Ватан маданияти тарихи - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Ватан маданияти тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Ватан маданияти тарихи Режа: 1. Марказий Осиёнинг қадимги маданияти 2. Шарқ Уйғониш даври маданиятининг хусусиятлари 3. Миллий истиқлол ва Ўзбекистонда маданий тараққиёт

Мил.авв. 2 мингинчи йил охири 1 минг йилликлар бошларида Ўрта Осиёда муҳим тарихий этнографик воқеалар содир бўлади: Бақтрия, Сўғд ва Харазм каби тарихий-маданий ҳудудлар, қадимги бақтрияликлар, хоразмликлар, сўғдлар, саклар сингари этник қавмлар шаклланади. Шу этнослар асосида Қадимги Хоразм ва Қадимги Бақтрия, сўнгра Сўғд, Қанға, Паркана давлатлари вужудга келди. Шу даврда Мидия миххат ёзуви асосида Хоразм, Бақтрия, Сўғд, Урхон-Энасой ёзувлари пайдо бўлди ва минтақада халқ оғзаки ижоди билан биргаликда ёзув маданияти ривожланди. Шаҳар маданиятининг (архитектура, ҳайкалтарошлик, тасвирий санъат) гуллаб-яшнашида Эллинизм маданиятининг таъсири кучли бўлди. Масалан, тўғри чизиқли, тўртбурчакли уйлар, Арк (устунли), ҳаммомлар қурилиши бизга Юнонистондан кириб келган. Нумизматика соҳасида Юнон- Бақтрия давлатида чиқарилган ноёб металл тангалар бизгача етиб келган. Зардўштийлик динининг пайғамбари Зардўшт ибн Софит Тумон 1 628 йилда Мидиянинг Раги шаҳрида яшаган коҳин Пурушасп (Софид ибн Тумон) ва унинг хотини Дугдовадан дунёга келган. Онаси хоразмлик сарбон Фарохимнинг қизи бўлган. Зеҳни ўткир кўплаб дунёвий ва диний билимларни эгаллаган Зардўшт янги дунёвий илмга асос солади. Бу таълимотнинг бош худоси – Ахура-Маздага сиғинишни тарғиб қила бошлайди. Ахура-Мазда оламни яратувчи, ёруғлик, фаровонлик, сиҳат- саломатлик, тинчлик каби яхши эзгу-ниятлар худоси. Унинг акси ўлароқ Аҳриман эса зулмат, уруш, ўлим каби қабиҳликлар худосидир. Зардўштийлик динида олов ниҳоятда муқаддас саналган. Қуёш ёруғлик манбаи бўлиб, олов унинг бир қисми ҳисобланган. Қуёш нури барча бирликлар манбаидир (ҳақиқатдан ҳам шундай). Зардўштийликда Ахурамаздадан ташқари Митра, Фарна, Ноҳид (Анахита), Миррих, Хутби каби худолар ҳам тилга олинган. Митра- Қуёш ва ёруғлик худоси. У жанговар йигит сиймосида тасвирланади. Фарна 1 Зард¤шт номини осетин олими профессор В.И.Абаев «кекса туялар эгаси», инглиз олими Ричард Фрай «Туякаш», рус эроншунос олими И.М.Дъяканов «Тилла ранг туя со¦иби» деб таржима ¢илганлар.

маҳаллий аҳоли тилида Хумо баъзан Анқо номи билан юритилган. У бахт ва толе маъбудаси. Нана ёки Ноҳид ҳосилдорлик ва фаровонлик маъбудаси. У бир қўлида анор ёки олма тутган гўзал аёл қиёфасида тасвирланади. Миррих- уруш ва ғалаба худоси, ҳарбийлар мададкори бўлиб, қуролланган жангчи қиёфасида акс этади. Хубби-сув худоси, қайиқчилар ва мироблар ҳомийси, забардаст йигит сиймосида гавдаланган. Бу динда, олов, тўпроқ, сув ва ҳаво каби тўрт унсурни ифлос қилиш ёки таҳқирлаш энг катта гуноҳ ҳисобланган. «Авесто»да халқ табобати одоби, эстетикаси соғлом турмуш тарзи ўз ифодасини топган. Унда ҳар бир инсон эзгу фикр, одил сўз ва ҳалол меҳнат билан яшаши зарурлиги кўрсатилган.IX -XII асрларда жа ҳон цивилизацияси тарихий тараққиёти давомида биринчи бўлиб Шарқ мўъжизаси рўй берди . Худди шу даврда қадимги Шарқ минтақасига мансуб Миср, Месопотамия, Ҳиндистон, Хитой, Марказий Осиё ҳудудлари инсоният цивилизациясининг илк сарчашмалари сифатида шакллан ди . Шарқ Уйғониш даври ўз мазмун-моҳиятига кўра қуйидаги муҳим омиллар ва хусусиятлари билан яққол ажралиб туради: 1) маданиятда дунёвий билимлар, ислом аҳкомлари, ақидаларнинг ривожланиши, уларнинг жамият ва одамлар манфаатлари нуқтаи назаридан талқин этилиши; 2) турли давлатлар, халқларнинг (араб, эрон, юнон, ҳинд, туркий ва бош.) маданий мерослари, қадриятлари, ютуқлари, маънавий бойликларидан фойдаланиш зарурлиги; 3) астрономия, математика, минерология, жуғрофия, кимё ва бош қа табиий фанлар ривожи ; 4) услуб (методология)да рационализм (оқилоналик), мант иқни нг устуворлиги; 5) инсоний дўстлик, юксак ахлоқийлик ғояларининг тар ғи б этилиши, комил инсон шахсини шакллантириб вояга етказиш;

