Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida Reja: 1. Muomalaning ilniiy-tadqiqot obyekti 2. Muomala madaniyatining asosiy tushunchalari va tuzilishi

Muomalaning ilniiy-tadqiqot obyekti O ’zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o’z yo’li respublikani rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va shart- sharoitlarini hartomonlama hisobga olishni taqozo etadi. U aholi- ning milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf-odatlaridan kelib chiqadi. O’zbek xalqiga xos shirinso’zlik, xushmuomalalik, ochiq ko’ngillik, rahmdillik, soddalik va samimiylik tuyg’usi kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me’yori va mezoni hisoblanadi. XXI asr bo ’sag’asida an’anaviy axloq o’zgara boshladi, yangi manfaatli axloqiy me’yorlar paydo bo’lmoqda. Insonlararo munosabatlarda, kishilarning o’zaro muloqot madaniyatiga yondoshuv ham tobora zamonaviylashib bormoqda. Aytish lozimki, madaniyat tushunchalarini tahlil qilishda boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar o’zaro aloqadorlikda bo’lishi va ayni anashu jarayonda o’zining takrorlanmas xususiyatlarini belgilab olishni taqozo etadi. Shu bois, madaniyat tushunchasiga nazar tashlashni maqsadga muvofiq deb bildik. Madaniyatshunoslik fanining madaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy ta ’limot ekanligiga xos muhim xususiyati shundaki, birinchidan - bu fan o’zining predmet obektidagi u yoki bu narsa va hodisalar haqida mushohada yuritganda ma’lum bir ilmiy-amaliy ahamiyatga molik bo’lgan muayyan asosga tayanib ish ko’radi. Ikkinchidan - madaniyatshunoslik fani ham boshqa fanlar kabi o’zining tayanch nuqtalari hamda mezoniy tushunchalar tizimini shakllantira bora- di. Uchinchidan - o’zining mezoniy tushunchalar tizimida o’z davri- ning dunyoqarashiga mos tajribalar, nazariy va amaliy ahamiyatga molik qarashlar hamda xulosalarni o’z yo’nalishlariga ko’ra u yoki bu kategoriyalarining mazmun-mohiyatida mujassamlashtiradi. Shunga ko ’ra, «Madaniyat falsafasi», «Muomala madaniyati», «Axloqiy madaniyat», «Estetik madaniyat» kabi ko’plab tushunchalarning ilmiy va kundalik faoliyatda qoillanllayotganligi bejiz emas. Shuningdek, madaniyat masalalari va muammolari yuzasidan falsafa, tarix, axloqshunoslik, estetika, siyosatshunoslik, arxeo-logiya, sotsiologiya, etnografiya, san ’atshunoslik, adabiyotshu- noslik, tilshunoslik, pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. Bugungi kunda madaniyat nazariyasi va tarixiga doir ilmiy

tadqiqotlarda eng avvalo madaniyatining predmeti, obektining, maqsad va vazifalariga mantiqiylik va tarixiylik asosida yangicha munosabat bilan yondoshilmoqda. Xususan, «Falsafa fani madanivatni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etar ekan, o’z mushohada me’yorida madaniyatning jamiyat ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotiga bog’liq holda rivojlana borishi hamda ayni ana shu taraqqiyot jarayonida madanivatning o’rni va ahamiyatiga xos o’zaro aloqadorlik mavjudlig’ining dialektik qonunlarini tahlil etadi». Madaniyat, ma ’naviyat, ma’rifat odamlarni jamiyat talab-lari, qonun-qoidalar, odob-axloq me’yorlari asosida yashash va faoliyat ko’rsatishga, insonparvarlik, halollik, ijtimoiy adolat, umuminsoniylik g’oyalari va tamoyillariga astoydil sodiq bo’lishga yo’naltiradi. Basharti, odamlarning madaniy-ma’naviy saviyasi past bo’lsa, uning salbiy oqibatlari iqtisodiyotda ham, ijtimoiy sohalarda ham, oilada ham jamoada ham kishilarning o’zaro munosabatlari, odob-axloqi, turmush tarzlari va yurish-turishlarida ham, albatta, seziladi. Muomala madaniyati shakllanmagan (shakllangan bo’lsa ham zaif va nochor bo’lgan) joyda odamlardan mehr-oqibat ko’tarila boshlaydi, haqiqiy insoniy munosabatlarga putur etadi. Bu borada 0’rta asr Musulmon Sharqining buyuk allomasi Abu Homid Muhammad G’azzoliy «Ixyoi ulumid din» («Diniy ilmlarning tiriltirilishi») deb nomlangan asarining «Dil ajoyibotlarining sharhi» bo’limida «Muomala dilning haqiqat mohiyatini emas, balki sifat ahvolini tanishga muhtojdir» deya ta’kidlaydF. Jahon falsafasining tarkibiy qismi bo’lgan Sharq falsafasida insonda ikki qarama-qarshi asos, modda (jism) va ruh mavjudligi alohida ta’kidlanishini ko’rsatib, deydiki, «Ana shu ikki asos inson vujudida mutanosib bo’lishi, biri ustuvorlik qilib, boshqasi orqasida ketmasligi kerak. Agar shu tartib buzilib , moddiylik ruhdan ustun kelib , ruh jism quliga aylanib , unga xizmat qilgudek bo ’ lsa , unda inson amaliy faoliyatida salbiy holatlar avj olib , ijobiy fazilatlar keyinga surilib tashlanadi . Ruhiy, ma’naviy jihat insonni inson qiladigan, uning hayotini go’zallashtiradigan fazilatlardandir». Muomala jarayonini ilmiy tushunishga doir masalalar ko ’proq madaniyat tarixiga doir manbalarda o’z aksini topgan. Ma’lumki, shaxslararo muomala o’z- o’zicha yuzaga kelmagan, insonlar hali mustaqil shaxs sifatida bir-birlaridan

