Shirin so’z va chiroyli muomala - inson ko’rki sifatida - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Shirin so’z va chiroyli muomala - inson ko’rki sifatida

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Shirin so ’z va chiroyli muomala - inson ko’rki sifatida Reja: 1. Shirinso`zlik va uning shartlari 2. Chiroyli muomalaning qudrati

Shirinso`zlik va uning shartlari Ma ’lumki, «Avesto»da Axura-Mazda dunyoga haqiqat, go’zallik va ezgulikni o’rnatish uchun kelgan Iloh sifatida ulug’lanadi. Buni «Asha alqovi»dan o’rin olgan quyidagi misralarda yaqqol ko’rish mumkin: Quvonsin Axura-Mazda- Eng loyiq haqning irodasi ro’yobga chiqib, Axrimanda bo’lsin. Ezgu o`y, ezgu so`z va ezgu ishlami alqayman, О’zimni butkul ezgu о`y, ezgu so’z va ezgu amallarga baxshida etaman, Qabih oy, yomon so`z va yomon ishlardan tiyaman » Shuni ta ’kidlash lozimki, mazkur fikrlar oddiy fikr, oddiy so’z, oddiy amal emas, balki tamoman xunuklikdan, yovuzlikdan xoli bo’lgan ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amaldir. Bu holat «Avesto»da jon va tana tafsiloti bilan bog’liq bo’lgan XXII Yashtda batafsil bayon etiladi. Ya’ni, insonlarning bu dunyoda qilgan ezgu a’mollari, yaxshiliklari, ulug’vor ishlari uning oxiratda go’zal ruh timsolida namoyon bo’lishini ta’minlaydi. «Yorug’ dunyoda yaxshi amallar qilgan yigitning joni, ruhi go’zaldir. Yigitning ruhi qiz siymosida «Muloyim edim yanada muloyimroq qilding, chiroyli edim yanada go’zal qilding, baland edim, ezgu fikrat, ezgu kalora va ezgu amallar bilan meni yanada balandroq ko’tarding» deydi...» Gunohkor joni hayot chog’ida ko’rmagan xunuk, badbashara bir qizni uchratadi. «Ey qora yurak, zahar tilli munofiq gunohkor,-deydi u,- men qiz emasman, sen hayotda qilgan yomon amallaringman. Chunki sen hayotda Xudoga e’tiqod qo’yganlarni ko’rib turib, devlarga sig ’ingansan. Yaqin-uzoqdan kelgan musofir odamlarga boshpana berganda, mehnat qilganda, xayr-sadaqa ulashganda yaxshi odamlarni kamsitib, haqorat qilgansan, eshigingni yopib qo’ygansan. Haqqoniy hukm chiqarilganda, pora olinmaganda, to’g’ri guvohlik berilganda va to’g’ri gapirganda, sen ko’rib turib, adolatsizlik, nohaqlik qilib, yolg’on so’zlar aytgansan. Men sen o’ylagan, aytgan va qilgan yomon fikrat, yomon kalom va yomon