6) фалсафа ва тарих фанларининг ўсиши; 7) адабиёт, мусиқа, бадиий маданият, нот иқлик нинг кенг ривож топиши; 8) билимдонлик, донишмандликнинг қомусий тарзда кенг эътироф топиши ва ҳ.к. IX аср бошларида халифалик пойтахти Бағдод бир вақтнинг ўзида ҳам исломий маданият ва дунёвий маданият, илму урфоннинг йирик марказларидан бирига айланганди. Халифа Хорун ар-Рашид (766-809) даврида Бағдодда ташкил этилган “Байт ул-Ҳикмат” (Донишмандлар уйи) – олимларни бирлаштирган илмий муассаса халифа Маъмун (819-833) даврида янада ривожланди. Унда кўп сонли қомусий билим соҳиблари илму фаннинг турли-туман соҳалари бўйича йирик тадқиқотлар олиб борганлар. Бу алломаларнинг талай қисми Ўрта Осиё намояндалари бўлганликлари эса биз учун алоҳида ғурур ва эътиборга арзирлидир. Бу давр дунёвий илм-фанининг яна бир муҳим ютуғи шундаки, араб ва ажам олимларининг катта саъй-ҳаракатлари, изланишлари туфайли юнон, лотин, миср, ҳинд тилларида битилган сон-саноқсиз ноёб илмий асарлар, қўлёзмалар топилиб, улар араб тилига таржима этилди ва ҳаётга ижодий татбиқ этила борди. Биргина Хоразм воҳасида X асрда 10 та шаҳар мавжуд бўлган бўлса, Х I асрга келиб уларнинг сони 40 тага етади. Бухоронинг «Қуббатул ислом» - ислом динининг гумбази деган номга, Самарқанднинг эса ер юзининг сайқали номига сазовор бўлганлиги фикримиз далилидир.“Қуръони Карим” («қироат» сўзидан олинган) ғоялари, қадриятлари (одамларни тўғрилик, ростгўйлик, поклик, ҳалоллик, эзгулик, яхшилик, саховат, дўстлик, биродарлик, ўзаро тотувлик, ҳамжиҳатлик, тинчлигу осойишталикка ундаш ва ҳ.к.), исломий аҳкомлар, жамияту одамлар ҳаётига сингдириб борилиб, шу асосда улар аввалги кўпхудолик, ғайридиний сарқитлардан, хурофот тушунчаларидан халос бўлиб бордилар. Халифа Усмон пайғамбаримиз ўлимидан кейин оғизма-оғиз кўчиб юрган “Қуръони Карим”

матнларини бир жойга тўплаб, ягона мукаммал матнни яратиб, ислом маданияти тарихида ном қолдирган. У котиб Муҳаммад Зайд ибн Собит кўмагида ва пайғамбаримизнинг тирик саҳобалари гувоҳлигида “Қуръони Карим”нинг ягона нусхасини тузиб чиқади. Сўнг ягона нусхадан беш нусха кўчириб Макка, Мадина, Дамашқ, Куфа ва Басра шаҳарларида сақлашга буюради. Халифа Усмон Қуръонини Амир Темур Шом (Сурия) юришидан ўлжа сифатида ўз пойтахтига олиб келган. Темурийлар тарихи Давлат музейида сақланаётган мавжуд “Қуръони Карим” дастлабки тайёрланган исломий манбаъдир. Айни чоғда ислом маданиятининг гултожиси ҳисобланган ҳадисшунослик илми ривож топиб бордики, бунда хам пешқадамликни Ўрта Осиёлик буюк муҳаддис олимлар эгалладилар. Ислом оламида Қуръони Каримдан кейин мўътабар манба, бу ҳадиси шарифдир. Шариф деган сўз арабча бўлиб, шарафли, азиз, қадрли деган маъноларни англатади. Шариф унвонига сазовор бўлган шаҳарлар,булар: Шом, Бағдод, Қуддус, Мозори Шариф ва Бухоройи Шарифдир. Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг айтган гаплари, қилган ишлари, шуларнинг ҳаммаси суннат ҳисобланади. Булар ҳақидаги далолат эса ҳадисдир. Бутун мусулмон дунёсида бирдан-бир тўғри, ишончли деб тан олинган 6 нафар ҳадисчилар: Имом Бухорий, Имом Муслим ал Ҳажжож, Исо ат- Термизий, Имом Абу Довуд Сижистоний, Имом Ан-Насафий, Имом Абдулла ибн Язиб ибн Можжалар ҳаммаси аслан Марказий Осиёлик бўлиб, уларнинг «Қутуби ситта» («Олти китоб») асари бутун дунёга машҳурдир. Улар орасида Имом Бухорий (810-870) ва ул зотга мансуб «Ал жомеъ ас-саҳиҳ» («Ишонарли тўплам») асари ягонадир. Бу асарни исломшунослар «Қуръони Карим»дан кейинги улуғ ўринга қўядилар. 4 жилддан иборат бу муборак китобга 7275 та энг саҳиҳ (ишонарли) ҳадислар киритилган бўлиб, улар ниҳоятда қимматли тарбиявий-маърифий аҳамиятга эгадир. Имом Бухорий шог и рди ва издоши Имом ат-Термизий (824-892) ҳ ам буюк ҳадисшунос алломалардан биридир. Унинг машҳур асари «Ал-жомеъ»

