Туркистонда маърифатчилик маданияти - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Туркистонда маърифатчилик маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

Мусиқа меросимиз тарихига назар Буюк Турон заминида мусиқа маданияти ва ижрочилик санъатининг ривожланиши қадим замонларга боғланиб кетади. Буюк шарқ алломалари Муҳаммад Ал- Хоразмий, Абу Наср Форобий, Аҳмад ал Фарғоний, Абу Али ибн Сино, Пахлавон Маҳмуд, Умар Ҳайём, Мирзо Улуғбек, Захириддин Муҳаммад Бобур, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Пахлавон Муҳаммад, Нажмиддин Кавкабий, Дарвиш Али Чангий ва бошқа улуғ бобокалонларимиз ўзларининг рисолаларида ижрочилик санъати, мусиқа илми ва тарихи, чолғу созларининг тузилиши, ижровий услублари, санъаткорлик қонун - қоидаларига оид қимматли маълумотларни баён этиб кетганлар. Машҳур дидактик асар «Қобуснома»да ҳам ҳофизлик ва санъаткорликнинг қоидаларига бағишланган алоҳида боб ўрин олган. Заминимизда ўтказилган тарихий қазилмалар натижасида топилган дуторга, сурнай, қонунга, найга ўхшаш созлар, тошларга ўйиб битилган созандаларнинг соз чалиб турганидаги тасвирлари, минатюра асарларидаги созанда ва ҳофизларнинг расмлари ўлкамизда ижрочилик санъати қадимдан ривожланиб келганлигидан далолат беради. Шарқ халқларининг мусиқий мероси бўлмиш Мақом, Мўғом, Дастгох, Навба, Рага, Кюи каби ижрочиликнинг мураккаб туркумлари авлоддан - авлодга оғзаки равишда ўтиб келган. Тарихий манбалар, билимдон устоз санъаткорларнинг фикри ҳамда илмий тадқиқотларга қараганда, XIII - XVII асрларда Ўрта Осиё, Хуросон ва Озарбайжон халқлари мусиқасида қуйидаги ўн икки (давоздах) мақом мавжуд бўлган. Булар «Ушшоқ», «Наво», «Бузалик», «Рост», «Хусайний», «Хижоз», «Роҳавий», «Зангула», «Ироқ», «Исфаҳон», «Зирофқанд», «Бузург».

Яна бир тарихий манбага мурожаат қиладиган бўлсак, улуғ олим Мирзо Улуғбек Тарағайнинг «Рисола дар илми мусиқа» (Мусиқа илми ҳақида рисола) китобининг «Дар баёни дувоздаҳ мақом» (ўн икки мақом зикрида) бобида шундай фикрлар келтирилади: Хожа Абдулқодир ибн Адураҳмон Мароғий, Хожа Сайфидин Абдулмўмин, Султон Увайс Жалоирийларнинг сўзларига қараганда, аввалда мақомлар еттита бўлғон : «Мақоми рост», «Мақоми Ушшоқ», «Мақоми Наво», «Мақоми Роҳоъ», «Мақоми Хижоз», «Мақоми Ироқ», «Мақоми Хусайний». Яна ушбу рисолада улуғ бобомиз Улуғбекнинг ўзи танбур ва ноғорани жуда яхши чалганлигини, «Булужий», «Шодиёна», «Ахлоқий», «Табризий», «Усули равон», «Усулий отлиғ» сингари куйларни ихтиро қилганлигини таъкидлаб ўтади. Юқоридаги фикрларга суянган ҳолда, шундай хулоса қилиш мумкинки, тарихий шароитда янги ижро йўллари сайқалланган кўринишлари билан жилоланиб келган. Кейинчалик халқнинг этник жойлашиши, яшаш шароитлари, турмуш тарзига қараб уларнинг турлича маданий ривожланиш даврига асосланиб ҳар хил мақом йўллари ҳам ўз ўрнини топганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Натижада XVIII асрга келиб Бухоронинг «Шашмақом» (Олти мақом)и: «Бузрук», «Рост», «Наво», «Дугоҳ», «Сегоҳ», «Ироқ» мақомлари ўзининг наср ва мушкулот қисмлари билан ривожланган бўлса, Фарғонанинг «Чор мақом»и (Тўрт мақом), «Дугоҳ Хусайний»нинг еттита йўли, «Чоргоҳ»нинг олтита ижрочилик йўли, «Шахнози Гулёр»нинг олтита ижрочилик йўли ҳамда «Баёт» йўлларининг савти ва тароналари билан жилоланиб, ижро этиб келинган. Хоразм мақомларида ҳам юқорида таъкидланган олти мақом ижросини алоҳида услубий ва ўзига хос йўналишини кузатиш мумкин. Бунда фақат кейинчалик еттинчи мақом сифатида чертим йўлидаги «Панжгоҳ» мақоми киритилган. Шунинг учун авлоддан авлодга ўтиб келган бебаҳо мусиқий бойлиги саналмиш Бухоро, Хоразм ва Фарғона, Тошкент мақомлари,

бетакрор ашула ва катта ашулалар сингари дурдоналар бизга берилган улуғ неъмат сифатида ардоқланади. Халқ санъатининг улкан билимдони устоз Юсуфжон қизиқ Шакаржонов : «Миллий мусиқа санъатимиз бамисоли бир дарахт бўлиб, унинг томири Хоразм, танаси Бухоро, шоҳлари Фарғонадир»,- деб таърифлаган эканлар. Устознинг бу сўзларида катта маъно ётади. Мусиқий ижрочилигимизнинг яна бир йўналиши достончилик санъати Сурхондарё, Қашқадарё, Хоразм воҳаларида жуда ривожланган бўлиб, халқ бахшилари томонидан севиб ижро этиб келинади. Тарихий манбаларга мурожат этадиган бўлсак мусиқий маданиятимиз узоқ тарих билан боғланганлигини гувохи бўламиз. Бунга қадимшунослар томонидан топилган ашёвий далиллар тош деворларга чизилган мусиқий созлар ва созандалар суратлари, миниатура кўринишидаги шохлар саройларидаги базмларда созандалар тасвири, мусиқий ижрочилигимизнинг садолари асрлар оша бизга етиб келганлигидан далолат беради. IX - XII асрларда Ўрта Осиё мусиқий маданиятида ўзгаришлар даври бўлганлиги манбаларда кўрсатиб ўтилади. Лекин X - XII асрларда ижод қилган созандалар, ҳофизлар ва бастакорларнинг номлари ва уларнинг ижодий фаолиятлари ҳақида жуда кам маълумотлар сақланиб қолган. Устоз мусиқашунос олимларнинг ёзма манбаларига асосланиб баъзилари устида тўхтаб ўтишни лозим топдик. VI - VII асрларда яшаб ижод этган Ўрта- Осиёлик Фахлобод Борбад хақида маълумотларга қараганда мусиқашунослик, бастакорлик, созандалик ва ҳофизлик борасида тенги йўқ санъаткор бўлганлиги эътироф этилади. Афсонавий ижрочилик маҳоратига эга бўлганлиги хақида ёзган устоз мусиқашунос олим Ар-розий Борбаднинг буюк ижрочилик маҳорати билан биргаликда мусиқий созларнинг ҳам яратувчиси бўлганлигини айтиб ўтади. Борбад яратган мусиқа асбоби X - XII асрларда Хуросон ва Туронда кенг тарқалганлигини ва унинг 4 торли бўлганлигини ёзади.