amallaringman. Nomussiz edim, sen tufayli battar o’rnimni yo’qotdim, jirkanch edim, yanada nafratli bo’ldim, sharmanda edim, battar rasvo bo’ldim»1. «Avesto»dagi mazkur fikrlar asotir (mifologiya) sifatida aks etsa-da, uning inson xulq go’zaUigini kamol toptirishdagi ahamiyati beqiyos. Bu borada faylasuf olim T. Mahmudov quyidagi fikrni bildiradi: «Zaratushtra ta’limotiga qanchalik chuqur kirib borsak, unda inson go’zalligi qanchalik yuksak axloqiy-estetik nuqtai nazardan talqin etilganligini ko’ramiz. Inson fikri, so’zi va ishi bilan go’zaldir degan g’oya «Avesto»ning boshdan oxirigacha asosiy falsafiy-estetik g’oya bo’lib o’tadi. Xuddi mana shu fazilatlarning mushtarakligi inson qalbi va amallarining go’zaUigini belgilaydi. So ’z kundalik hayotda fikr almashuv quroli hisoblanadi. Odatda, o’zimiz aytayotgan yoki eshitayotgan so’zlarning butun mohiyati haqida ko’p o’ylab o’tirmaymiz. Bunga hojat ham yo’q. Bizni gap zamiridagi natija qiziqtiradi, xolos. Darhaqiqat, so’z ham jonli narsa. Uning qudrati insonda hayajon qo’zg`ab, yuragida ezgu hislar tug’dirishida. Xalq bunday so’zlarni ardoqlab kutib oladi: u endi ma’naviyboylikkaaylanadi. Olamga odamzod sara mavjudot sifatida keldi, u salohiyat, bilim va zakovatga ega bo ’ldi. Unga tabiat aql va ong ato qildi, so4zlash qobiliyatini berdi, uni andisha, xushxulq va go’zal fe’l bilan ta’minladi. «So’z san’atining sirli-sehrli mo"jizakor qudrati shundaki-deb ta’kidlaydi adabiyotshunos olim U.Normatov,-u faqat go’zal shaxslar, buyuk daho siymolar timsoli emas, oddiy odamlar, afandi tabiat, dovdir, ziddiyatli kimsalar obrazi orqali ham milliy sha’ni, dovrug’ini olamga ko’z-ko’z qilaverishi mumkin». Oilada yoki jamiyatda sodir bo ’ladigan katta-kichik janjallarni diqqat bilan kuzatilsa, barchasining sababi, kc’pincha, qo’pol so’z yoki yomon muomalaga borib taqalishi muqarrar. Bir kishi o’ylamasdan gapirib qo’ysa, boshqasiga shu gap yoqmaydi va natijada bekordan beko^ga janjal kelib chiqadi. Shirinso’z ko’pgina muvoffaqiyatlarning omilidir, aytish joiz bo’lsa, u taraqqiy etgan jamiyat tashkil etishning asoslaridandir. Shuning uchun ham bu narsaga barcha tarbiyachilar va islohchilar katta ahamiyat beradilar. Ular doimo boshqalarga yaxshi so’zlarni

aytish, muloyim gaplarni tanlashga undaydilar. Yaxshi, muloyim gapni ishlatish insonning obro’sini orttiradi, do’stlarini ko’paytiradi, hammaning hurmatiga sazovor qiladi. Adabiy-tarixiy yodgorliklarimizning har bir zarvarag ’ida, keksa-larimizning ikki gapining birida ibratli so’zlarga duch kelaveramiz. Chunki turmush tajribalari asosida shakllangan shirinso’zlik, suhbat ododi va tarbiya masalalarida hamisha muhim o’rin tutgan. Bugun esa qalin-qalin kitoblarda ham, zamondoshlarimiz nutqida ham ular juda kamqo’llaniladiganbo’libqolgan. Amir Xusrav Dehlaviy suhbat odobiga ko ’p e’tibor qaratgan. Shoir yomon niyatli, fikri buzuq, sovuq muomala odamlardan yiroq yurishni maslahat beradi: Suhbati on kass , ki ba sidqu safost , Domani о’gir kaz ahll vafost. Ya ’ni, sadoqatli, safoli odam bilan suhbat qur, vafo ahlidan boMgan kishining etagini ushla, deydi shoir. Shuningdek, Amir Xusrav manmanlik va takabburlikni qoralaydi. Birovga salom bersang, ammo u alik olmasdan o’tib ketsa, unday odamlardan yaxshilik chiqishi gumon: «Salomingga javob bermagan kishidan tosh yaxshi, chunki toshni savob yo’lida ishtlatish mumkin». Qo’pol, qo’rs odamni shoir devga o’xshatadi. 0’z boyligi, shavkati bilan kerilib yurganlar esa, bamisoli o’tkinchi shamol/«shamol miyani to’ldirgan bo’lsa, undan umid yo’q», uni hamsuhbat qilib bo’lmaydi - Amir Xusravning pandi shunaqa. Ulug’ shoir «Matla’ul anvor» dostonining to’qqizinchi maqolotida «boli takabbur» kallasini to’ldirgan kimsalarning ko’pini ko’rdim, ular vaysab-vaysab o’tib ketdilar, deydi. Umuman, Amir Xusrav bir tomondan, yaxshi xulq, odobni, ezgulikni targ’ib etadi, yaxshi xislatlarni egallashga da’vat qiladi. Boshqalarga lutf ko’rgazish barobarida o’z yaqinlariga – turmush o ’rtog’i, farzandlariga ham mehribon, shirinso’z bo’lish zaruriy talab ekanliginie’tirofqiladi: Lutfbajoest,hido ’rebuyad, Bar zanufarzand zaruriy buvad. Bugungi kunda insonlararo muloqotda, odamlar orasida andishasiz so ’zlar, behayo gaplar, tuturuqsiz fikrlar, mantiqsiz mulohazalar va shallaqilik ko’payib borayotganligi achinarli holdir. Ayniqsa, bozorlarda, jamoat transportlarida, ko’cha- kuyda bunday illatlar tez-tez ko’zga tashlanmoqda. Eng achinarlisi shundaki, yomon