деб аталади. «Аш-шамоил ан-набавийя» («Пайғамбарнинг алоҳида фазилатлари», 408 та ҳадису шарифни ўз ичига олган мазкур асар 1991 йилда ўзбек тилида биринчи бор чоп этилган), «Китоб аз-зуҳд» («Тақво ҳақида») ва бошқа китоблар ҳам бу зоти шариф қаламига мансубдир. Ислом таълимотида шариат ва унинг рукнлари ҳам муҳим ўрин тутади. Шариат (арабчада тўғри йўл, қонунчилик маъносида) - ислом диний ҳуқуқи, яъни барча мусулмонлар учун бажарилиши мажбурий бўлган қонунлар, ҳуқуқий-аҳлоқий кўрсатмалар мажмуидир. Исломий илм тараққиётида аллома Бурҳониддин Марғиноний (1123- 1197) нинг хизмати ҳам буюкдир. У 1178 йили “Ҳидоя” (“Тўғри йўл”) ноёб асарини яратади. Бу китобда ўша замонларда, жумлаи мусулмонлар дуч келадиган долзарб масалалар, жумладан, оилавий ва ижтимоий муносабатлар, мулкчилик, савдо-сотиқ, жиноий жазо ва инсоннинг бурч ва масъулиятларига тааллуқли жуда кўп мураккаб муаммоларни исломий ҳуқуқ нуқтаи назаридан ҳал этиб беради. Мазкур китоб нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун ислом Шарқида ҳам ислом-ҳуқуқшунослиги бўйича нуфузли ҳуқуқий манба – асосий қўлланма сифатида фойдаланилган. Мотуридий ислом илмидаги юксак илмий мувоффақиятлари эвазига «Абу Мансур», яъни «§олиб ота» мартабасига мушарраф бўлди. Тасаввуф - бу одамларни ҳалоллик, поклик, тенглик, инсон қадр- қимматини улуғлаш, ўз меҳнати билан кун кўриш, бошқалар кучидан фойдаланмаслик ва ижтимоий адолат қоидаларига даъват этувчи эзгу таълимотдир. Хуросон ва Мовароуннаҳр аҳолиси ўртасида тасаввуф-фалсафий илми тараққиётида Юсуф Ҳамадоний катта обрў-эътибор ва ҳурмат қозонган. У асосан Бухоро шаҳрида яшаб ёшларга тасаввуфдан сабоқлар берган ҳамда жуда кўплаб шогирдлар тарбиялаган. Юсуф Ҳамадонийни пир тутган муридларидан 213 таси машҳур шайхлар бўлиб етишганлар. Хожа Ҳасан Андоқий, Хожа Абдуллоҳ Баррақий, Хожа Аҳмад Яссавий, Хожа Абдухолиқ §иждувонийлар унинг тўрт забардаст халифаси ҳисобланади.