farqlanmas edi. Qadimgi davrda inson e’tibori tabiatga qaratilgan bo’lib. ibtidoiy san’atning bosh qahramoni inson emas, balki hayvonlar hisoblangan. «Muomala» tushunchasini shakllanish tarixi qadimgi Misr, qadimgi Hindiston va asosan antik davrlarga borib taqaladi. Antik davrlarda shaxslararo aloqalar umumfalsafiy tizim sifatida mutafakkirlarning qarashlari bilan qo’shilib ketgan edi. Xususan, Demokrit falsafani o’ziga xos muomala san’ati, yaxshi gapirish, yaxshi xulq, yaxshi xatti-harakatni ifodalagan hayot san’ati sifatida tushungan. Suqrot va Aflotun esa falsafani teng huquqli muloqot, o’zaro suhbat, o’zini va boshqalarni tushunishni ifodalagan suhbat, haqiqatni anglash sifatida tushunishgan. Arastu birinchi bo’lib, san’at, madaniyat tizimining paydo bo’lishida asos bo’lib hisoblanadigan «muomala» iborasini iste’molga kiritdi. Buddaviylikda muomala madaniyati insonni o ’z-o’zini anglashda chuqur tahlil qilingan sof insoniy mohiyatga hamda haqiqiy ilohiylikni izlashga tayanadi. Bu yo’nalishda muhim qadam nasroniylik dini totnonidan tashlandi lesak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki Iso alayhissalomning insonlar bilan o’zaro aloqasi insoniy muomala axloqiy mazmunining badiiy tahlili asosida keng quloch yozdi. Biroq bunda insoniy muomala maqsad emas, balki insonga Xudo bilan muomala qilish imkonini ta’minlovchi vosita sifatida munosabat bildirildi. Islomda muomala madaniyatining o’ziga xos jihati shaxslar o ’rtasida bo’lganidek, insonlar botinan Ollohga itoat qilishda sadoqatli bo’lish shariatning axloqiy qonunlariga singdirilgan. Uyg ’onish davri inson borligMni tasawur qilishda o’ziga xos davr hisoblanadi. Muomalani yangicha talqini Renessans davri dunyoqarashining insonparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilganligini ifodalaydi va, ayni paytda, bu jarayon badiiy jihatdan keng quloch yoydi: Bokkachcho, Petrarka, Shekspir, Leonardo da Vinchi va boshqa mutafakkir san’atkorlarning asarlari jahon madaniyati tarixining ma’naviy xazinasidan joy oldi. Biroq bu davrda insonning tabiatga munosabati ijtimoiy ong markazida saqlanib qoldi va inson ning inson bilan muomalasi konsepsiyasiga o’tish jarayoni tugal bartarafqilinmaganedi.

Ma ’rifatparvarlik davriga kelib, ijtimoiy tafakkurda tub buri-lish yasaldi, ya’ni insonga va uni tushunishga bo’lgan munosabat o’zgardi. Bunda asosiy og’irlik tabiatdan insonga, ontologiya va gnoseologiyadan antropologiya va pedagogika zimmasiga tushdi. Olmon mumtoz falsafasi insonning o ’z-o’zini anglash naza-riyasi tarixining butun bir davrini boshlab berdi. Bu davrga kelib, muomalaning asosiy tushunchalari subyektning boshqa subyekt-lar bilan o’zaro aloqadorligi g’oyasi hamda “Men” va “Sen” o’rtasidagi munosabat nazariyasi ishlab chiqildi. Ijtimoiy hayotni erkinlashtirish sharoitlarida individualizmning kollektivizm o ’rnida e’lon qilinishida insoniy muomala qo’yidagi jihatlarda o’z ifodasini topdi. Birinchidan, individual reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen» (bu erda subyekt faqat shaxs sifatidagi «Men» tarzida tushuniladi) individlariga munosabatning muomala asosida. Ikkinchidan, «psixologik reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen»ning sof ma’naviy aloqasiga muomala asosida. Uchinchidan, «axloqiy reduksiya», ya’ni «Men» va Sen» hamda «Men» va «Ular” o’rtasidagi sof axloqiy munosabatlarga muomala asosida. Muomala masalasi ijtimoiy-gumanitar, texnik, tabiiy va boshqa fanlar tomonidan o ’rganila boshlandi. Bu borada insonlarning murakkabliklari va ko’p obrazli muomala olami obekt bo’lib hisoblanadigan yangi ixtisoslashgan fan - sotsionika paydo bo’ldi Bugungi kunda zamonaviy fanda «muomala»ning yuzdan ortiq tushunchalari mavjud. Natijada insoniy muomala turlicha tushunila boshlandi va turli xil tavsiflandi. Bular: a) ijtimoiy munosabatlar sifatida; b) aloqa va o ’zaro ta’sir sifatida; v) ikki yoki undan ortiq individning ma’naviy aloqasi sifatida; d) faoliyat sifatida. Shu ma ’noda muomala - insonlar o’rtasidagi aloqalarning paydo bo’lishi va rivojlanishi hamda ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning murakkab jarayoni bo’lib, o’zga kishilar bilan ma’lumot almashish, ularni tushunish va idrok etishning hamkorlikdagi strategiyasidir. Bu muammoning obekti - ideal ruhiy voqelikdir. Bu erda gap inson tafakkurining aqliy, hissiy va ixtiyoriy paydo bo’lishi hamda uning ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketayapti. Uning predmeti esa insonlarning