Қадимий қўлёзмаларда X - XII асрларда ижод қилган Абубакр Рубобий, Бунаср, Буамир ва чангчи Лукорий ва бошқа созанда ва ҳофизларнинг номлари эслаб ўтилади. IX - X асрда яшаган буюк шоир Абу Абдулло Рудакий ўз замонасининг чанг созларини чалишда мохир бўлганлиги, айниқса «Бўйи жуйи мулиён» ше p рини ушшоқ куйида айтилгани қадимги қўлёзмаларда кўрсатилган. Адабиётшунос олим Н.Маллаев қадимий кўлёзмалар асосида X - XII асрларда танбур, рубоб, кус ноғора, қўбиз, табл, танбурок, зир, най, чағона, шайпур, сурнай, карнай, арғунан, қонун каби торли, зарбли ва пуфлаб чаладиган чолғу асбоблари ўлкамизда кенг тарқалганини ва ўн икки мақом тараққий топиб такомиллашганини кўрсатиб ўтган. Ўша даврнинг буюк олими Махмуд Қошғарийнинг «Девони луғотий турк» асарида қадимий туркий халқларнинг халқ оғзаки ижоди ва қўшиқлари, байрам ва маросимларидаги мехнат қўшиқлари, қахрамонлик қўшиқлари ҳақида намуналар берилган бўлиб, ўша замонда қўшиқчилик жанри ривож топганини кўрсатади. X - XII аср мусиқа ва ашула санъатига доир баён этилган ноёб маълумотлар Юсуф Хос Хожибнинг « Қутадғу билиг» асарида ҳам учрайди. X асрнинг буюк қомусий олими, мусиқашунослик фанининг улуғ кашфиётчиси Абу Наср Ал Форобий (873-950) бўлиб,унинг мусиқа соҳасида яратган асарлари асосида оврўпа олимлари ҳам қатор асарлар яратганлар. Фаробий ўз фаолиятида мусиқа илмини тадқиқ этиш билан бирга физиологик асосларини ишлаш устида ижод қилди ва «Қонун», «Ғижжак» каби янги мусиқий созларни кашф этди. Унинг мусиқа соҳасидаги назарий асарларидан «Китаб ул мусиқа ал- кабир» («Катта мусиқа китоби»), «Калом факултет-ил мусиқи» («Мусиқа ҳақида сўз»), «Китоб фи ихсоал ибкоъ» (куйлар таснифи ҳақида китоб»), «Китоб фи-н нақра музофа илал ибқоъ» (Ритмга қўшимча қилинадиган силжишлар ҳақида китоб») китоблари маълум. Академик Музаффар Хайруллаевнинг «Форобий» асарида унинг мусиқа ижоди ҳақида қимматли маълумотлар берилади.

Форобий Туркистоннинг Фароб (Ўтрор) шаҳрида туғилган бўлиб, унинг отаси Муҳаммад Тархон туркий қабилалардан эди. Аввал Ўтрорда, ўқиб, сўнгра Боғдодга бориб унда фалсафа, табиёт, мусиқа фанлари билан чуқур шуғулланади. Қадимги Юнон фойласуфларидан Афлотун (Платон), Арасту (Аристотел p ) ларнинг дунё қарашларини чуқур ўрганиб, уларнинг таълимотларини қайтадан ишлаб чиқди. Бу эса унга Аристотелдан кейин «Устод соний» (Иккинчи устод) номини беради. У ўша даврнинг энг ўткир созандаси, бастакори, Ўрта Осиёда ва Яқин Шарқда мусиқа маданиятининг йирик арбоби сифатида танилди. Форобий ўша давр ижрочилик санъатида ҳам бениҳоя катта шуҳрат қозонди. Унинг мусиқа йўналишидаги назарий асарлари келажакда Ўрта Осиё халқлари мусиқа фани тараққиётига асос бўлди ва шу билан бирга дунё мусиқа фани ривожига ҳам ктта хисса бўлиб қўшилди. Яна бир улуғ аллома Абу-Али Ибн Сино (980-1037) хам мусиқа назарияси билан шуғулланган бўлиб, 1931 йилда Махмуд ал Хавфнинг Берлинда нашр этилган Ибн Синонинг мусиқа ижодига бағишланган китобида Абу-Али Ибн Синони катта мусиқа назариячиси ва унинг мусиқа асбоблари ҳам кашф этгани тўғрисида маълумот беради. Яна шу китобда улуғ олимнинг мусиқа ҳақидаги «Китоб ун нажот» асарининг арабчадан немисчага таржимаси берилган. Абу Али Инб Сино медицина, фалсафа, мусиқа соҳасида «Алқонун фит-тиб» («Тиб қонун»), «Китоб ул шифо» («Шифо китоби»), «Донишнома», «Рисола фиал мусиқий сайр мо фи ал шифо» («Мусиқа тўғрисида» «Шифо»да берилгандан бошқа рисола») каби қатор асарларни ёзди. Ибн Синонинг мусиқага доир мулоҳазалари «Китоб уш шифо» асарига алоҳида бир қисм қилиб киритилган. Юқоридаги асарларда Ибн Сино мусиқанинг эстетик аҳамияти ва таъсир кучига эътибор бериб, айрим жисмоний ва рухий касалликларни мусиқа воситаси билан шифолаш усулларини ўз амалиётида жорий қилади. Бу яна ўша даврда мусиқа санъатининг юксакликка эришганини ҳам кўрсатади. Абу Али Ибн Сино Бухоронинг Афшона қишлоғида туғилган бўлиб, отаси Абдуллох асли