so’zlar bilan murojaat qilish, so’kinib gapirish ziyo mas- kanlari hisoblanmish ta’lim muassasalarida, madaniyat o’chog’i bo’lmish san’at saroylariga ham kirib borayotganligini kishini tash- vishga soladi. Ayrim qizlarimiz va o’g’il bolalarimizning bir-biriga aytayotgan gapini. muomalasini ko’rib, dahshatga tushasan. Hatto shunday holatlar bo’ladiki, biri ikkinchisini so’kib (so’tak, naynov, tirroqi kabi so’zlar) chaqiradi, u esa bunga beparvo. «Nega uning gapiga munosib javob bermaysan yoki tanbeh qilmaysan!?» desangiz, «Qo’yavering u bolaning o’zi shunaqa qo’rs, gapi sovuq» deb javob beradi. Bunday beparvolik va g’urursizlik sekin-asta jamiyat- ga yoyilishi, insonlararo muomala madaniyatida tobora omma- lashishiga olib keladi. Natijada inson ziynatiga putur etadi, so£z va muomala go’zalligi yo’qolib boradi. Shuni ta ’kidlash kerakki, shirinso’zlik faqatgina chiroyli gap, erkin fikr bilan belgilanmaydi, har qanday chiroyli so’z va erkin fikrda inson ziynati namoyon boilavermaydi. Gohida chiroyli so’zlaiga o’ralgan yolg’onlar, erkin fikrga asoslangan riyolar ham mavjudligini unutmaslik zarur. Shu bois qo’yida shirinso’zlikning ayrim shartlarini e’tiboringizgahavolaetamiz. 1. Xushtabassum bo ’ lish lozim . Ya ’ ni boshqalar tasawurida yaxshi taassurot qoldirishimiz uchun so ’ zlashganda chehramizni ochiq qilish g ’ oyatda zarur . Bu borada alloma Yusuf Xos Hojib shunday degan edi : «0’ zing seni sevuvchilar ko ’ proq bo ’ lishini istasang , tuz va non yedir , chelirangni ochiq qo ’ l .... Odamni maftun qiluvchi mana shu ikki qiliq - dir , men bulardan bo ’ lagini topmadim , topilsa , sen uni ista ». 2. So ’ zni obdon mushohada qilib , oxirini o ’ ylab , manmanlikka berilmay , fikr qilib so ’ zlash lozim . Aksariyat hollarda , o ’ ylamay aytilgan har qanday ma ’ nili so ’ z ham pirovardida xunuk oqibatlarga olib kelganligi barchamizga ma ’ lum . Masalan, o’zbek xalqi qahra-monlik dostoni «Alpomish»da o’z ukasi Boybo’rining huzuriga za-kotchilarni jo’natib, «Zakot qilinglar, bersa zakotini olib kelinglar», deb yuborgani, bu so’zni mahramlardan Boysari eshitib achchiq-langani, ko’ngli og’rib ularga «Ey, bizning molimiz shu vaqtgacha zakot bo’lmagan, endi akamiz o’g’illi kishi bo’lib, darrov bizning molimizni zakot qiladigan bo’libdi-da!» deydi. Manmanlik, kibr va oxirini o’ylamay aytilgan so’z natijada xalq boshiga qanchalik tashvishlamikeltirganligima’lum.