muomalasi va faoliyatining ruliiy va axloqiy tarafi hamda turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining o’ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi. Ish jarayonida bo ’lgan muomala psixologiyasi - psixologiya fanlarining tashkiliy qismi bo’lib, bu umumiy psixologiya tomonidan ishlab chiqiladigan tamoyillar va kategorial tushunchalariga tayanadi. Ma’lumki, umumiy psixologiyaning asosiy kategoriyalari - psixik jarayonlar (anglash, hissiyot, ixtiyor)ni, inson ruhiyatining xusu- siyati (qobiliyat, fe’1-atvor, temperament) va shuningdek, inson ongining paydo bo’lishi (shubha, ishonchsizlik, iqror, ma’lum bir faoliyatga yo’nalganlik)ni ifodalovchi tushunchalardan iborat. Shu ma’noda umumiy psixologiya va uning sohalari amal qiladigan mu- him tamoyillar qo’yidagilardan iborat: - determenizm, sababiylik tamoyili, ya ’ni ruhiy hodisalarning bir-birini taqozo qilishi va ularnig o’zaro aloqadorligini e’tirof etish; - tizimlilik tamoyili, ya ’ni butun ruhiy birlashmalarning asosi sifatidagialohida ruhiy voqelik; - rivojlanish tamoyili, ruhiy jarayonlarning o ’zgarishi, ularning ko’rsatkichini bir darajadan boshqasiga o’tishi. Albatta, ish jarayonida amalga oshiriladigan muomala odobi va psixologiyasida mavhum umumpsixologik kategoriyalar va tamoyil lar haqida gap ketganda, kasb psixologiyasiga doir bilimlar ham nazarda tutiladi. Ishbilarmonlik tushunchasi deganda biror kishi- ning umumiy ishida muvoffaqiyatni ta ’minlash, insonlar o’rtasida o’zaro hamkorlik uchun sharoit yaratish, ularning maqsadini ro’yob- ga chiqarishga yo’naltirilgan muomala tushunUadi. Ish jarayonida rahbar bilan xodimlar hamda raqobatchilar o’rtasida hamkorlik aloqalarini о’rnatish va rivojlantirishga ishbilarmon muomalasi bevo sita ta ’sir ko’rsatadi. Shuning barobarida, ishbilarmon bu jarayonda o’zining va jamoasining manfaatlarini qondiradigan tadbirlardan unumli foydalanishga harakat qiladi. Yuqoridagilardan xulosa q i l i b aytganda, «Muomala madaniyati» fanining asosiy kategoriyasi shaxs va uning ruhiyati bilan belgila-nadi. Busiz inson resurslarini boshqarishning zamonaviy usullariga ega bo’lolmaymiz. Aynan shaxs psixologiyasini bilish tadbirkor, ishbilarmon rahbar uchun o’zining hamkori

