилгоҳлар билан шаклан солиштириб тахлил қилиш ва радиокарбон таҳлиллари асосида аниқланади. Ўрта Осиёдада энеолитнинг асосий 3 даври ажратиб кўрсатилади: илк, ўрта ва сўнгги. Шу билан баргаликда ҳар бир манзилгоҳ ҳудудий белгиларига кўра даврлар ичида гуруҳларга бўлиниб, уларга у ёки бу комплекслар киради. Илк энеолит даврига Анов I ва Намозгох I манзилгохлари кириб, икки босқичи мавжуд. Анов I манзилгоҳи ҳудудий жиҳатдан ғарбий ва Шарқий гуруҳларга бўлинади. Намозгох I эса ҳудудий жиҳатдан ғарбий, марказий ва Шарқий гуруҳларга бўлинади. Ривожланган энеолит даврига Анов II, Номозгоҳ II манзилгоҳлар киради. Номозгоҳ II ҳудудий жиҳатдан ғарбий ва Шарқий ҳудудларга бўлинади. Сўнгги мис-тош даврига эса Номозгоҳ III оид бўлиб, у ҳам ғарбий ва Шарқий ҳудудларга бўлинади. Юқори Зарафшон дарёси бўйида жойлашган Саразм (Саразм I, II) сўнги мис-тош даврига оид

бўлиб, моддий топилмалар уни алоҳида гуруҳларга ажратиш имконини бермайди. Бу даврга келиб қурилишда пахса билан биргаликда тўғри тўртбурчакли хом ғиштлар хам ишлатила бошлайди. қурилишда тошдан деярли фойдаланилмаган. Мамаҳаллий меъморчилик анъаналарининг шаклланиши кескин мўътадил иқлим шароити муҳим ўрин тутади. Кам ёғин бўлганлиги туфайли уйларнинг томи болорлар билан текис қилиб ёпилган. Бундан яшаш (ёз кунларида) учун ҳамда хўжалик мақсадларида фойдаланилган. Энеолит даврига келиб деҳқончилик билан шуғулланувчи аҳолининг янги ерларни ўзлаштириши натижасида кўп сонли янги манзилгоҳлар пайдо бўлади. Уларнинг баъзилари ( Номозгоҳтепа, Олтинтепа, Қоратепа ) нинг ҳажми анча катта. Баъзи бир манзилгоҳлар алоҳида қирқим кўринишидаги айланма деворлар (бундай иншоотлар Геоксюр воҳасининг Ўрта энеолит даврига оид манзилгоҳларда) аниқланиб, қўшни деворлар билан қўшилган. Булар кўринишидан яшаш учун фойдаланилган. Энеолит даври кулолчилик соҳасида сезиларли ютуқларга эришилади. Маълум иссиқликни сақлайдиган хумдонлар пайдо бўлади, хом ашё сифати ошади, кулолчилик буюмларининг кўплигида бир рангли ва кўп рангли безаклар билан безатила бошлайди. Асосан косалар ва хумчалар нақшлар билан безатилади. Асосан икки хил бўёқлар: қизил ва қора-жигар ранглар ишлатилади. Дастлаб идишларнинг юқори қисми учбурчак ва параллел чизиқлар билан нақшланган. Аста-секин идишлар ўзгача кўркка эга бўлиб, безаклкари кўпайиб боради. Идиш атрофидаги айлана чизиқлар, учбурчак шаклларнинг ораси гоҳ чизиқ, гоҳ квадрат шаклдаги хоч, гоҳ тўлқинсимон чизиқлар билан тўлдирилган. Кенг тарқалган мотивларидан бири хоч шакли бўлиб, кўп сонли шаклларни вужудга келтиради. Маълум услубга солинган ва аниқ геометрик шаклга келтирилган ҳайвон ва қуш тасвирлари пайдо бўлади. Улар эчкилар, мушук зотига ўхшаш олачипор ҳайвон (қоплон

бўлиши мумкин), йирик қанотли бургут ва кичик қушлардан иборат. Одамлар тасвирлари камчилликни ташкил қилади. Масалан, сопол идиш бўлакчаларидан бирида қарама-қарши ҳолатда турган кишилар тасвирланиб, улар ўртасида Жанубий Туркманистоннинг энеолит даври манзилгоҳларда учрайдиган аёл ҳайкалчасига ўхшаш аёл маъбудаси тасвирланган. Кўринишдан рассом аёл маъбудасига сиғиниш ҳаракатини тасвирлаган. Кишиларнинг образи ва ҳайвонлар тасвири баъзан рамзий белги билан уйғунлашган. Агар илгари ҳайвонлар тасвири тотемизм билан боғлиқ бўлган бўлса, кейинчалик Қадимги деҳқончилик аҳолиси афсонавий тафаккурдан чиқиб, улар мазмунан бошқа бир маъноли тасвирларни акс эттира топа боради. Энеолит даври манзилгоҳларда кўп сонли тош қуроллари топилган. Булар асосан деҳқончилик меҳнат қуроллари: ёрғунчоқ, ҳовонча, ўроқ, даста, келидаста, тагкурс ва бошқалар. Мармарсимон оҳактошдан сирти қат-қат бурма қилиб ишланган идиш кўркам қилиб ясалган. Тош ва гипсдан зеб- зийнат буюмлари, асосан мунчоқлар ясалган. Сўнгги энеолит даврига келиб бўйинга осиш учун мўлжалланган хоч ёки бир неча тишли хоч илк бор пайдо бўлади. (Қоратепа, ГеоксюрI). Улар юмшоқ навли тошлардан йўниб ишланган. Суякдан бигиз, санчқи ясалган. Кейинги даврида мисдан ясалган қуроллар учрайди. Улар пичоқ, санчқи, тўғноғич, айлана шаклдаги дастасиз ойна. Тадқиқотчи археолог олимлар Жанубий Туркманистоннинг энеолит даври комплексларини пайдо бўлиши ва тараққиёт жараёнларини қуйидагича талқин қилади. а) илк энеолит даврига оид Анов I Шимолий ва Марказий Эрон ҳудудларидан келган бир гуруҳ қабилалар таъсирида шаклланади. б) илк энеолит даврига оид Номозгоҳ I неолит даври илк деҳқончилик манзилгоҳлар асосида шаклланади.