Юртимизда илдиз отган Яссавия (Аҳмад Яссавий ), Кубровия (Нажмиддин Кубро), Нақшбандия (Хожа Баҳовуддин Нақшбанд) таълимотлари моҳиятан шундай олижаноб ғоялар руҳи билан суғорилган. Улар жаҳон фанининг тиббиёт, фалакиёт, математика, жуғрофия, тарих, геология, геодезия, минерология, фармакология ва бошқа йўналишларининг тамал тошини яратдилар. Бу муқаддас заминдан етишиб чиққан Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Аҳмад ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Абу Наср Форобий, Абу Бакр Муҳаммад Наршахий, Абу Абдулло Хоразмий, Маҳмуд аз-Замаҳшарий, Бурҳониддин Марғиноний, Низомулмулк, Каффол аш-Шоший, Мирзо Улуғбек, Қозизода Румий, §иёсиддин Жамшид Коший, Али Қушчи ва бошқа буюк сиймолар номини ҳақли равишда эҳтиром билан тилга оламиз. Табиий ва ижтимоий фанлар ривожига бирдек катта ҳисса қўшган, геология, минерология, геодезия, география, фармакология фанларининг тамал тошини қўйишга муваффақ бўлган Абу Райҳон Беруний (973-1048) ҳам илм-урфон осмонининг порлоқ юлдузлари сирасига киради. Унинг қаламига мансуб «Маъсуд қонуни», «Сайдона», «Минерология», «Астрономия калити», «Қуёш китоби» сингари асарлари неча асрлар давомида турли йўналишларда фаолият юритувчи дунё олимлари учун битмас-туганмас илмий хазина ролини ўтаб келади. Беруний замондоши, қўхна Бухоро заминидан етишиб чиққан Абу Али ибн Сино (980-1037) номи тиббиёт илми билан ҳамоҳанг, тиббиётни ҳақиқий ф ан сифатида шаклланиб ўз мақомига эга бўлишига асос солган буюк олимдир. Зотан, унинг 5 жилдли «Китоб ал-қонун фит- тиб» («Тиб қонунлари») асари айнан тиббиётга оид беназир дастуруламал кашфиётдир. Бу асарлар мажмуини кўздан кечирар эканмиз, алломанинг юксак табиблик салоҳиятига, касалликларни аниқлаш, уларни даволаш борасидаги юксак маҳоратига тан берамиз. Жумладан, «Ал-қонун» нинг иккинчи китобида 800га якин дори-дармонларнинг хусусиятлари, уларни тайёрлаш ва истеъмол қилиш усуллари бунинг исботи бўла олади.

Олимнинг фалсафа ва табиий фанларга доир 4 қисмдан «Китоб аш- шифо», “Донишнома” асарлари ҳам мавжуддир. Ибн Синонинг тиббиётдан ташқари кўплаб табиий ва ижтимоий фанлар билан фаол шуғулланганлиги, муҳим ютуқларга эришганлиги ҳам ибрат бўларлидир. Ўрта Осиё замини жуда қадим замонлардан ижтимоий- гуманитар фанлар ривож топган макон ҳисобланади. Айниқса тарих, фалсафа, мантиқ, фиқҳ (ҳуқуқшунослик) фанлари бунда муҳим ўрин тутади. Бу хусусда гап борганда фалсафа фанида ном қозонган, Шарқда «Муаллими Соний» ( «Иккинчи муаллим», Арастудан кейин) номи билан машҳур бўлган Абу Наср Форобий (873-950), фиқх-ҳуқуқшунослик соҳасида беназир алломалар: Низомулмулк (1017-1092), Маҳмуд аз- Замаҳшарий (1075-1144), тарихнавис Муҳаммад Наршахий (899-959) хизматларини таъкидламоқ лозим бўлади. Бунда Форобийнинг фалсафада ўз илмий мактабини яратиб, юнон фалсафаси моҳиятини очиб, тушунтириб, шу билан бирга ўзининг шарқона фалсафий таълимотини кўплаб асарларида, айтайлик, «Илмларнинг келиб чиқиши ва таснифи», «Фозил одамлар шаҳри» ва бошқаларда асослаб берган бўлса, Низомулмулк «Сиёсатнома»сида ҳукмдорларнинг давлатни бошқариш, уни идора қилишга оид кўплаб қимматбаҳо йўл-йўриқлар, дастуруламал кўрсатмалар катта маҳорат билан қайд этилган. Ҳатто Амир Темурдек буюк давлат арбоби ҳам бу китобга неча бор мурожаат этганлиги маълумдир. Ўрта Осиё Уйғониш даврининг йирик меъморий обидалари сирасига Бухородаги Исмоил Сомоний мақбараси (Х аср), Самарқанд яқинидаги Тим қишлоғидаги Араб ота мақбараси (977-978), Узун (Сурхондарё) туманидаги Хўжа Нахшрон мақбараси (IХ-Х аср), Намозгоҳ, Марвдаги Султон Санжар (ХI аср), Ўзгандаги қорахонийлар мақбараси, §азна яқинидаги мармар қотишмалардан тикланган ғазнавийлар ёзги саройи, Бухородаги Минораи Калон (1127), Вобкент минораси (1192), Жарқўрғон миноралари ва бошқа кўркам меъморчилик иншоатларини