to’g4risida batafsil ma’lumotlarni beradi. Boshqacha aytganda, bu bilimlar kishilar bi lan insoniy munosabatlarning qanchalik darajada ta’sirchan bo’li-shini aniqlaydi. Lekin shaxsning holati va xususiyati shaxslararo munosabatlar jarayonidagi «Men-Sen», «Меп-Biz», «Biz-Ular» formulasi asosida yuzaga keladi. Agar faylasuflar ta’biriga ko’ra, muomala inson rivojining muhim zaminlardan biri hisoblansa, menejmentning zamonaviy nazariyotchilari fikri bo’yicha muomalaning yuqori darajasi - kelishuvni omadli yakunlanishining hal etuvchi sharoitdir. Biroq bunday muomalani ta’minlash uchun rahbar muomalaning psixologik mashg’ulotlarga tayanadigan texnologiyalaridan foydalana olishi lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, muomala jarayonida hamkorlar o’itasida munozarali holatlar ham yuzaga kelishi mumkin: o’rinsiz gap, qo’pol muomala zaruriy ma’lumotdan bebahra qiladi. Bunday holat yuzaga kelmasligi uchun muomalani yo’lga qo’yishning ayrim texnologiyalaridan foydalanishni o’rganish zarur. Psixologiyaga doir fanlar (muloqot psixologiyasi, muomala psixologiyasi, shaxs psixologiyasi kabi fanlar) muomalaning turli shakllarini ta’minlash bo’yicha aniq tavsiyalarga egadir. Ishbilarmon muomala odobi va psixologiyasining muhim kategoriyasi ishchi guruh psixologiyasi hisoblanadi. Zero, ish jarayonining faolligi jamoaning birlashuviga bog ’liq. Shuni ta’kidlash o’rinliki, muvoffaqiyatli kooperatsiya mehnat jarayonining barcha a’zolariga umumiy bo’lgan axloq qoidalarini qabul qilishdagina mumkin bo’la oladi. Shu bois istalgan guruhning faoliyati va shakllanish jarayonida maqsad, ehtiyoj, manfaat, me’yorlar, axloqiy-psixologik muhit, korporativ axloq va boshqa shu kabi hodisalarning ustuvorligi seziladi. Zamonaviy menejerbu kabi psixologik omillar bilan hisoblshishgamajbur. Shaxs psixologiyasi ishchi guruhning kasbiy odob mezonlari-ga tayangan holda, o ’zaro bog’liq boilgan ikkita asosiy masala-ni hal etadi: Birinchisi - psixologik diagnostika usullarini o ’zlashtirish, bimda ishlab chiqarish faoliyati subyektlarining psixologik holatini tasvir-lash usullaridan foydalana bilish. Ikkinchisi - psixologik holatlarni o’zgartirishdagi yangi jihatlarni o’rganish va bunga ko’nikma hosU qUish.

XX asrda real tarixiy sharoit hayotda bozor iqtisodiyotining g ’oyaviy-axloqiy imkoniyatlarni rivojlantirish g’oyasini amalga oshirishni vujudga keltirdi. Yangi jamiyat qurish, demokratik huqu-qiy davlat tuzish, iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o’tkazish maqsadida davlatlar o’ziga xos va mos yo’ldan bormoqdalar. Sobiq Sho’rolar tuzumining uzoq davom etgan turg’unlik va inqiroz sharoitlarida odamlarning yalpi tafakkur ijtimoiy psixologiyaning deyarli qarama- qarshi ko’rinishlari shakllandi. Xususiy mulk va uning egalariga hasad ko’zi bilan qarash, boqimandalik kayfiyatining kuchayishi, xo’jalik va ijtimoiy-siyosiy sohalardagi ijodiy tashab-buslarning imkoniyatlarini tushunishda begonalashuv hamda hayotga ishonchsizliko’sibbordi. Mamlakatimiz mustaqillikni qo ’lga kiritgandan so’ng ma’naviy hayotimizni yuksaltirish, milliy ongimizni, siyosiy saviyamizni oshirish, milliy mafkura va tafakkurni takomillashtirish borasida qUingan ishlar, eng muhimi odamlar dunyoqarashida, tafakkurida ro’y berayotgan o’zgarishlarni erishgan eng katta yutuqlarimiz sirasiga kiritish mumkin. Shuni nazarda tutish lozimki, ijtimoiy munosabatlarning boshqa shakllaridan farqli oiaroq, bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy tizim hayotga nisbatan shaxsiy dunyoqarash va tasavvur bilan munosabatda bo’lishga intilishni vujudga keltiradi. Ma ’lumki, bunday munosabat aksariyat holatlarda insonlarni bir- biridan ajratadi, ularda yolg’izlik va qo’rqinch tuyg’usini kuchayti-radi. Iqtisodiy jihatdan yuksak taraqqiy etgan davlatlarda o’tka-zilgan ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, bozor iqtisodiyoti stixiyali tarzda aholining ko’pchilik qismida ruhiy zo’riqish va vahimani paydo qilayotganligi kuzatilgan. Qolaversa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarnig aholi o’rtasida o’z joniga qasd qilish holatlari ko’plab uchramoqda. Biroq O’zbekistonda barpo etilayotgan bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarning bozor munosabatlarida o ’ziga xos va mosligi bilan ajralib turadi. “Bozor iqtisodiyotini barpo etish - shunchaki bir maqsad emas, - deb ta’kidlagan edi Islom Karimov, - Barcha iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlaming pirovard maqsadlarining o’zi, bu awalo inson uchun munosib turmush va faoliyat sharoitlarini yaratishdir”1. Shu bois mamlakatimizda olib

