Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт Режа: 1.Миллий истиклол ва маънавият. Маданият жабхасидаги ислохатлар ва унда давлатнинг тутган урни ва вазифалари. 2. Хозирги шароитда адабиёт, тасвирий санъат, меъморчилик, театр, кино ва телевидения ривожланишида узига хослик. 3. Таълим конуни, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг мохияти ва маънавий - маърфий ислохатлар тизимини амалга оширишдаги роли.

Таянч тушунчалар: Маънавий-маърифий ислохот, устувор йўналиш, маънавият ва маърифат маркази, миллий ғоя, миллий-маданий марказ, истиқлол мафкураси, комил инсон. Хар қандай жамият тараққиёти, унинг у ёки бу вақт ва макондаги даражаси кўп жихатдан фуқаролар маънавияти, турмуш тарзи, кишиларнинг маънавий-моддий, ижтимоий эхтиёжлари хамда уларнинг қай даражада қондирилишига боғлиқдир. Мустақиллик давригача ва ундан кейинги ўтган тарихан қисқа муддат ичида рўй берган холатлар, жамият ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-маърифий ва тарбиявий-мафкуравий сохасидаги ўзгаришлар бизга шўролар мустабид тузуми хамда истиқлол йилларида Ўзбекистоннинг реал хаётида холисона жавоб излашга ва унга эришишга имкон беради. Узоқ минг йилликлар тарихи шундан далолат берадики, ўзбек миллий давлатчилик тарихи энг аввало маънавият-маърифатнинг жамият хаётида мухим ўрин эгаллаганлиги билан чамбарчас боғлиқдир. Ушбу азалий анъанага мустақиллик йилларида хам алохида эътибор берилиши жуда ахамиятли бўлди. Қайд этиш лозимки, истиқлолнинг дастлабки даврлариданоқ маданиятнинг методологияси ўзгарди. Агарда, шўролар мустабид тузими даврида маданиятнинг асосий вазифаси жамият аъзоларининг коммунистик мафкура ва сохта ғояга эътиқодини мустахкамлашга сафарбар этиш бўлса, истиқлол даврида унинг мақсади тамомила ўзгарди. Хўш, булар нималарда кўринди? Хусусан, энг аввало, мамлакат хукумати, Президентнинг маънавий-маърифий омилларга нисбатан муносабати шаклланди. Жумладан, маънавий-маърифий ислохотлар давлат сиёсатининг асосий устивор йўналиши, деб хисобланди. Жойларда маънавият билан боғлиқ шуларнинг амалга оширилиши учун бутун масъулиятнинг хокимлар, вазирликлар, идоралар, ташкилотларнинг биринчи рахбарлари зиммаларига юклатилиши жуда катта ижтимоий ахамият касб этди.

Иккинчидан, маънавияти юксак миллат ва давлатнигина келажаги буюк бўлиши мумкин эканлиги тўғрисидаги ижтимоий фикр шакллана бошланди. Дархақиқат иқтисодий-сиёсий омилларнинг хар қандай давлат, миллат хаётидаги ўрни ва роли каттадир. Бироқ, маънавий омилларгина жамиятда содир бўлган барча муаммоларни хал этишга қодир омил эканлиги энди хақиқатдир. Учинчидан, маънавият ва маърифат жамиятни поклантирувчи куч эканлиги эътироф этилмоқда, зеро шўролар мустабид тизими давридан қолган ярамас «маънавий» меросдан покланмасдан туриб истиқлолга хизмат қиладиган, фуқаролар қалби ва онгини янгилашга қодир маънавиятни шакллантириш мумкин эмас. Тўртинчидан, истиқлол даври Ўзбекистон жамияти маънавиятининг энг муқаддас мақсадларидан бири – ўтмиш тарихий-маданий, илмий, ахлоқий- мафкуравий, ижтимоий-сиёсий қадриятларига шўро даврида таркиб топган муносабат каби «иллат» сифатида эмас, аксинча, жамиятни поклантирувчи ва келажакни маънавий жихатдан мустахкамловчи омил асносида қарашдан иборат жамоатчилик фикри шаклланди. Бешинчидан , истиқлол даврида маънавиятнинг хар қандай сиёсий хукмрон мафкуралардан холилиги, мухими, шаклланаётган миллий мафкуранинг маънавият билан уйғунлиги таъминланди. Мамлакат Президенти Ислом Каримов қайд этганидек, мустақиллик даврида бажарилиши лозим бўлган энг устивор вазифа «халқимиз орасида катта маърифий-амалий ишларни олиб бориб, миллий мафкурамизга куч-қувват берадиган, уни янги-янги марралар сари сафарбар этадиган, кенг оммага таъсир ўтказишга, халқни ўзига тарафдор этишга хизмат қиладиган сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, маънавий манбаларни тўғри белгилаб олишдир 1 ». Хақиқатдан хам, мустақиллик йилларида маънавият ва маърифатнинг ижтимоий мақсади аниқлаб олинди, унинг бажариши лозим бўлган вазифалари белгиланди. Ана шундай шароитда жамият фуқаролари 1