Балҳлик давлатманд ва маданиятли киши бўлиб, ўғлини ёшлигидан қобилияти, истеъдодини, зеҳнини кўра билган ҳолда унинг ўқишига катта эътибор беради. Ибн Сино Бухорода яшаган даврида Сомонийларнинг бой кутубхонасидан фойдаланади ва Юнон китобларини тинмай қироат қилади. 999 йилда Қорахонийлар томонидан Сомонийлар давлати қулатилгач, Урганчга келиб Хоразм олимлари қаторидан жой олади. Кейинчалик Махмуд Ғазнавий тазйиқи остида кўп шаҳарларни кезиб. 1037 йилда Ҳамодонда вафот этади. X асрда яшаб ижод қилган Муҳаммад Ибн Ал Хоразмий мусиқа ҳақида асар ёзиб, ўзининг «Мафотих ул улум» деб аталган қомусий асарига асосий боблардан қилиб қўшган. Хоразмликлар қадимдан мусиқа ва рақс ҳамда қизиқчилик шайдоси бўлганликларига Алишер Навоий ҳам шохидлик беради. У ўзининг «Сабъаи сайёр» достонида бир мусиқашуносни Хоразмдан келтириб гапга солганлигини қуйидаги мисраларда ифодалайди. Чун дуо қилди, деди фарзона, Ки дей ўз кўргонимдан афсона, Менки тушмиш буён чузор менга, Мулк Хоразм эрур диёр менга, Санъатим онда соз чолмоқ иши. Қилмойин мен каби ишимни киши, «Илм адвор» фан мусиқий Мендин ул, илм бўлди тахқиқий. Шундан кўринадики, қадимги замонлардан бери мусиқий санъат дунёсида Хоразм юксак ўринда бўлган. XI -асрда дунёга келган «Қабуснома» асарининг 36-боби ҳам мусиқа санъатига бағишланган бўлиб, унда китоб муаллифи Кайковуснинг чолғучи ва ҳофизларга қандай куй танлаш ва қачон, қаерда ижро этиш ҳамда санъаткор одоби ва маданиятлари тўғрисидаги насиҳатлари, ўша даврда мусиқий санъатнинг тараққиёти юксак даражада кўтарилганлигидан далолат беради.

XII -асрдан бошлаб Ал Форобий, Абу Али Ибн Сино мусиқа назариялари замирида махаллий тилларда мусиқа фани ҳақида қатор асарлар майдонга кела бошлади. Хоразмлик олим Ар-Розиий ўзининг XII -асрда ёзган «Жомеъул -улум» қомусининг бир бўлимини мусиқа фанига бағишлаган. XIII - асрда Муҳаммад Ибн Маъсуд аш- Шерозий (1236-1310) «Дар илмий мусиқий», Сайфутдин Абдул Мўъмин ал Урмавий (1294 йилда вафот этган) нинг «Рисолатун Шарафия» каби асарлари ҳам мусиқага бағишланган. Мусиқа илми билан ўрта аср олими Муҳаммад ал Амулий ҳам шуғулланган замонамизнинг атоқли мусиқашунос олими санъатшуностлик доктори Исҳоқ Ражабов (1927-1982) XIII - асрда майдонга келган ал Урмавийнинг «Рисолатун Шарфия», Аш-Шерозийнинг «Дар илмий мусиқий» асарларига илова қилинган ва уд созу учун ёзилган қадимий мусиқа ноталарини шартли белгилар билан ҳозирги замон нотасига ўгиришда тажрибалар ўтказди. Муҳим аҳамиятга эга бўлган бу тадқиқотда XIII -асрда нотага олинган қадимий мусиқа тузилишини хозирги замон ўзбек куйларига жуда яқинлиги аниқланган. Тарих зарварақларига назар солганимизда улуғ бобомиз Амир Темур даврида ҳам маданият ва санъат ривожланганлигини гувоҳи бўламиз. Айниқса Абдулқодир Мароғийнинг Шом давлатидан олиб келиб сарой мусиқачиларининг раҳбари этиб тайинлаганлиги ҳам унинг мусиқа санъатига ихлосманд бўлганлигидан далолат беради. XVII - аср мусиқа тарихчиси Дарвиш Алининг маълумотига қараганда Хожа Абдулқодир Мароғий исфахонлик бўлиб, ўша давр Шарқининг буюк мусиқа олими, бастакор ва назариётчиси эди. У Самарқандга келгач, сарой театри ва мусиқасига рахбарлик қилди. Самарқандда ўз мактабини яратди, кўплаб шогирдлар тайёрлади ва мусиқий тараққиётга катта ҳисса қўшди. Унинг қаламига мансуб «»Зубдатул адвор», «Мақосидул илҳон» номли китоблар ёзилганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд бўлиб, Дарвиш Али яна «Миатайин» номли мусиқа тўплами яратгани ҳақида маълумот беради.