borilayotgan iqtisodiy islohotlar strategiyasini amalga oshirishda ta’lim va madaniyatni rivojlantirish hamda isloh qilish, aqliy va ma’naviy salohiyatni mustahkamlash, aholini ijtimoiy himoya qilish kabi masalalar uzluksiz ustuvor yo’nalish qilib belgilangan. Ayniqsa, aqliy va madaniy salohiyatni rivojlantirish tamoyili xalqimizning o’zini ozod va erkin deb his etishi, muhtojlik va qaramlik iskanjalaridan xalos bo’lganligini chinakamiga anglash tuyg’ularini shaklllantiradi va mustahkam-laydi. Shunda ish jarayonidagi muomala odobi ham, muomala madaniyati ham iqtisodiy o’zgarishlarning mustahkam poydevo-ri bo’lib xizmat qiladi. Muomala madaniyatining asosiy tushunchalari va tuzilishi Muomala shaxslararo munosabatningshunday ko ’rinishiki, uning yordamida odamlar bir-birlari bilan axloqiy, estetik, madaniy, siyosiy va ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, ta’sir o’tkazadilar va ta’sirlanadilar. Shu boisdan muomala ijtimoiy kategoriya sifatida turmushning barcha sohalarida qo’llanish mohiyatiga ko’ra bevosita yokibilvositaishtiroketadi. Dastlab «muomala» va «aloqa-kommunikatsiya» tushun-chalarining o’xshash tomonlarini aniqlab olish lozim. Aloqa-kommunikatsiya - yalpi aloqaning bir turi bo’lib, yo’naltirilgan aloqa deb yuritiladi. U mohiyatan ma’lum bir hodisa haqidagi ma’lumotni boshqalarga uzatadi. Masalan, ommaviy axborot vosi- talarida ko’rsatuv uchun yo’naltirilgan ma’lumotlarda muomala aloqa- kommunikatsiya vositasi vazifasini bajaradi. Boshqacha qilib aytgan da, bunday holatda muomala, eng avvalo, subyekt-obekt munosa- batisifatidanamoyonbo ’ladi. Muomala jarayoni ikki taraflama xarakterga ega: u o ’z mohiyatiga ko’ra axborot yoki ma’lumotlarni shunchaki uzatish va qabul qilishga qaraganda keng qamrovli bo’lib, ikki yoki undan ortiq insonlarning o’zaro ta’sirining murakkab tizimi hisoblanadi. Shunga ko’ra muomala aktiv bir insonning boshqa inson(lar) bilan muomalaga kirishib, unda o’zinikiga o’xshash xususiyatlarni topa olishi, ularga munosib javob qaytarishi, ular bilan o’zaro muloqotda optimal darajaga erishsagina o’zining muomala jarayonidagi

munosib o’rniga ega bo’- ladi. Bunday holatda muomala, eng avvalo, subyekt- subyektga munosabati tarzida ko’zga tashlanadi. Lekin shuni ta ’kidlash lozimki, ko’pgina ilmiy-ommabop ada- biyotlarda mualliflar «muomala» va «kommunikatsiya» tushun-chalarini sinonim tarzida ishlatadilar. Aytish mumkinki, muomala jarayon sifatida tugal natijani obektiv ehtiyojlar, aniq manfaatlar, maqsadlar, tuzilmalar, vositalar, muomala texnikasi nuqtai- nazaridan ko’rib chiqadi. U paydo bo’lgandan boshlab ilmiy tavsiflanadigan qator daraja va bosqichlardan o’tib kelgan. Eng Yangi davr ruhiy tahlil yo ’nalishining namoyandalaridan Erix Fromm 5 ta muhim fundamental ehtiyojni ko’rsatadi: 1. «Insoniy aloqalaD>dagi ehtiyoj - «biz» tuyg’usidagi ehtiyoj. 2. «0’z-o’zini tasdiqlash», o’zining manfaati uchun ahamiyatli bo’lgan ehtiyoj. 3. Ko’ngil bog’lash, iliq munosabatlar va muhabbat ehtiyoji. 4. «0’z- o’zini anglash» ehtiyoji. 5. E’tiqod obekti (biror-bir ilohiy mavjudot, ilohiy kishi, ilohiy narsalarga)ga ehtiyoj. Shuningdek, muomala hamkorlik faoliyatining muhim omili ekanini alohida ta ’kidlash lozim. Muomalaning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy sohalardagi hamkorligi ikkala tomonning manfa-atiga asoslanadi. Shunday bo’lgan taqdirdagina, muloqot samarali yakunlanishi mumkin. Bu borada mamlakat Prezidentlarining davlatlararo har tomonlama shartnomani imzolash uchun olib boradigan muloqotlari yuqoridagi fikrlarga misol boiadi. Ma’lumki, davlat rahbarlarining xorijiy davlatlarga tashrifi mas’uliyatli hamda o’ta qizg’in tarzda amalga oshiriladi. Qiziqarli bo’lishi uchun davlati miz birinchi rahbari Islom Karimovning 1993-yil AQShga tashrifi doirasi- dagi kun tartibidan o’rin egallagan quyidagi muloqotlarni e’tibo ringizga havola qilamiz: Nyu-York. 1993yil 27sentyabr. Soat 7.15. AQShning sobiq davlat kotibi Genri Kessinjerning uyiga jo ’nash. Soat 7.30. Doktor Kessinjer bilan shaxsiy muloqot. 8.00 - 9.30. “Riverklab’Ma doktor Kessinjer hamda yirik biznesmenlar, amerikaning taniqli jurnal va gazetalari muxbirlari bilan ish ustida nonushta. 9.30- 9.55. Qarorgohgaqaytish. 10.00 - 10.40. Ishbilarmon doiralarning vakillari bilan uchrashuv.