"So ’z qo’llash maromini bilmoq lozim. Shirinso’zni o’rnida gapirish zarur, garchand u orama tilida kam uchrasa ham. Zero, topib gapirilgan so’z jonga malham bo’ladi. Buyuk shoir, hazrat Navoiy o’z ijodida I million 378 ming 660 ta so’z, shu jumladan 26 mingta betakror so’z ishlatganligi haqida ma’lumotlar qayd etilgan1. Shoirning zabardastligi, xalqning unga bo’lgan mehri ham shundabo’lsakerak. 4. Shirinso ’z mas’uliyatini anglamoq darkor. Busiz so£zning qad- ri tushib ketishi, kishining ensasini qotirishi mumkin. Demakki, shirinso’zning mas’uliyati ham boshqa so’zlarning mas’uliyatidan bir qadar ortiqroqdir. Zero, yaxshi gapirish, oddiy qilib aytganda, ovoz chiqara turib, yaxshi o’ylash demakdir. 5. Shirinso ’zlik va muloyimlikning shartlaridan biri ovozni pastlatib, mayin gapirishdir. Shirin so’zda ohang va uning go’zalligiga, so’zning ta’sirchanligiga e’tibor qaratish lozim. Zero, «azizim», «mehribonim», «suyanchig’im», bo’talog’im» kabi erkalash, yupa-tishga xos so’zlar baland ovozda aytilsa, bunday so’z o’zining xusu-siyatini yo’qotadi. Bu borada Qur’oni Karimning «Luqmon»> surasi 39-oyatida ovozni pastroq qilib gapirishga chaqirib, qattiq, baqirib gapirishni xuddi eshakning hangrashiga o’hshatiladi: «So’zlagan-da ovozingni pastroq tushirgin, zero, eng yomon ovoz - eshakning ovozidir» - deyiladi. 6. So ’z aytishdan awal, har daqiqada so’z ortidan keladigan oqibatni o’ylash kerak. Xulosa qilib aytish mumkinki, shirinso ’zning inson kamolotidagi o’rni va husni latofatidagi ahamiyati bisyordir. Chiroyli muomalaning qudrati Muomala axloq ko ’rki sanaladi. Har bir kishining qanday dunyoqarashga egaligi, bilimliligi, uning boshqalarga qilayotgan muomalasidan ma’lum bo’ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, muomala insonlar o’rtasidagi o’zaro aloqa vositasi