в) Номозгоҳ II комплекси Номозгоҳ I таъсирида шаклланиб, айрим белгиларида Мессопотамия ва Элам анъаналари анъаналарининг таъсири сезилади. Г) ўрта энеолит даври Яланғоч шаклидаги комплекслар маҳаллий илк энеолит анъаналари таъсирида шаклланади.Унинг содда варианти ҳам мавжуд бўлиб, Номозгоҳ II ва Мессопотамия анъанасининг алоҳида таъсири натижаси бўлиши мумкин. д) сўнгги энеолит Қоратепа усулидаги комплекси Эрон комплекслари билан чамбарчас алоқада бўлган ҳамда Жанубий Мессопотамия таъсири сезилади. е) Сўнгги энеолит даври Геоксюр услуби (масалан, хоч тасвири) Мессопотамия ва Элам нақш анъаналари билан алоҳида ва чамбарчас боғланганлигини ўзида акс эттиради. Шундай қилиб, Шарқий ҳудудларда ташқи ҳудуд маданиятнинг таъсири кўринади. Кўринишдан, у Эрон ҳудудидан алоҳида ажралиб турувчи ташқи тўлқин бўлган. Геоксюр билан бир қаторда Қоратепада ҳам мамаҳаллий анъаналарнинг ўрни юқори бўлган. Ташқи маданий таъсирнинг аниқ ҳудуди маълум бўлсада, илк энеолит давридагига нисбатан аста-секин камайиб боради. Шундай қилиб, энеолит даврида Жанубий Туркманистон тараққиёт даражасига кўра тенг бўлган ҳозирги Эрон ва Афғонистоннинг қўшни вилоятлари билан ягона тилда гаплашиб, у ерда қабилаларнинг силжиши содир бўлади. Энеолит даврининг охири (мил.ав. III минг йиллик бошлари)да Жанубий Туркманистонда илк шаҳар маданиятининг шаклланиши кузатилади. Энеолит даврининг сўнгги босқичларига келиб, Юқори Зарафшон ҳудудида ўтроқ деҳқончиликка асосланган Саразм манзилгоҳи шаклланади. Саразм бир неча маданий қатламдан иборат бўлиб, унинг қуйи қатламидан топилган нақшли сопол буюмлар Анов II, Геоксюр шаклидаги моддий буюмларга анча ўхшаш. Идишларнинг сиртида Қора ва қизил бўёқлар билан

ишланган турли геометрик нақшлар бор. Маданий қатламда мисдан ясалган қуроллар топилган. Бу қатламнинг ёши радиокарбон усулида текширилиб мил ав. IV минг йиллик охири - III минг йиллик бошлари белгиланган. Бу ердан кўп хонали уйлар очиб ўрганилган. Уйлар катта жамоа уйлари бўлган. 2-3 хонали кичик оилаларга мўлжалланган уйлар ҳам мавжуд. Улардан турар жойдан ташқари рўзғор ва хўжалик мақсадларида ҳам фойдаланганлар. Турар жойга мўлжалланган уйларда думалоқ шаклдаги ўчоқлар ҳам мавжуд. Бундай ўчоқлар Анов II да ҳам кенг тарқалган эди. Археологик маълумотларнинг гувоҳлик беришича бу ерда деҳқончилик маданияти геоксюрликларнинг таъсирида ривожланган. Бундан ташқари, Эрон, Афғонистон ва Калтаминор маданиятларига мансуб топилмалар ҳам мавжуд. Бу энеолит даври қабилалари ўртасида доимий маданий-иқтисодий алоқалар бўлганлигидан далолат беради. Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларида энеолит ижтимоий-иқтисодий муносабатларига кўра неолит даври шаклида ривожланиш давом этган Ўткир учли ёки думалоқ таглик сопол идишлар ясаш анъанаси сақланиб қолади. Сопол идишлар тўлқинсимон, тўғри чизиқлар билан кейинчалик учбурчак ва ромб шаклларидаги нақшлалар билан безатилган.

O'xshashlar

Жанубий Туркманистоннинг антик даври археологияси

Жанубий Туркманистоннинг илк темир даври археологияси

Жануби-ғарбий Туркманистон бронза даврида

Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарбий ҳудудлари илк темир даври археологияси

Энеолит даври Саразм маданияти