10.45 - 11.25. “Dj. P.Morgan» banki shtab-kvartirasiga jo’nash. 13.15 - 15.00. BMT Bosh kotibi tomonidan davlat rahbarlarining sharafiga o ’tkazilgan uchrashuvda ishtirok etish. 15.00-15.30. Qarorgohgaqaytish. 16.00. - 16.45. Hujjatlarni ko ’rib chiqish, navbatdagi uchrashuvga va ma’ruzagatayyorgarlikko’rish. 17.00 - 17.40. AQShda yashayotgan vatandoshlarimiz bilan uchrashuv. 17.45-18.15. Dam olish. 18.15 - 18.40. AQSh Prezidenti Bill Klintonning taklifiga binoan «Uoldorf Astoriya” mehmonxonasida bo’ladigan qabul marosimiga jo’nash. 18.45. - 19.30. AQSh Prezidenti nomidan o ’tkaziladigan qabulda ishtirok etish. 19.30- 19.55. Qarorgohgaqaytish. 20.00 - 21.30. AQShdagi yirik kompaniyalarning rahbarlari va ishbilarmon doiralar vakillari tomonidan 0 ’zbekiston Prezidenti sharafiga o’tkaziladigan qabulda ishtirok etish. 21.30 - 22.30. Bo ’lib o’tgan muloqot natijalarini xulosalash va keyingi kungatayyorgarlikko’rish. Ko ’rinib turibdiki, Prezidentimizning bir kunlik kun tartibidagi belgilangan masalalar nihoyatda mas’uliyatli va bir daqiqasi bejiz sarflanmaydigan qat’iy vaqtga asoslangan. Bu davlatlararo munosabatlarda xalq, yurt, Vatan manfaatini o’ylab muzokara olib bonivchi rahbarimizning muloqot jarayonidagi o’ziga xos faoliyati-dan dalolatdir. Aksincha, munosabat, muzokara va muloqot to’g’ri yo’lga qo’yilmagan holatda esa aloqalar uzilishi oson kechadi. Aynihsa, insonning boshqa odamlar bilan muomalaga kirishuvida shaxsning fazilatlari va kommunikativ xususiyatlari jamoadagi kishilarning muloqotiga, faoliyatning tavsiflariga, ularning turli xil fazilatlariga muhim ta ’sir o’tkazildi. Shunday holatlar ham bo ’ladiki, muloqot jarayonlarida hamkorlarning o’zaro muloqotida umumiy manfaatlar kuzatilmay-di, shu bilan birga, bu holat hamkorlikning uzilishiga ham olib kelmaydi. Bunday holat siyosiy, iqtisodiy soha

vakillarining o’zaro kuzatuvchi va ekspert sifatida ishtirok etgan uchrashuvlarda kuzatUadi. Psixolog olim E.G ’oziyev muomala tuzilmasi to’g’risidagi tadqiqotlarida muomalaning quyidagilardan tarkib topganligini ko’rsatadi: 1. Kommunikativ (bir tomonlama) axborot uzatish. 2. Interaktiv (ikki tomonlama o ’zaro ta’sir). 3. Perseptiv (o ’zaro bir-birini idrok qilish). Jumladan, muomalaning birinchi tomonida - tilga va uning amaliy ifodasi bo’lmish nutq faoliyatiga bevosita murojaat qiladilar. Muomalaning ikkinchi tomoni - muloqotga kirishuvchilarning o ’zaro ta’siri, ularning nutq faoliyatida nafaqat so’z orqali fikr almashinuvi, balki xatti-harakati va xulq-atvori bilan o’zaro ta’sir o’tkazish, ta’sirlanishdan iborat. Muomalaning uchinchi tomonida - muloqotga kirishuvchilar o’zaro bir-birlarini idrok qilish jarayoni namoyon bo’ladi, insonni inson tomonidan idrok qilish yuzaga keladi. Shuni alohida qayd etib o ’tish zarurki, muloqot jarayonining stixiyali va anglanmaganlik davrida natija ikkiyoqlama bo’lishi mumkin: muloqot yakun topishi (Masalan, «Bizning aloqalarimiz va munosabatimiz tasodif natijasida bog’langan edi. Yana shunday tasodif bilan munosabatimiz tez ajraladi”) yohud ichki ta’sir natijasida yuzaga kelgan muloqot jarayonida uning keyingi bosqichlarda ham davom etishi mumkin. Agar muloqot barqaror bo’lsa, u holda hamkorlarda aniq maqsadlar paydo bo’ladi: turli axborotlarni uzatish; bilim va tajriba almashish; bir- birlarini tushinishga erishish; harakatlar birligigaerishishkuzatiladi. Muomalaning yuqorida qayd etilgan tuzilmalarini alohida ko ’rib o’tish maqsadgamuvofiq. Kommunikativ (umumiy bajarayapman, bog ’layapman, umum- lashtirayapman). Bunda insonlar o’zaro turli xil tasawurlar, hikoyalar, manfaatlar, kayfiyatlar, tuyg ’ular, yo’nalishlar va hokazo munosabat orqali fikr almashadilar. Insoniy muloqot sharoitida axborot va ma’lumotlar nafaqat uzatiladi, balki shakllanadi, aniqlanadi va rivoj-lanadi ham. Bunda kommunikativ jarayonning har bir a’zosi o’zi bilan hamkorlik qilayotganning ham faolligini ko’zlaydi. Hamkor