hisoblanadi. Bir-birimizga bo’ladigan muomalamiz, munosabatimizning zamirida ham chiroyli muomalaning shartlari yotadi. Muomalada asosiy vosita til hisoblanadi. Shuning uchun ham til aloqa quroli deyiladi. Inclining t i l i shirin, muomalasi madaniyatli bo ’lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro’-e’tibor topadi. Aksincha, sergaplik hech qachon kishiga obro’ keltirmaydi. Ayniqsa, mahmadonalik yosh bolaga xos xususiyat bo’lib, kattalar uchun bu qusur insonni doimo obro’sizlantirgan. Shuning uchun ham o’tmishda yashab o’tgan mutafakkirlarimiz tilga, so’zga hurmat bilan yondoshishnita’kidlaganlar. Do ’st bilan dushmanga qiladigan eng chiroyli muomala yo’li shundayki, muomaladan so’ng do’st dilida muhabbat oshishi, dushman dilidagi adovat susayishi lozim. Xalq og’zaki ijodida, ayniqsa, ertaklarda mushkulini oson qilish uchun panoh so’rab, huzuriga tashrif buyurgan odamning bir og’iz salomi tufayli unga bo’lgan munosabat, yaxshi kutib olishi barobarida: «Gar saloming bo’lmasa, ikki yamlab bir yutardim» jumlalari turli personajlar tilidan bayon etilgan. «Muqbil toshotar», «Uch og’ayni botirlar», «Urto’qmoq» singari o’zbek xalq ertaklarida yaxshi so’zning xislatiga oid g’oyalar yuksak badiiylik bilan ifodalangan. Aytish lozimki, inson o ’zining omonligini istasa, tilidan yaramas so’zlarni chiqarmasligi kerak. Chunki bilib, tushunib aytilgan so’z donolikdan dalolat beradi, aksincha, nodon-johilning so’zi esa, o’z boshini eydi. Donishmandlarning «So’zni ko’p so’zlashdan biroz oz so’zlagin, ming so’zli chigalni bir so’z bilan yechgin. Haddan ortiq so’zlaganlarni ezma deyiladi, shuningdek, hech so’zlama- ganlarni gung deb ataladi», degan pandlari tarbiya jarayonida ijobiy natija berib kelmoqda. Darhaqiqat, uzoq va ko’p so’zlash, gapirish hech kimga foyda keltirmagan. So’zning xayrlisi dalolati ko’p bo’lganidir va eng yaxshi so’z ko’p bo’lgani emas, balki foydalisidir. Qur’oni Karimning 112-surasi 1-oyatida «U- 01loh birdin>, deyiladi. Ko’rinishdan garchi bu suraning so’zlari oz bo’lsa-da, biroq uzun bo ’lgan «Baqara» surasidan ifoda va bayon nuqtai nazaridan ustun. Nuh payg’ambar insonlarni rosa ming yil dinga da’vat qildi va bor- yo’g’i qirq kishi unga bo’ysundi. Muhammad mustafo (sav)ning da’vat vaqti va qancha odamning

unga itoat etganligi ma’lum. Undan zuhur etgan avliyolar sonining sanog’iga yetish ham mushkul. Sharqning buyuk notiqlaridan biri Husayn Voiz Koshifiy so ’z qadri, kamgaplik to’g’risida ibratli flkrlarni bayon etgan: «Нar zabon tig’i haq g’uzorlikda noqildur ango tez-tez tig’ zaboni birla sazo bermak kerak» yoki «Haq vaqtiki so’zlar aytursizlar yaxshi so’zdin bo’lakni aytmangizlar va ko’p so’zlamak ko’ngilni qaro qilur, xor aylar» yoki «Mumkin ersa, yaxshi so’z qil oshkor, yaxshi so’zdin xo’b yo’qtur yodgor», «Nasihatni shirin so’zu muloyimlik birla ibtido qilgay, chunki bu zamonda yumshoqlik va xushho’ylik ko’rguzmayin nasihat korga kelmas»,-deydi va inson har doim yaxshi so’zni so’zlashi lozimligini uqtiradi. Koshifiy bunday kishilarni hech bir so’zida qadr- qimmati yo’q, og’zidan nima chiqayotganini bilmaydigan kishilardir, deb baholaydi. Ular e’tiborsiz so’z so’zlovchilardir. Bu kishilar junungashergaittifoqchisanaladi. Ko ’p gapirmaslik, so’zni mensimaslik, qolaversa, faqat yaxshi gapni aytib, yodgorlik qoldirish kerakligini ko’p bor ta’kidlaydi. Ulug ’ bobomiz Alisher Navoiy chiroyli muomalaning qudrati, madaniyati hamda shirinso’zlikning ahamiyati haqida purhikmat "fikrlar bayon qilganki, ular bugungi kunimiz uchun ham ahamiyatini yo’qotgan emas. «TU shirinligi - ko’ngilga yoqimlidir, muloyimlik esa foydali. Shirin so’z sof ko’ngillar uchun asal kabi totlidir»,-deydi hazrat Navoiy. Aksincha, voizning elga safsata so’zlashi uning g’ofilligidandir. Yomon, bema’ni, qo’pol so’z kishini ranjitadi, yoqmaydi, yuqusini keltiradi: Fasona boisi g ’aflatdur elge voizdin , Nedinki keltimr afsonavash kalom uyquK Darhaqqat, so ’z inson qalbini ilitadi va jarohatlaydi ham. Shu bois xalqimizda «Tigs yarasi ketar, so’z yarasi ketmas», degan maqol bekorga aytilgan emas. Chunki so’zning qudrati benihoya katta. Husn jamoh yo’q odam shirin so’z bo’lsa, go’zal va shirin so’zi bilan barchani qo’lga oladi, aksincha, tili yomon odam xalq ko’nglini jarohatlaydi.