Амир Темур ўз тузукларида ўнинчи тоифа ҳунар-санъат эгаларидир.Уларнинг давлат хонага келтириб ўрдада ўринлар белгиланган, деб таърифлайди. Ёзма манбаларда яна шу даврнинг йирик бастакор созандаларидан Сайфитдин Найи ва Қутби Найи, Саид Юсуф (қўбуз), Дарвиш бек каби мусиқа соҳасида машхур бўлган санъаткорлар қаламга олинади. Мовароуннахр маданияти ва санъати айниқса Улуғбек (1394-1449) замонасида юксакликка кўтарилди. Профессор Абдурауф Фитрат Улуғбек даврида Самарқандда ижод қилган Дарвиш Ахмадий Қонуний, Султон Аҳмад Найи, мусиқий рисола ёзган қоракўллик Ҳисорий, Хоразмлик Абу Вафо, мусиқашунос олим мавлоно Соҳиб Балҳий, Шаҳрисабзлик бастакор Абул Барака, машҳур созанда Навоийнинг муалимми Хўжа Юсуф Бурхон, Навоийнинг тоғаси Муҳаммад али Ғарибийлар каби ўша замоннинг машҳур санъткорларини қаламга олиб ўтади. Машҳур мусиқашунос Ҳофиз Дарвиш Алининг қаламига мансуб «Туҳфатус сурур» асарида айтилишича Улуғбек Мирзонинг ўзи ҳам мусиқий олимлардан саналган. «Муҳит ат тавориҳ» китобида уни бастакор сифатида «Булужий», «Шодиёна»- (бу бизгача етиб келган), «Ахлоқий», «Табризий», «Усули равон», «Усули Баҳри» каби йирик мусиқа асарлари яратгани кўрсатилади. Маълумотларда шахар санъаткорлари ичида яллачи аёллар ва раққосалар ҳам бўлганлиги айтиб ўтилади. Улуғбек вафотидан сўнг санъатдаги ривожланиш давриХиротга кўчди. Бунинг бевосита раҳбарлигида улуғ бобомиз Алишер Навоий турди, подшоҳ ва шоир Хусайн Бойқаро хомийлик қилди. Навоий бутун Мовароуннаҳр, Хуросон санъат ва адабиёт, маданият аҳлининг сарбони бўлиб янги тараққиёт поғонасига олиб чиқди. Шу давр ичида ўзбек халқининг мусиқа маданияти юксак чўққига кўтарилди. Буюк мусиқа устозлари энг истеъдодли талабаларни ўз тарбиясига олди. Янги куйлар, қўшиқлар, мусиқа назариясига оид асарлар майдонга келди, талантли созандалар, бастакорлар,

ҳофизлар етишиб чиқди. Устози ва дусти буюк шоир Абдурахмон Жомий ҳам бу борада қалам тебратиб «Рисолал мусиқий» асарини ёзди. Бу асарда ўзбек халқининг қадимий ўн икки мақоми ҳақида қимматли маълумотлар берилди. Яна бир замондош олим Зайнобуддин Ал Хусайний «Қонуни илми ва амали мусиқий» номли мусиқий дарслик ёзиб, уни Навоийга бағишлади. Нуритдин Марғилонийнинг «Мақсадул адвор» («Мусиқа илмини мақсади») рисоласи ҳам майдонга келди. Навоий фақат санъаткорларнинг хомийси бўлибгина қолмай, у мусиқа олими ва бастакори ҳам бўлган.Захриддин Муҳаммад Бобур унинг бир қатор мусиқа асарлари яратганини, жумладан «Нақши» (ашула)лари, «Пешрав» (мусиқа)лари борлигини «Бобурнома» асарида ҳикоя қилади. Ўзларининг таҳаллуслари ҳам «Наво» га боғланганликлари замирида мусиқага яқиндан ошно бўлганликларини кўрсатади!. Навоий «Маҳбубул-қулуб» асарининг иккинчи мутриб ( ашулачи), муғанний (созанда) фаслида мутриб ва муғаннийлар ижроларини таъсирчанлиги ва тарбиявий аҳамияти ҳақида сўз юритади ва най, ғижжак, танбур, чанг, уд, рубоб, қўбуз, қонун, чағона, каби мусиқа асбобларини фазилатларини ҳам таърифлайди. «Мезонул авзон» асарида Навоий туюқ чанги, туркий, орзуворий, муҳаббатнома, мустаъзод каби халқ қўшиқларининг 8 тури, уларнинг вазн хусусиятлари ҳақида маълумотлар беради. «Ҳамсатул-мутаҳаййирин» асарида эса Навоийнинг мусиқа назариясига катта эътибор бергани намоён бўлади. Бу асарда Мавлоно Али Ўоҳнинг тенги йўқ созанда, назариётчи эканини ва унга бир назарий дарслик ёзишни топширганини айтади. Бундан ташқари устод Қулмуҳаммад, Хўжа Шаҳобиддин, Абдулломарваридий, мавлоно Биноий каби мусиқашуносларнинг мусиқага оид асарлар ёзганларини кўрсатиб ўтади. Навоий «Холати Пахлавон Муҳаммад» асарини ўз даврининг буюк бастакори, ўн икки мақомнинг такомиллашувида катта хисса қўшган Пахловон Муҳаммаднинг мусиқа ижодига бағишлади.

Ўша давр мусиқа маданияти ҳақида Захриддин Муҳаммад Бобур ҳам қимматли маълумотлар берган. Унинг ёзишича устодлар Қулмуҳаммад, Абдулло Марворидий, Хусайн Удий, Дарвишбек, Юсуф ўғлоқи ( қўбиз), Ғулом Шоди, Шайхи найи, шайх қули (ғижжак)лар Навоийнинг ёрдами ва ғамхўрлиги туфайли шуҳрат топганлар. Зайниддин Восифий ўзининг «Бадоеъул вақеъ» асарида Навоий замонасида халқ санъатини катта ривож топгани тўғрисида ёзиб, Хасан Найи, Аҳмад Ғижжакий, Али Кучак Танбурий, Хасан Болобоний, Мирзо Байрам, Ғиёсиддин каби созанда ва бастакорларни номларини келтиради. Зайниддин Восифийнинг маълумотларига қараганда Хирот Сафавийлар томонидан ишғол қилинганда беш юзга яқин санъат ахли Мовароуннахрга кучиш қилганлиги, булар орасида Қосим Али қонуний, ашулачи ва созанда аёл (туғанния) ЧақарХоним, Саид Аҳмад Ғижжакий, Муҳиби Али Болобоний, Хасан Уди, Хусан Уди, Хусайн Кучак найи, Ҳофиз Мархонанда, раққослардан Мақсуд Али кабилар борлиги айтиб ўтилади. Профессор Абдурауф Фитрат ҳам XV -асрда Мовароуннахр ва Ҳиротда ижод қилган. «Ишрат» исимли чолғу созини чаладиган устод Абулқосим ва Хусайн Бойқаронинг мусиқий муаллими, андижонлик мавлоно Юсуф Бадийи, (Хусайн Бойқаро ҳам мусиқа билан шуғулланганлиги шундан кўринади), танбурга бир сим қўшимча қилиб ижро этган. Маҳмуд Шайбоний, Абдуқодир Марғилоний, Ҳабибуллоий чанги, Муҳаррамий чанчи, Али Шунқар, Меҳтар шамсиддин ноғорачи, Меҳтар Имом ноғорачи, Алижон ғижжакийлар каби ўша замоннинг мусиқий устозлари ҳақида маълумот беради. XIV -аср охири XV -асрда Фағона, Тошкент, Бухоро, Кеш ва Хева каби Мовароуннахрнинг бошқа вилоят ва шаҳарларида ҳам маданий ҳаёт, жумладан мусиқий маданият ривож топди. Фарғона ҳукмдори Умаршайҳ ( Бобурнинг отаси) ўз пойтахти бўлмиш Андижонга санъат аҳлини йиғишга ҳаракат қилган. Ўша давр санъат равнақи ҳақида «Бобурнома»да ма p лумотлар берилади. Бобур ўша давр Андижон мусиқий муҳитининг