ishtirokchi subyekt sifatida qo’yiladi. Shu bois unga axborot uzatish jarayonida manfaati, maqsadi va xohishini inobatga olish maqsadga muvofiq. Lekin muloqotning bu ko’rinishida qiyinchiliklar yuzaga kelish, turli to’siqlar paydo bo’lish ehtimolini ham e’tibordan chetda qoldirmasliklozim. Interaktiv - (o ’zaro ta’sir) muloqot odamlar o’zaro ta’sirlanishi jaryonida nafaqat axborot almashinuvini, balki harakatlar alma-shinuvini yo’lga qo’yish, umumiy faoliyatni rejalashtirish ham mu-him sanaladi. Muloqot sharoitida anglanadigan jarayonlarni faollashtirishda qarama-qarshi fikrlarva qarshiliklarga duch kelish natijasida paydo bo’ladigan muammoli holatlar muhim sharoit bo’lib hisoblanadi. Qo’shimcha axborot va ma’lumotlarga ehtiyoj kuchayib boradigan ko’ptomonlama uyg’unlik yuzaga keladi. Bu qo’shimcha faoliyat qatnashchilarining o’zaro ta’siritezligini oshishiga olib keladi. Perseptivlik - (qabul qfflsh) muloqot jarayoni qatnashchilari o ’rtasida bir- birlarini tushunish va bir-birlariga tushuntira olish g’oyatda muhim. Bir-birlarini tushunishning o’zi turlicha talqin etilishi mumkin: hamkorning xohishi, maqsadini tushunish va ularni motivlarinito’g’riyo’naltirabilish. Muloqot odamlar o ’rtasidagi o’zaro ta’sir va o’zaro tushunish ning murakkab ijtimoiy-psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar yordamida amalga oshirUadi. Jumladan, verbal muloqot (belgili tizimlardan nutqda foydalanish) va noverbal muloqot (turli xil nutqiy belgili tizimlardan foydalanish)ni farqlash qabul qilingan. Verbal muloqot - bu tabiiy tovush nutqidir. Nutq muloqotning eng universal vositasi hisoblanadi. U, ayni paytda ham, axborot manbai sifatida hamda suhbatdoshga ta ’sir etish vositasi sifatida ham yuzaga keladi. Aytish mumkinki, nutqiy muloqot o’ziga xos san’atdir. Noverbal muloqot vositalariga - optiko-kinetik (imo-ishora, mimika, pantomimo), paralingvistik (ovoz, lining diapazoni, ovoz toni), ekstralingvistik (to ’xtab tin olish, yo’tal, yig’i, kulgi nutq maromi), proksemika (muloqotning makon va zamonda joylashuvi), vizual muloqot (ko ’z bilan aloqa qilish), hidlarni bilish kabi vositalar kiradi. Bu vositalar muloqotda katta yordamchi kuch bo’lib