«Muomala» so’zi zamirida butun insoniyat taqdiri mujassaim ekanligini e’tirof etgan adabiyotshunos olim N.Bekmirzaev muomala va shirinso’zlikning inson hayotidagi o’rni, ahamiyati, qimmatiga doir g’oyatda qiziqarli ma’lumotlarni keltiradi. Ayniqsa, sansirab murojaat qilish odobsizlik ekanligi, do’q-po’pisa betayinlik va beburdlik nishonasi ekani haqida ta’kidlab, «Har bir odam o’zining shaklu-shamoyil go’zalligiga vaqt va pul sarflash hisobiga erishadi. Agar odamlardagi shakl go’zhalligiga ma’naviy - axloqiy go’zallik, muomala madaniyati ham qo’shilsa bormi, nur ustiga a’lo nur bo’lardi. Bundaylarni komillikka intilish yo’lidan borib, odamlarga shirin so’zlari bilan ruhiy madad beradiganlar safiga kiritish loziim1 - deydi. Darhaqiqat, chiroyli muomalaning qudrati inson bilimi bilan ham belgilanadi. Zero, oqilonalik so ’z, nutq bevosita tafakkur mahsuli, tafakkur esa bilimsiz vujudga kelmaydi. Shu bois, bilimsizlik o’zaro muloqotda, insonlararo munosabatda pand berib qo’yishi, aksincha, oqil kishining tili so’zda erkli, mushohadali bo’lib, ko’plarga naf keltirganligi haqida pandnomalarda bitilgan. Chiroyli muomalaning fazilatiga doir fikrlar va qarashlarimizning isboti sifatida Yusuf Tovasliyning «Hikmatlar xazinasi» risolasidan olingan qo’yidagi hikoyada insondagi oqilonalik chiroyli muomala bilan uyg’unlashgan holda, o’zining yuksak qudratini namoyon etganligi uchun ham to’laligicha havola qilishni maqsadga muvofiq deb bildik. «Bir vaqtlar Uskudorda istiqomat qiluvchi o’rta yoshlardagi bir zot birinchi xotini vafot etgach, yosh xonimga uylandi. Bu zotning axloqi, go’zal odati, tabiatini hamma yaxshi ko’rar edi. Bui odam dinni yaxshi bilardi. Ayni zamonda fikri tiniq, qarashlari qat’iy, ilm- irfon sohibi edi. Avvaliga yosh xonim xojasining fe’1-atvorini juda yaxshi ko ’rar, unga qo’lidan kelgan barcha hurmati, iltifotini ko’rsatar, xojasiga nisbatan o’z vazifalarini chiroyli bajarardi. Xojasiga oliy darajada hurmat izhor qilardi. Yosh xonim qisqa vaqt ichida barcha qo’shnilari bilan tanishdi, qo’shnilaruni, u esa qo’shnilarni hurmat qilardi. Ammo o’sha mahallada yomon fe’lli, hasadgo’y bir xotin bor edi. Bu yosh xonimning xojasiga nisbatan hurmati bo’lgani va shirin