нисбат бериш мумкин. Бу даврда меъморий бинолардан ташқари йўнилган ғишт ва сувга чидамли қурилиш қоришмаларидан турли-хил ўлчамли, ғоят пухта ишланган иншоотлар, сув омборлари - бандлар, новлар, кўприклар, сардобалар ва коризлар қурилган. Х асрдан бошлаб бинокорликда синчли иморатлар қурилиши кенг тарқалган. Яккасинч ва қўшсинчли бинолар асосан ёғочларни пайвандлаш услубида қурилиб, синчларнинг ораси хом ғишт ёки гувалалар билан уриб чиқилиб, сомон лойлар ёки қумли лойлар билан сувалган. Бундай қурилма иморатлар ХII асрда ҳам шаҳар меъморчилигида асосий ўринни эгаллаган ҳамда зилзила силкинишларига ўта чидамли бўлган. Аждодларимизнинг Уйғониш даври меъморчилиги соҳасидаги бунёдкорликлари бугунга қадар ҳам сақланиб қолинган. Ушбу тарихий маълумотларни олимларимиз Афросёб, Варахша, Бухоро, Пойканд ва бошқа шаҳарлар харобалари мисолида ҳам тадқиқ этадилар. Шарқий ўлкаларда ІХ-ХІІ асрларда меъморчилик билан бирга тасвирий санъат, наққошлик, сопол ишлаш ва ганч санъати ҳам анча ривож топиб борган. Иморатларни ўймакор устун ва тўсинлар билан, деворларни эса бўёқли ёки ганчкорлик нақшлари билан безаш кенг тарқалган. Кулолчилик маҳсулотларини тайёрлаш жараёни эса бутун бошли ишлаб чиқариш жараёнларини ўзига қамраб олган. Шу билан бирга бу даврда кумуш, мис, бронзадан нақшинкор бадиий санъат буюмлари, чиройли ва бежирим идиш-товоқлар, қадаҳлар ясаш ҳам расм бўлган ва уларнинг кўринишлари санъаткарона тарзда устамонлик билан безатилган. Бу соҳада Самарқанд, Фарғона, Тошкент, Хоразм, Нахшоб, Кеш шаҳарларининг ўзига хос махсус мактаблари фаолият кўрсатган. Бундай жараёнларнинг ривожланиши хаттотлик санъатининг ҳам кенг ёйилишига боис бўлди. Ҳали китоб босиш кашф этилмаганлиги, қўлёзма китоблардан нусхалар ҳаттотлар томонидан қўлда кўчирилиши сабаб хаттотлик санъати анча ривож топди. Уста хаттотлар ва ҳуснихат эгалари ўз санъатларини китоблар безаш, масжид, мадраса хонақоларнинг пештоқлари, гумбазлари,

эшиклари ва девор устунларига ҳар хил оятлар ёзиш, саройларда хонлар, амирлар, султонлар ва ҳокимлар шаънига мадҳиялар битиш каби ишларда намоён этганлар, уларнинг меҳнатлари эса жуда қадрланган. Амир Темур ва унинг ворислари, хусусан Шоҳруҳ Мирзо, Улуғбек Мирзо, Бойсунқур Мирзо, Ҳусайн Бойқаро, Бобур Мирзолар табиатан илмпарвар, маърифатпарвар ҳукумдорлар бўлганлигидан, уларнинг даврида илму урфон ва маърифатнинг жуда кўплаб соҳаларида довруғи оламга машҳур аллома олимлар, мутафаккирлар, шоиру адиблар етишиб чиқиб юртимиз шуҳратини юксакка кўтардилар. Ўз замонасида тенги йўқ иншоотлар ҳисобланган Самарқанддаги машҳур Бибихоним масжиди ва мақбараси, Гўри Амир, Кўксарой, Бўстонсарой мажмуалари, Шаҳрисабздаги Оқсарой кошонаси, Бухоро, §иждувон, Туркистон ва бошқа шаҳарлардаги мадрасалар ҳамда шу каби маҳобатли иншоотлар темурийлар сулоласи куч-қудрати ва салобатини ўзида гавдалантириб турганлиги шак-шубҳасиздир. Темурийлар даври илм-фани ва маданиятининг ўзига хос муҳим жиҳати шундаки, бу даврга келиб Ўрта Осиё заминида юзага чиқиб, изчил ривожланиш томон юз тутган, маданий- маънавий Уйғониш ўзининг юксак босқичига кўтарилди ва унинг самаралари янада салмоқли бўлиб борди. Илму фаннинг турли-туман соҳаларида фаолият юритган, ўз замонасининг буюк алломалари ҳисобланган Мирзо Улуғбек, Қозизода Румий, §иёсиддин Жамшид Коший, Аловиддин Муҳаммад Али Қушчи, Муҳаммад Ҳавофий, тарих илмининг нуқтадонлари Шарофиддин Али Яздий, Абдураззоқ Самарқандий, Мирхонд, Хондамир сингари алломайи қиромалар ва уларнинг сермаҳсул ижоди бунинг яққол исботидир. Амир Темур вориси сифатида Мовароуннаҳр юртини қарийб 40 йил бошқарган ҳамда бу давлат тараққиётида муҳим ўрин тутган Мирзо Улуғбек айни чоғда илм-фан ривожига, маданият юксалишига ҳам бебаҳо ҳисса қўшган буюк сиймодир. У ташкил этган бой кутубхонада турли фан соҳаларига оид 160 мингдан зиёд китоблар мавжуд бўлган. Унинг