устозларидан Хўжа Юсуфни, Восидий эса Тошкентлик бастакор, созанда Шоҳ Ҳусайнни эслаб ўтадилар. XVI - XII аср мусиқий санъатнинг тараққиётига назар солсак, ўртадаги бир қанча узилишлардан сўнг, олдинга силжишлар рўй берганини гувоҳи бўламиз. XVI -асрнинг йирик шоири ва мусиқашунос олими Нажмитдин Кавкабий (1576 йилда вафот этган) раҳбарлигида ўн икки мақом янада мукаммалашди. Дарвиш Алининг ҳикоя қилишича, Ҳиротда таҳсил кўрган мавлоно Нажмитдин Кавкабий Убайдуллохон томонидан Бухорога олдириб келинган ва бу ерда ўз мактабини яратиб, ўзбек мусиқаси такомили устида иш олиб борган. У Хўжа Муҳаммад Мавлоно Ризо Самарқандий, Хўжа Хасан Нисорий, Мавлоно Хасан Кавкабий, Боқи жарроҳ каби мусиқашуносларни тайёрлаган. Кавкабий «Рисолаи мусиқий» асарини яратиб мусиқа назарияси фанига катта ҳисса қўшган. XVI -аср охири XVII -асрда Шайбонийлар ҳукмдорлиги даврида Бухорога-турли ерлрадан санъаткорларни олиб келиб тўплаш давом эттирилади. Убайдуллохон (ўз шоир сифатида девон қилдирган) Хиротни босиб олганда машҳур Ҳофиз Ахий Гаравийни Бухорога олдириб келади ва Гаравий Бухорода мақом ижрочилари мактабини ташкил қилади. Дарвиш Алининг шоҳидлиги беришича Ахий Гаравий мактабида Хўжа Ҳамза Тошкандий, Хўжа Бобо чангий, Дарвиш Маҳмудий Андижоний, Ҳофизи Ушшоқий каби Мовароуннахрнинг турли жойларидан келганҳофизлар тарбияланганлар. XVII -асрнинг йирик созандаси, мусиқа тарихчиси ва назариётчиларидан бири Дарвиш Али Чанги бўлди. У 12 бўлимдан иборат «Рисолаий мусиқи» асарини яратди. Бу асар ўша давр мусиқа тарихини ўрганишда мухим манба бўлиб хизмат қилади. Унда мақомлар, мақомларнинг шў p балари, усулларига ва мусиқа назариясига кенг тўхтайди. Дарвиш Али рисоласига турли даврларда яшаган созандалар ҳақида ва ўша замон мусиқа асбоблари танбур, чанг, най, қўшнай, қонун, уд, барбад, рубоб, қўбуз, руд, ғижжак, ишрат,кунгура, дутор, сетор, сурнай, болобон, ноғора,

карнай, доира каби созлар тўғрисида кенг маълумот беради. Бу даврда яна номаълум муаллифлар томонидан «Рисолатун фиилмил мусиқий», «Присолаи карамия» каби мусиқа назариясига оид асарлар ҳам ёзилади. XVII -асрнинг иккинчи ярмига келиб мусиқа санъати яна тушкунликка тушади. Мовароуннаҳрнинг уч хонлик ва амирликка бўлиниб кетилиши сезиларли таъсирини кўрсатади. Бунинг натижасида маданий-мусиқий ҳаётда ажралишлар рўй беради. Шунга қарамасдан Хива хонлигида,Бухоро амирлигида, Қўқон хонлигидаги мусиқий санъат мухити ўз холича давом этди ва бирмунча муваффақиятларга ҳам эришилди. Ўтмишда нота ёзуви бўлмаганлиги сабабли оғиздан оғизга ўтиб келган мавжуд халқ мумтоз куй ва қўшиқлари эндиликда нотага олинган бўлиб, бу хайрли ишни В.А. Успенский, Е.Е. Романовская, И.А. Акбаров, М. Юсупов, академик Юнус Ражабий сингари алломалар амалга оширдилар. Бу борада, айниқса, устоз Юнус Ражабийнинг хизматлари беқиёсдир. Натижада «Ўзбек халқ музикаси», «Шашмақом», «Хоразм мақомлари», «Гулёри Шахноз» сингари кўп жилдли қатор мусиқий тўпламлар дунёга келди ва халқимизнинг чинакам маънавий бойлигига айланди. Ушбу тўпламларда мақомларни ва халқ анъанавий қўшиқларини наср ва мушкулот, айтим ва чертим йўлларини устоз ҳофизлар ва моҳир созандалар ажойиб сайқаллар бериб ижро этишиб келмоқдалар. Яна шуни айтиш жоизки, халқимизнинг улкан мусиқа меросини, фол p клор санъатини илмий таҳлил қилиб, уни халққа етказиш борасида мусиқашунос олимларимизнинг ҳам хизматлари катта бўлиб, ўзларининг китоб ва монографияларида, қўлланма, дарсликларида, мақола ва чиқишларида илмий нуқтаи назар билан асослаб бермоқдалар. Бу борада Файзулла Кароматов, Илёс Акбаров, Исхоқ Ражабов, Тўхтасин Ғофурбеков, Рустамбек Абдуллаев, Абдуманнон Назаров, Оқилхон Иброҳимов, Отаназар Матёқубов, Равшан Юнусов сингари таниқли мусиқашуносларимизнинг меҳнатлари беқиёсдир. Ўлкамизда мусиқий меросимизнинг ажралмас қисми бўлмиш ҳофизлик азалдан муқаддас саналган. Ислом оламида муқаддас китобимиз бўлмиш