nafaqat verbal ta’sirni kuchaytirish yoki kamaytirish mumkin, balki muloqotning barcha noverbal muloqot jarayonida ishtirok etayotganning istak-xohishi sifatidagi muhim jihatlarni ko’rsatishga yordamberadi. Har qanday ijtimoiy faoliyat kabi muloqot ham o ’zining muayyan sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lib, ular flkrlar va tuyg’ular olamiga kirib borish asosida yuzaga keladi. Bu ko’rsatkichlar ularni yuzaga keltiradigan asosiy sohalaridan mustaqil tarzda guruhlashtiri- ladi. Bular: a) individual-shaxsiy; b) sotsial- psixologik; v) predmetli- amaliy. Muloqotdan ta’sirlanish jarayonida yuqoridagi ko’rsatkich-larbir-biri bilan bevosita bog’lanadi. Yuqoridagilarni xulosa qilgan holda, quyidagi muomala turlari-ning xossalarini ko’rsatib o ’tish maqsadga muvofiq: 1. Zamon va makondagi muloqot kontakt va distant muomalaga bo ’linadi. Kontakt muloqotda hamkor-suhbatdosh yonimizda bo’ladi va u bilan bevosita va bilvosita muloqot o’rnatishimiz, imo-ishoralar va turli xil harakatlar orqali bir-birimizga murojaat qilishimiz mumkin. Masalan, yonimizdagi do’stimizni imlab chaqiramiz, rozi yoki noroziligimiz ifodasini labimizni burib, boshimizni qimirlatib bildiramizvah.k. 2. Biror-bir muloqotni bilvosita amalga oshirish. Bevosita mulo qot bu - odatdagi suhbat, so ’zlashuv, doklad va h.k. Bilvosita mulo qot turlariga telefonda gaplashish, xat orqali murojaat qilish, axbo-rotni radiodan, televideniedan hamda kitob orqali uzatish kabilar kiradi. Aynan bilvosita muloqot rivoji hayotda juda ko’p o’zgarish va yangiliklarni taqazo qiladi. 3. «Men» - gapiruvchi va «Sen» - tinglovchi ko’rinishidagi dialog- monolog muloqot. Dialog «men» va «sen» rollarining almashinuvini ifodalaydi. Dialog muloqotdagi savol-javobning qisqaligi, aniqligi va tuzilishiga ko’ra oddiyligi bilan tavsiflanadi. Fikrimizga Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanidagi “Chin o’rtoq» bo’limidan olingan Muhammad Rajabbek bilan Anvar o’rtasidagi manabu dialog misol bo’ladi:

“Anvar uch haftagacha xatmi Qur’on kechalari Muhammad Rajabbek uyiga kelib turar edi. Oxirgi xatmi Qur’on kechasi Muhammad Rajabbek Anvardan ahvol so’radi: -Domlangiz salomatmi? -Shukur. -0 ’qishingiz yaxshimi? -Birmuncha. -Domlaninguyidaturasizmi? -Taqsir. -Siqilmaysiztni? -Yokq. -llmi hisob o ’qiganingiz bormi? -Yo ’q, taqsir. -Domlangiz ilmu hisobni bilurmikin? -Bilmaslar deb o’ylayman. -Agar men bir domla tayin qilsam, hisob o ’qiysizmi? -Ustozim ruxsat bersalar, albatta, o ’qiyman. -Xo ’p...bo’lmasa erta kechga domlangiz shu erga kelib, menga uchrashsin! -Xo ’p, taqsir!” 4. Shxslararo omoaviy myloqot. «1-1» va «va «ir nechta»ning muloqotlari shaxslararo muloqotga, «1-ko’p» muloqoti esa ommaviy muloqotga olib keladi. Ommaviy muloqotning matbuot, radio, televideniya kabi vositalari turli janrlardagi matnlar hamda reklama roliklarida «suhbat» tomoshabinlar bilan «sen» orqali kechadi. Masalan, reklamalardagi «chanqog’ingga ishon”, “sening ishonchli hamkoring”, “qo’shiq kodini yozib ol" kabi murojaatlar shular jumlasidandir. Ommaviy muloqot bu - ochiq chiqish, ma’ruza, doklad, davlat rahbarining murojaatnomasi, tashqi ishlar vazirli-ginning bayonoti va hokazolardan iborat. Omaaviy muloqot matnini tuzishda leksik va grammatik qoidalarga jiddiy e’tibor qilish zarur.

Xususiy-rasmiy muloqot. Xususiydan farqli o ’laroq, rasmiy muloqot matni ko’pginastreotip xususiyatlargaega. Masalan, ikki tomonlama kelishuv va bitimlar, diplomatik hujuatlar va bayon-nomalar, shartnoma va boshqa shu kabi rasmiy qog’ozlar matni rasmiy muloqot turiga misol bo’ladi. Bunda so’zlashuv-nutqining loyihasi va leksikasi asosiy o’rin tutadi. Yuqoridagilar asosida muomala madaniyatining modelini quyidagi ssenogramma asosida ko ’rsatish mumkin:

Foydalanilgan adabiyotlar 1. AbduraufFitrat. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari. Т.: Ma’naviyat, 2. Abu NasrFombiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida. Т.: Yozuvchi, 3. Ahmadjon Bobomurod. Kamolot sari. Т.: Cho’lpon, 2000. 4. Bekmirzoyev Norqul. Notiqlik asoslari. Т.: Fan, 2006. 5. Donolar xazinasidan. Т.: 0’qituvchi, 1999. 6. Jubron Xalil. Donishmand hikmatlari. Т.: 0’zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2006. 7. Jumaniyozov R. Nutqiy mahorat. Т.: Adolat, 2005. 8. Ibratli hikmatlar. Т.: 0’zbekiston, 2006.

O'xshashlar

Nutq - insonlararo muloqotda muomala madaniyatining muhim vositasi

Muomala madaniyati va inson fe’l-atvori

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Shirin so’z va chiroyli muomala - inson ko’rki sifatida

Madaniyatlararo muloqot mintaqaviy konfliktlarni yechish omili. Etnoetiketda axloqiy tasavvurlarning ifodalanishi