раҳбарлигида 1424-1428 йиллар давомида Самарқанднинг Чўпонота тепалигидаги Обираҳмат анҳори бўйида қурилган расадхона ўша давр илмий-техника ривожининг сўнгги ютуқларини ўзида мужассам этган эди. Улуғбекнинг Бухорода қурдирган муҳташам мадрасаларидан бирининг пештоқига “Илм олмоқ ҳар бир муслим ва муслима учун ҳам фарз ва ҳам қарздир” деган ёзувни ўқиймизки, бу ҳам олим ва ҳукмдорнинг маърифатга нечоғлиқ эътибор берганлигига мисол бўла олади. Унинг раҳнамолигида шаклланиб юксак довруқ қозонган илмий мактаб ўз мазмуни, кўлами билан ўша даврнинг том маънодаги илмий Академияси мақомида бўлган. Улуғбек даври фан пешволари Қозизода Румий «Ҳисобга доир рисола», «Астрономия асосларига шарҳ», §иёсиддин Коший «Айлана ҳақида рисола», «Ҳисоб калити» (аллома биринчилардан бўлиб ўнли касрлар арифметикасини яратган), Али Қушчи «Арифметика илми ҳақида рисола», «Али Муҳаммадий рисоласи», «Улуғбекнинг янги астрономик жадвалларига шарҳлар», «Геометрик масалаларни ечиш рисоласи» каби ноёб асарлари билан илм-фан ва маданият ривожига самарали ҳисса қўшдилар. Шу даврнинг ижтимоий фанлари равнақига сезиларли таъсир кўрсатган Амир Темур «Тузуклар»и, Улуғбекнинг «Тўрт улус тарихи», Бобурнинг «Бобурнома», Шарофиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»си, Ибн Арабшоҳнинг «Амир Темур тарихи», Мирхонднинг «Поклик боғи», Хондамирнинг «Яхши фазилатлар» ва бошқа асарларни алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Темурийлар даврида бадиий адабиёт, хаттотлик, тасвирий санъат, мусиқа, миниатюра маданияти ҳам ривож топди. Мавлоно Лутфий (1366- 1465), Ҳайдар Хоразмий (ХIV аср охири ХV аср бошлари), Дурбек, Гадоий, Атоий, Саккокийлар мумтоз адабиётимиз равнақига жиддий ҳисса қўшдилар. Ўзбек адабиётининг янада юксак даражага кўтарилиши кўп жиҳатдан шеъриятимиз султони Алишер Навоий (1441-1501) ижоди билан

боғлиқдир. Аллома ижодида юксак инсонпарварлик, ватанпарварлик, эрксеварлик ғоялари мужассам акс этди. У бутун умрини илм-фа н , мамлакат ободончилиги ва маданияти ривожига бағишлади. Унинг машҳур «Хамса» сига кирган «Ҳайратул-аброр», «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин», «Саббаи сайёр», «Садди Искандарий» достонлари бунинг исботидир. Унинг монументал шеърий асари «Ҳазойин ул маоний» (Маънолар хазинаси) шоир ижодининг ҳақиқий чўққисидир. Аллома кўмагида машҳур тарихчи Хондамир, мусаввир Камолиддин Бехзод, машҳур хаттот Султонали Машҳадий ва бошқа ўнлаб истеъдодлар тарбия топиб вояга етганлар. Шундай қилиб, IX-XII асрлар Шарқ оламида, шу жумладан, Марказий Осиё халқлари ҳаётида ижтимоий -маданий ҳаётнинг турли жабҳаларида туб ижобий ўзгаришларни амалга ошириб, том маънодаги Уйғониш жараёнини юзага чиқарган бўлса, XIV асрнинг иккинчи ярми – XV асрлар давомида эса илм-фан ва маданият равнақи янада юксак босқичга кўтарилди. Бу даврларда яшаган кўплаб қомусий билим соҳибларининг илму урфоннинг турли йўналишларидаги буюк кашфиётлари, ноёб ютуқлари, адабиёт ва санъат даҳоларининг юксак ижодий мероси жаҳон фани ва цивилизацияси хазинасига бебаҳо ҳисса бўлиб қўшилди. Ўз замонасида жаҳонни ҳайратга солган бу ноёб маданият ва унинг бетакрор намуналари умуминсоний ва умумбашарий мазмун, моҳият касб этганлигидан, улар бугун ҳам миннатдор авлодлар томонидан эътироф топиб, тараққийпарвар инсоният манфаатлари ва ҳаётий эҳтиёжларига ҳамон хизмат қилиб қолмоқда. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз маънавий меросини тиклаш ишлари бошланиб кетди. Мустақиллик йилларида халқимиз маънавияти юлдузлари бўлган буюк алломаларимизнинг таваллуд топган тарихий саналари ЮНЕСКО билан ҳамкорликда мамлакатимизда ва халқаро миқёсда кенг нишонланди:  1991 йил – Алишер Навоий таваллудининг 550 йиллиги;