«Қуръон» оятларини дилга жо қилиб, унинг зери - забарлари билан ёддан ижро этган алломаларни « X офизи Қуръон» деб юритганлар. «Ҳофиз» арабча сўз бўлиб, «ёдда сақламоқ» маъносини англатади. Ҳофиз - Оллоҳнинг 99 исмларидан бири деб ҳам таърифланади. Мумтоз ҳофизларимиз исломий билимлардан ҳамда бадиий шеъриятдан ҳабардор бўлганлар. Шунинг учун ҳам улар ижро этган қўшиқлар ниҳоят таъсирчан бўлиб, тингловчиларни ўзларига ром эта олган. Мумтоз шоирларимизнинг беқиёс маънога эга бўлган ғазалларини куйга солиб, ижро этган қўшиқлари учун «Ҳофиз» деган номга мушарраф бўлишлари ҳам қандайдир рамзий маъно касб этиши табиийдир. Бу ўринда Мажзуби Намангонийнинг қуйидаги сатрлари ибратлидир: Дема танбур ноласин қўл ташлаганда тордин Билки келмиш бу тарона санъати Жаббордин. Шундан кўринадики, мусиқа инсон жисмига жон билан кирганлигини, бунда илоҳий қудрат борлигини ислом уламолари ҳам эътироф этишган. Улуғ аллома Алихонтўра Соғуний «Тарихи Муҳаммадий» китобларида шаходат беришларича, пайғамбаримиз Расулоллоҳ (С.А.В.) Маккадан Мадинага хижрат қилиб шаҳарга киришларида ёш жория қизлар чилдирмалар чалишиб, қуйидаги қўшиқ ва алёрларни айтишган экан: Тўлин ой чиқди бизларга Видо тоғини устидин, Керакдур шукрини айтмоқ, бу дунё борича биздин, Келибсиз, хуш келибсиз, эй юбормиш тангрини нури Қабул этмак эрур биздин, худо амри келур сиздин. Бани нажор аҳлининг ёш қизлари бўлурмиз, Муҳаммаднинг келганин бахтимиз деб билурмиз. Хуш келдингиз бизга сиз, қадамингиз муборак,

Оёқ босган изингиз кўзга сурма қилурмиз. Шундан кўринадики, қўшик, алёр, лапар айтиш Пайғамбаримиз (С.А.В.) давридан бизга мерос бўлиб қолган. Ўтмишдан мақом ва анъанавий мумтоз қўшиқларнинг дунёга келишида ва ижро этилишида барча даврларда яшаган халқ бастакорлари ва ҳофизларининг ижодлари давр билан ҳамоҳанг бўлган. Бунга машҳур бастакор ва ижрочилар Борбад Марвазий, Абу Хафз Суғдий, Абу Бакр Рубобий, Абул Аббос Бахтиёр, Абдулқодир Мароғий, Дарвишали Чангий, Пахлавон Муҳаммад сингари бобокалонларимизнинг ижодларини мисол тариқасида келтириш мумкин. Улуғ мутафаккир Алишер Навоий ижодида ҳам мусиқа санъати катта ўрин тутган. Қуйида шоирнинг «Ҳофиз» радифли шеъридан мисол келтирилади: Чекти булбул киби минг лаҳз ила достон Ҳофиз, Йўқ анингдек яна бу даврда хушхон Ҳофиз. Ҳофиз этган киби халқ лутфи они Қуръонда, Бўлдик онинг доғи ҳар ҳолида Қуръон Ҳофиз. Сендадир наъмайи Довуд ила инъофи Масиҳ, Бордурур йўқ эса даврон фаровон Ҳофиз. Эй Навоий, дема лахнига недин бўлдинг сайд, Халқ сайдига кони ўйла хуш илҳом Ҳофиз. Ғазал сатрларида Навоийнинг ҳофиз аҳлига бўлган чуқур ҳурмат - эхтироми, хонанда санъатини улуғлаш, хушхон ҳофизларнинг сифатлари

ифодаланади. Болалигидан чолғучи бўлган Довуд пайғамбар мусиқа санъатининг пири ҳисобланади. Шу сабабдан ушбу ғазалда «Наъмайи Довуд» ибораси қўлланилган. Ўзбек халқ мусиқасининг жанрларига асосланиб яратилган асарларни ижро этувчилар қадимдан турлича номланган : хонанда, ҳофиз, ашулачи, қўшиқчи, яллачи, катта ашулачи, лапарчи, талқинчи, мақомхон, савтхон, бахши, шоир, зокир, муғанний, мутриб, йировчи, гўянда сингарилар. Бу ижрочилар бир неча гуруҳга бўлинадилар, чунончи, мақом ижрочиларига мақомхон, ҳофиз, хонанда, савтхон дейилса, достон , мусиқа ижрочиларига бахши, шоир, достончи, йировчи дейилган. Халқ орасида кенг тарқалган жанр ижрочилари - яллачи, лапарчи, ашулачи, қўшиқчи сингари номлар билан аталиб келинган. Шу ўринда айтиш керакки, барча мақом ижролари ва машҳур қўшиқлар турли даврларда қайсидир бастакор томонидан яратилган. Бу ижролар халқона бўлганлиги сабабли халқ орасига сингиб кетган ва халқнинг маънавий бойлигига айланган. Шу боис бизнинг давримизда ҳам яратилган анъанавий қўшиқларимизнинг машҳурлари бастакорлар томонидан яратилиб, халқ орасида машҳур бўлиб кетишининг сабаби ҳам шундадир. Масалан, Юнус Ражабийнинг «Не наво», «Куйгай», Тўхтасин Жалиловнинг «Кокилинг», «Ўйнасин», Комилжон Жабборовнинг «Этмасмидим», Имомжон Икромовнинг «Сўлим», Саиджон Калоновниг «Эй сарви равон», Дони Зокировнинг «Эй сабо», Орифхон Хатамовнинг «Хоҳ инон, хоҳ инонма», Раҳматжон Турсуновнинг «Ғамзасин» сингари юзлаб қўшиқлар бунга мисолдир. Анъанавий қўшиқ ижрочилиги тарихига назар ташласак, Х1Х асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида ўлкамизда бу муқаддас санъатнинг бутун бир ижрочи авлоди етишиб чиққанлигининг гувоҳи бўламиз. Ота Жалол Носиров, Ота Ғиёс Абдулғани, Хожи Абдулазиз Абдурасулов, Домла Ҳалим Ибодов, Леви Бобохонов, Содирхон ҳофиз Бобошарифов, Зоҳидхон