turmushlari ul xotinning rashkini keltiradi. Yosh xonim bilan qo’shni bo’lgan- lardan biri uni xojasiga nisbatan itoatsizlikka tashviq qilardi: - qizim, sen juda yoshsan, go ’zalsan, shunday katta yoshdagi kishiga turmushga chiqqansan. Sen yosh, o’zing kabi chiroyli yigitga turmushga chiqmabsan, - deb juvonning boshini aylantirardi. Yosh xonim «men xojamdan juda mamnunman, fe’li, axloqini sevaman» desa ham yomon ayoldan qutula olmaydi. Bir kun, ul juvon tash-viqotlar ta’siridanmi, «erimdan ajralishaman» deydi. Yomon fe’lli hasadgo’yayol: - qo ’lingdagi qimmatli ashyolaringni asta-sekin sotsang, xojang-ga yomon ko’rinasan, uning sendan ko’ngli soviydi, - deb ko’ngli-nibuzadi. Yosh ayol uyidagi qimmatli narsalarini bir-bir sota boshlaydi. Har kuni eri oqshomda uyiga kelganida, bugun qimmatli falon narsani, ertasiga - bugun bunday qimmatli narsani sotdim deyaveradi, nihoyat uyda hech narsa qolmadi. Ammo xushfe ’l, chiroyli xulqli, ilm-irfon sohibi bo’lgan ul zot xotiniga: «joning sog’ bo’lsin, yangisini olarmiz», der edi. Xonim uyida sotiladigan ashyo qolmaganidan keyin, hojatxonadagi har kuni foydalaniladigan, o’ttiz yillik obdastani toshga urib sindirdi. Kechqurun eri kelganida, ul xonim: - Hojatxonadagi obdastani toshga urib sindirdim, parcha-parcha qilibtashladim, - dedi. - Ana xalos! Bu nimasi! - deb xojaning ko ’zlariga yosh keldi. - Men sizga xayronman, - dedi xonim. -Uydagi shuncha qim matli narsalarni yo ’qotganimda jahlingiz chiqmay, «o’zing sog’ bo’lsang bas», degan edingiz. Endi hojatxonadagi oddiy ko’za singanida ko’zingizdan yosh to’kdingiz, nega? - Xonim, ul ko ’za o’ttiz yildirki, mening eng mahram erlarimini ko’radi. Hozir yangi bir ko’za olib unga mahram erlarimni qanday ko’rsataman? - deb javob berdi xoja yosh ayoliga. Yosh xotin bir onda g ’aflatdan uyg’ondi va kechirim so’rab erining qo’llarini o’pdi, oyog’i ostiga yiqildi. «Meni avf eting, sizning amringizdan hech chiqmayman, sizga nisbatan ozgina bo’lsa-da, itoatsizlik qilmayman», deb yolbordi1.