 1992 йил – Бобораҳим Машраб таваллудининг 350 йиллиги;  1993 йил – Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллудининг 510 йиллиги;  1994 йил – Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги;  1996 йил – Амир Темур таваллудининг 660 йиллиги;  1997 йил – Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон таваллудининг 100 йиллиги;  1998 йил – Аҳмад ал-Фарғоний таваллудининг 1200 йиллиги;  1999 йил – «Алпомиш» достони яратилганининг 1000 йиллиги;  2000 йил – Бурҳониддин Марғиноний таваллудининг 910 йиллиги;  2000 йил – Камолиддин Беҳзод таваллудининг 545 йиллиги;  2001 йил – «Авесто» яратилганлигининг 2700 йиллиги. Буюк алломаларимиз юбилейлари муносабати билан уларнинг ўнлаб ноёб асарлари турли тилларда нашр этилди, уларга атаб ҳайкаллар ўрнатилди, зиёратгоҳлар, боғлар яратилди. Жамият маънавиятини юксалтиришда тарихий хотира, аждодлар тарихини билиш, миллий ахлоқий қадрият ҳамда анъаналар ва муқаддас динимизнинг ўрни ва аҳамияти катта. Шу боис мустабид тузум даврида сохталаштирилган халқимиз тарихини холисона, ҳаққоний ёритиш, барча ўқув масканларида Ватан тарихини ўқитиш борасида муҳим тадбирлар амалга оширилди. 1996 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги давлат ва жамият қурилиши академияси қошида «Ўзбекистоннинг янги тарихи маркази» ташкил этилди. Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 июлда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорида белгилаб берилди. 1994 йил 23 апрелдаги Президент фармони асосида ташкил этилган Республика «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази ўзбек халқининг маънавий-маданий меросини тиклаш, миллат келажагини белгилайдиган ғояларни юзага чиқариш, юксак истеъдод ва тафаккур

соҳибларининг ақлий-ижодий салоҳиятини Ватан равнақи сари йўналтиришга қаратилган муҳим тадбирлар, кўргазмалар ташкил этишни йўлга қўйди. 1996 йил январда Республика «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази ҳузурида «Олтин мерос» халқаро хайрия жамғармаси тузилди. 1996 йил 27 сентябрда Республика Вазирлар Маҳкамасининг ««Олтин мерос» хайрия жамғармасини қўллаб-қувватлаш тўғрисида»ги қарорига биноан мазкур жамғарма давлат томонидан моддий жиҳатдан қўллаб қувватланди. Қарамлик даврида таҳқирланган диний қадриятларимиз мустақиллик нури билан қайта тикланди, исломшунос алломаларимизнинг улуғ номи ўз ўрнига қўйилди. 1993 йил сентябрда Бухорода машҳур шайх Баҳоуддин Нақшбанд таваллудининг 675 йиллиги нишонланди. Юбилей муносабати билан Бухородаги Нақшбанд номи билан боғлиқ тарихий ёдгорликлар қайтадан тикланди, унинг ижодига бағишланган қатор рисолалар чоп этилди. 1998 йил 23 октябрда Самарқандда буюк мутафаккир Имом ал-Бухорий таваллудининг хижрий-қамарий тавқим бўйича 1225 йиллиги нишонланди. Шу куни Хартанг қишлоғида Имом ал-Бухорий ёдгорлиги мажмуи очилди. Юбилей муносабати билан Исмоил ал-Бухорийнинг 4 жилдлик «Ал-Жомиъ Ас-Саҳиҳ» китоби ўзбек тилида нашр этилди. 2000 йил 16-17 ноябрь кунлари Марғилонда ислом ҳуқуқининг асосчиларидан бири Бурхониддин ал-Марғиноний таваллудининг 910 йиллиги, Самарқандда Имом Абу Мансур ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги нишонланди ва улар хотирасига бағишлаб барпо этилган ёдгорлик мажмуалари очилди. Имом Абу Исо ат-Термизийнинг 1200 йиллиги, Маҳмуд аз-Замахшарийнинг 920 йиллиги, Нажмиддин Қубронинг 850 йиллиги, Хожа Аҳрор Валий таваллудининг 600 йиллиги кенг кўламда нишонланди. Ўзбекистон Президентининг 1992 йил 27 мартдаги фармони билан Рўза-Рамозон ҳайитининг биринчи куни дам олиш куни деб эълон қилинди. Республика мусулмонларининг истак ва хоҳишларига кўра Қурбон ҳайити