ҳофиз, Мадали ҳофиз, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммедов, Матёқуб Харратов сингари забардаст ҳофизлар шулар жумласидандир. Ўтмишда нота ривожланмаган бўлиб, Оврупа мусиқа терминлари ўрнида ҳофизларимиз овоз маромига қараб «Гуллиги», «Бинниги», «Шиками», «Хонақоҳий» деб аталмиш нафас олиш, чиқариш ва ижро йўлларидан фойдаланишган. Ўша давр ҳофизларининг овозлари ўктам, бақувват бўлганлиги сабабли улар кўпроқ «Шиками» йўлида ижро этганлар. Бу йўлда ижро этиш ғоятда мураккаб бўлиб, шинавандалар томонидан жуда қадрланган. Чунки ҳофиз товушини ичкаридан тежамкорлик билан қорин бўшлиғидан чиқариб қўшиқ айтади. Шунинг учун ҳам «Шиками» йўли чуқур нафас олишга асосланиши, тиниқлиги ҳамда жарангдорлиги билан «Гуллиги», «Бинниги» каби ашула йўлларидан фарқ қилади. Устоз ҳофизлар ўз ижрочилик маҳоратларини ошириш учун акс- садо берувчи махсус гумбазли биноларда машғулот ўтказганлар, шу тариқа овозларига сайқал беришган. «Шиками» йўлидан фарқ қилувчи «Хонақоҳий» йўли бўлиб, унда ҳофиз қўшиқ сўзларини аниқ талаффуз этиб, тингловчига ғазал мазмунини ифодали қилиб етказган. Устоз ҳофизларимиз дастурларидан ҳар хил маросимларда ижро этиладиган қўшиқлар ҳам ўрин олган. Масалан, Содирхон ҳофиз қўшиқларни созсиз, икки кафтини қулоғига қўйган ҳолда, аламли «Якка фарёд» тарзида, «Хонақоҳий» йўлида ижро этиб келган. Ўз ашулаларини йил фасллари ва ҳатто, куннинг маълум пайтларига кўра танлаб айтган. Баҳор тонгларида - «Амин насруллойи», «Қийиқ», «Қора тонг»ни, пешиндан кейин «Гулёри Шаҳноз»ни, кечқурун «Сарпарда», «Рок баланд», «Дилхирож» ва бошқаларни куйлаган. Бундан ташқари, устоз ҳофизларимиз қўшиқ ижро этиш билан бирга мақомларни ўзлаштириб, бетакрор муаллиф сифатида мақомларни янги шўъбалар билан бойитганлар. Масалан, мақомдон устоз Ота Жалол Носиров «Шашмақом»нинг мушкулот қисмларини тартибга солган, айрим мақом шўъбаларини кенгайтирган, ривожлантирган ва қўшимча қисмлар

басталаган. Жумладан, улардан бири «Савти Жалолий» деб аталади. Марғилонлик Мадали ҳофиз эса «Абдураҳмонбеги», «Қаландар», «Тановар» каби ижро йўлларини янги талқинлари билан тўлдириб, санъатимиз хазинасини янги ижролар билан бойитди. Шу тариқа умрбоқий мақомларимизга устоз ҳофизларимиз ижросида қўшимча жило берилиб, янада тўлдирилиб ижро этиб келинмоқда. Бизнинг давримизга келиб ҳам бу хайрли ишлар давом этди. Масалан, машҳур ҳофиз ва бастакор Фаттоххон Мамадалиев «Насруллойи» мусиқа йўлларига сўз солиб, унинг талқинчасини, уфорисини, соқиномасини яратди. «Мискин»нинг бешта йўлини, «Чоргоҳ» нинг бешта йўлини, «Умрзоқполвон ушшоқи»нинг соқинамоларини қўшиб, ушшоқларнинг қадимий ижроларини тиклади. «Бузрук»нинг сурнай йўлларини талқин қилди. Изланишлар натижасида халқ анъанавий ижрочилиги бир неча ижро йўллари билан бойиди, улардан бири туркум сифатида «Савти Фаттоҳхон» номи билан ижрочиларимиз ва олимларимиз томонидан тан олинди. ХХ асрнинг 20-30- йилларига келиб анъанавий қўшиқчилигимизга иккинчи бир авлод кириб келдики, бу улуғ ҳофизларимиз санъатимиз хазинасини ўзларининг мумтоз қўшиқлари билан бойитдилар. Уларнинг муборак номларини ҳурмат ва эҳтиром билан зикр этиб ўтиш жоиздир. Хоразм воҳасидан Матпано ота Худойберганов, Куржи ота Авазматов, Мадраҳим Ёқубов (Шерозий), Жуманиёз Хайитбоев, Ҳожихон Болтаев, Комилжон Отаниёзов, Бухоро, Самарқанддан Ота Ғиёс Абдулғани, Михаил Толмасов, қори Каромат, Тиллабой ҳофиз, Уста Шоди, Тожихон ҳофиз, Боруҳ Зеркиев, Тошкентдан Шораҳим Шоумаров, Иноғом ва Илҳом ҳофизлар, Абдулқаҳҳор, Султонхон, Юнус Ражабий, Бобохон ва Акмалхон Сўфихоновлар, Хўжанддан Тўрахўжа ҳофиз, Абдуқаюм ҳофиз, Каримжон ҳофизлар, Фарғона водийсидан Ҳамроқул қори Тўрақулов, Эрка қори Каримов, Болта ҳофиз Ражабов, Мамадбобо Сатторов, Шерқўзи Бойқўзиев, Ҳайдарали Ҳикматов, Холқора ҳофиз, Беркинбой Файзиев, Абдулла Файзуллаев, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Ортиқхўжа