Shuningdek, diniy adabiyotlarda axloq - «adab» tushunchasi bilan uzviy bog’langan. Biroq axloqdan farqli o’laroq, adab nisbatan tor, ya’ni xulq ma’nosida ishlatilgan. Uning ko’pchilik shakli odobdir. Qadim zamonlarda buddaviylarda ziyofatga taklif ma’nosird bildirgan adab so ’zi keyinchalik maxsus tushunchaga aylanib, shaxsiy va ijtimoiy hayotdagi yaxshi xulq-odobli, xushmuomalalik ma’nolarini anglata boshladi. Buning yaqqol misolini Muhammad Ibn Ismoil al- Buxoriyning «Hadis» kitobida ko’rishimiz mumkin. Jumladan, mazkur kitobning «Adab kitobi» deb nomlangan bo’limida xushmuomalalik, muruwat, mehr-oqibat, sadaqa, yaxshilik va yomonlik, badxulqlik, g’iybatchilik, tuhmat, arazlashmoq, kibr, rostgo’ylik, g’azablanish, sharm-hayo va bexayolik kabi ko’plab axloq tushunchalari xususida o’gitlar bayon qilingan1. Bu o’gitlar maxsus risola tarzida «Al-adab al-Mufrad» («Adab durdonalari») nomi bilan mashxur. Hozirgi zamon arab tilida adab tushunchasi g’oyat keng ma’noda, asosan, diniy axloq kategoriyasi o’mida ishlatilgan. «Avesto», «Qutadg’u bilig» va «Hadis»larda xushmuomilalikka doir rivoyatlar ko’p uchraydi. Bular shirinso’z, shirinsuxan, yum-shoq muomalalik kabi so’zlar tarzida ifodalangan. Xushmuomalalik - insonlar bilan munosabatlarda shirinso ’z, chiroyli muomalali bo’lish demakdir. Bunday fazilatga ega bo’lish kishini madaniyatli va chiroyli xulqqa ega ekanligidan dalolat beradi. Xushmuomilalik suhbatdoshlarning dilini ravshan qilish, kayfiyatini xushnud qUish, ko’ngliga taskin berish uchun xizmat qUadi: manzur va ma’qbul muomala samimiylikning ifodasidir. Mavlono Navoiy chuchuk (shirin) so’z tavsifini va qattiq (qo’pol) so’z ozorini qo’yidagichaifodalaganedi: Har kimki chuchuk so`z elga izhor aylar, Har nechani agyor durur yor aylar . So ’z qattig’i el ko’ngliga ozor aylar, Yumshog’i ko ‘ngillarni giriftor aylar. Xushmuomalalikning aksi qo ’pollik, dag’allik, badjahllik va dilozorlikdir. Bunday nuqsonlar insonning axloqiy sifatlariga ko’rk bag’ishlamaydi, aksincha, insonni yanada tubanlashtiradi. Shu bois xushmuomalalikning insonlar, jumladan, mo’minlar uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligi Imom al-Buxoriyning

«Hadislar» to’plamida keng va atroflicha tilga olinib, rivoyatlar orqali bayon qilingan. Inson ko ’rinishidan hech narsa demasa ham, ichida hamisha gapiradi. Bu hoi go’yo loy qorishgan suv toshqiniga o’xshaydi. Toshqinning toza suvi insonning so ’zi (nutqi), balchig’i esa hayvonligidir. Biroq balchiq unda o’tkinchi bo’lib, vaqt kelib ulardan asar ham qolmaydi. Yaxshi yoki yomon bo’lishiga qaramay, so’zlar, hikoyalar va bilimlar qoladi...Odamlarning yomonliklariga sabr qilmoq, go’yo o’z nopokligini ularga surtib tozalangan kabidir. Se-ning fe’li-xuying tahammul bilan yaxshilanadi. Ularniki esa zulm va yomon muomala sababli buziladi. Buni eslab olding va endi o’zingni pokla»1 - deydilar Mavlono Jaloliddin Rumiy. Oiladagi va umuman, jamiyatdagi xatarli muammolarni sinchiklab o ’rganilsa, ko’pincha ularning kelib chiqishi - o’ylamasdan, ehtiyotsizlik bUan aytilgan qo’pol so’zga borib taqaladi. Chiroyli so’z esa, yaxshi muomala, mehr-oqibat kalitidir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

O'xshashlar

Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

Shaxs kamolotining axloqiy va estetik xususiyatlari

Muomala madaniyatining diniy-axloqiy asoslari