ҳам тикланди, дам олиш, байрам куни бўлиб қолди. Ўзбекистон халқи тарихида биринчи марта бевосита ҳукумат ҳомийлигида ҳар йили Ҳаж ва Умра амалларини адо этиш имкониятларига эга бўлдилар. Мустақиллик йилларида 40 минг ўзбекистонликлар Макка ва Мадинада Ҳаж сафарида бўлди. Юзлаб масжидлар мусулмонларга қайтарилди, янгилари барпо этилди. Ҳозир «Ислом нури» газетаси чиқмоқда. Қуръони Карим 8 марта 1 млн. нусхада нашр этилди. Бу тадбирлар нафақат диндорлар учун қилинган марҳамат бўлиб қолмай, улар аслида халқимизнинг қадимий расм-русум ва удумлари, қадриятларининг тикланиши, аждодлар руҳининг қайта уйғонишидир. «Соғлом авлод учун», «Иқтисодий таълим», «Қишлоқ мактаби», «Ривожланишда нуқсони бўлган болаларни тиклаш» ва бошқа тармоқ дастурлари ишлаб чиқилди ҳамда таълим жараёнига тадбиқ этила борди. Олий таълим соҳасида ҳам кўплаб янги ўқув юртлари очилди. 1992 йил 28 февралдаги Президент фармони билан 8 та вилоят педагогика институтлари университетларга айлантирилди. Энг зарур замонавий мутахассисликлар бўйича янги олий ўқув юртлари - Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги давлат ва жамият қурилиши академияси, Қуролли кучлар академияси, Ички ишлар вазирлиги академияси, Банк-молия академияси, Тошкент Молия институти, Навоий кончилик институти, Самарқанд давлат чет тиллари инстути, Андижон иқтисодиёт ва бошқарув институти, Жиззах политехника институти, Қарши аграр- иқтисодиёт институти, Навоий давлат педагогика институти, Наманган муҳандислик-иқтисодиёт институти ҳамда вилоятларда йирик университетларнинг филиаллари ташкил этилди. 1997 йил бошларида Республика Олий таълим тизимида 58 та олий ўқув юрти, шу жумладан 16 та университет ва 42 та институт фаолият кўрсатди. Уларда 164 минг талаба ўқиди, 18,5 минг профессор-ўқитувчи фаолият кўрсатди. Республика Президентининг 1995 йил 20 октябрдаги «Ўзбекистонда театр ва мусиқа санъатини янада ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш ва

рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 1998 йил 26 мартдаги «Ўзбекистон театр санъатини ривожлантириш тўғрисида»ги фармонлари асосида театрлар давлат бюджети ҳисобига қўллаб-қувватланди. Фармонга биноан Маданият ишлари вазирлиги тизимида ва театр ижодий ходимлари уюшмаси қошида 1998 йилда «Ўзбектеатр» ижодий-ишлаб чиқариш бирлашмаси ташкил этилди. 1997 йил октябрда Тошкентда бўлиб ўтган «Театр: Шарқ-§арб» халқаро фестивалда Япония, Ҳиндистон, Гонконг, Туркия, Россия, Буюк Британия театр санъаткорларининг чиқишлари бўлди. Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига бағишланган фестивалда Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон театрларининг 15 та энг яхши тарихий саҳна асарлари намойиш этилди. Ўзбекистон театр усталари Германия, Франция, Словакия, Ҳиндистон, АҚШ, Бельгия, Миср, Россия театр фестивалларида қизиқарли спектакллар билан иштирок этдилар.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. –Т.: Ўзбекистон, 1996, 76-85 бетлар. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.7. –Т.: Ўзбекистон, 1999, 132-154 бетлар. 3. Каримов И.А ЮНЕСКО Ижроя Кенгаши 155-сессиясининг якунловчи мажлисида сўзланган нутқ. Т.7. – Т.: Ўзбекистон 1999, 193-206-бетлар. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т.7. –Т.: Ўзбекистон, 1999, 370-375, 381 бетлар. 5. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т.8. –Т.: Ўзбекистон, 2000, 489-508- бетлар. 6. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон турмуш – пировард мақсадимиз. Т.8. –Т.: Ўзбекистон, 2000, 341-343 бетлар. 7. Ахмедова Э., Габидуллин Р. Культурология. –Т., 2001. 8. Есин А.Б. Введение в культурологию: Основные понятия культурологии в систематическом изложении. –М., 1999, стр. 5-61.

O'xshashlar

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти

Туркистонда маърифатчилик маданияти

Антик Европа маданияти

Европа уйгониш даври маданияти

Европада уйгониш даври маданияти