Имомхўжаев, Акбар Ҳайдаров, Бобораҳим Мирзаев, Ашурали ҳофиз, Умрзоқ полвон Сайдалиев сингари ҳофизлар ўзларидан олдин ижро қилиб ўтган устозларнинг қўшиқчилик санъатини давом эттиришиб, анъанавий ижрочилигимизда ҳар бирлари бир- бирига ўхшамаган ажойиб ижро услубларини ҳам яратдилар, шу билан бирга, ўзлари басталаган асарлари билан қўшиқчилигимиз хазинасини бойитдилар. Бу борада, айниқса, Хожи Абдулазиз Абдурасулов, Матпано Худойберганов, Хожихон Болтаев, Комилжон Отаниёзов, Жўрахон Султонов, Юнус Ражабий ижодлари бунга мисол бўла олади. Содирхон ҳофиз ижро этган «Ушшоқи Содирхон» номи билан машҳур бўлиб кетган. Хожи Абдулазиз басталаган «Гулузорим» қўшиғи, Жўрахон Султонов басталаган ва ўзи ижро этган «Гулузорим қани», «Найлайин» қўшиқлари анъанавий меросимиз қатори мусиқий хазинамиздан мустаҳкам ўрин олди. Шу ўринда айтиш лозимки, қўшиқчилик санъатимиз ривожига ўзбек бастакорлари ва созандалари ўзларининг улкан ҳиссаларини қўшиб келмоқдалар. Юнус Ражабий, Тўхтасин Жалилов, Имомжон Икромов, Комилжон Жабборов, Саиджон Калонов, Муҳаммаджон Мирзаев, Муҳторжон Муртазоев, Фаҳриддин Содиқов, Абдухошим Исмоилов сингари юзлаб бастакорлар яратган қўшиқ ва куйлар халқ мулкига айланиб қолди. Яна шуни таъкидлаш лозимки, анъанавий қўшиқчилик, ялла, лапар, ўлан ижрочилиги ривожига аёл ҳофизларимизнинг қўшган ҳиссалари ҳам беқиёсдир. Аёллар иштирокида ўтадиган йиғин ва мажлисларда аёл ҳофизалар хизмат қилишган. Машҳур ёзувчимиз Абдулла Қодирий «Меҳробдан чаён» романида Қўқон хони Худоёрхон саройидаги ҳофизалар тўғрисида аниқ маълумот беради. Нусрат ҳофиз, Мисқол ҳофиз, Тош ҳофиз, Марғилонлик Зебохон, Ботирбоши хола, Тилло ҳофиз, Тожихон ҳофиз, Хон оғача, Мисоқ оғача, Улуғ ўюнчи, Ражабхон ҳофизларнинг номлари зикр этилади. Кейинчалик ҳам бу анъаналар давом эттирилиб, Лутфихон ая, Адолатхон ая, Ҳадяхон Ҳамдамова, Ҳалимахон Носирова, Тамарахоним, Саодат Қобулова, Зайнаб Полвонова, Берта Давидова, Коммуна Исмоилова,

Раҳимахон Мазоҳидова, Ҳабибахон Охунова, Олмахон Хаитова сингари забардаст ҳофизаларимизнинг қўшиқчилик бўстонидаги хизматлари беқиёсдир. Уларнинг анъаналарини ҳозирда етук, талантли ҳофизалар давом эттирмоқдалар. ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб анъанавий қўшиқчилигимиз гулдастаси навбатдаги авлод қўлига ўтди. Ориф ҳожи Алимахсумов, Очилхон Отахонов, Орифхон Хотамов, Муҳаммаджон Каримов, Одилжон Юсупов, Фаттоҳхон Мамадалиев, Таваккал Қодиров, Муроджон Аҳмедов, Рўзимат Жуманиёзов, Расулқори Мамадалиев, Фахриддин Умаров, Толибжон Бадинов, Қувондиқ Искандаров, Эсон Лутфуллаев, Алижон Ҳасанов, Неъматжон Қулабдуллаев, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Ҳамдамов, Тожиддин Муродов, Камолиддин Раҳимов сингари машҳур ҳофизлар шулар жумласидандир. Буюк истиқлолимиз шарофати билан анъанавий қўшиқчилик санъатимиз ривож топмоқда. Улуғ устозлар Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов, Комилжон Отаниёзов, Фаттоҳхон Мамадалиев, Одилжон Юсупов, Таваккал Қодиров, Отажон Худойшукуров номлари билан ўтказилаётган республика ва воҳалар ёш хонандалари кўрик танловлари, «Шарқ тароналари» халқаро мусиқа анжуманида ҳофиз ва хонандаларимизнинг эришаётган муваффақиятлари, «Ўзбекистон - ватаним маним» республика қўшиқлар кўрик танловининг анъанавий тарзда ўтказилиши қўшиқчилик санъатимизнинг келажак авлод қўлига топширишда кўприк бўлиб хизмат қилмоқда. Бугунги кунда устозлар анъанасини давом эттиришиб, қатор санъаткорлар муваффақиятли ижод қилмоқдалар. Улар устозлар мактабига суянган ҳолда ўзларига хос ижро йўллари ва услублари билан қўшиқчилик хазинасига сезиларли ҳисса қўшмоқдалар. Ота - боболаримиз асрлар мобайнида эъзозлаб, сайқал беришиб, катта ижодий изланишлар билан ўз елкаларида опичлаб ўтган буюк санъатимиз хазинасини, миллий қўшиқчилик ижрочилиги анъанасини ушбу асрда

етишиб чиқадиган санъаткор авлод вакиллари келгуси асрларга олиб ўтадилар деган умиддамиз.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.Каримов “Ўзбекистон XXI-аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент 1997й. 2. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” Тошкент «Ўзбекистон» 2000 й. 3. «Маънавият ва комиллик» Тошкент 1997 й. 4. И. Абдуллоҳ “Маънавият ва маърифат”, «Миллий тикланиш» газетасининг 1998 йил 12 ноябр сони. 5. С.Мирвалиев “Маънавият уфқлари”, “Мулоқот” журнали, 1997-йил 6-сон . 6. М.Хайруллаев, Д.Шорахмедов “Маданият ва мерос”. Тошкент «Санъат» нашриёти, 1973 й. 7. Н.Жўраев, Т.Файзуллаев, Қ Усмонов “Ўзбекистон тарихи” Тошкент-1998 йил.

O'xshashlar

Туркистонда жадидчилик ҳаракати

Ватан маданияти Марказий Осиё халқларининг қадимги маданияти

Антик Европа маданияти

Ватан маданияти тарихи

XVIII-XX асрларда марказий осиё маданияти