томонидан билдирилган ижтимоий эхтиёж – маънавий-маърифий сохаларда янги аср ва умуман, учинчи минг йилликдаги бош ғоя қандай бўлиши аниқланди. Хўш, хозирги ва янги асрда маънавият сохасидаги бош ғоямиз нималардан иборат? Мазкур саволга жавоб бера туриб, И. Каримов қуйидагиларни ёзади: «Модомики биз хуқуқий демократик давлат, эркин фуқаролик жамияти қураётган эканмиз, маънавият сохасидаги йигирма биринчи асрга мўлжалланган харакат дастуримиз хам ана шундан келиб чиқмоғи даркор. Яъни эркин фуқаро-онгли яшайдиган, мустақил фикрга эга бўлган шахс маънавиятини камол топтириш бизнинг бош миллий ғоямиз бўлиши зарур. Дархақиқат, мустақил Ўзбекистонда истиқлол маънавият сохасида мавжуд бўлган вазифалар ижтимоий-сиёсий, иқтисодий барқарорлик шароитида муттасил равишда бажарилиб келинмоқда. Чунончи, агар истиқлолнинг дастлабки йилларида жамият маънавий хаётида турган энг бош вазифа фуқароларда шўролар даврига хос тафаккурни эскича фикрлаш сарқитларини бартараф этиш эди. Мазкур масалада қатор ютуқларга эришилди. Бироқ, бу борада хали талай ишларни бажариш лозим» 2 . Иккинчи, энг мухим вазифалардан яна бири эркин фуқаролик жамиятининг маънавиятини шакллантиришдир, зеро «озод, ўз хақ- хуқуқларини яхши танийдиган, боқимандаликнинг хар қандай кўринишларини ўзи учун ор деб биладиган, ўз кучи ва ақлига ишониб яшайдиган, айни замонда ўз шахсий манфаатларини халқ, Ватан манфаатлари билан уйғун холда кўрадиган комил инсонларни тарбиялашдан иборатдир» 3 . Истиқлол йилларида Ўзбекистон маданияти хусусида фикрлаш асносида алохида қайд этилиши лозим бўлган масалалардан яна бири – маънавият сохасидаги давлат сиёсатининг тобора конкретлашиб бориши, вазифаларни хал этиш йўлларининг ойдинлашувидир. 2 3

Маънавият жамият аъзоларини рухан поклантирувчи, қалбан улғайтирувчи, инсон ички дунёсига, иродасига куч-қувват берувчи, миллий виждонини уйғотувчи ва доимий харакатдаги конкрет кучдир. Шундай экан, маънавиятга умумий тарзда муносабатда бўлиш хатодир, зеро хар бир фуқаронинг маънавий-мафкуравий, комиллик даражаси бир хил бўлмагани каби, уларнинг бундай сифатларини уйғунлаштириб турувчи кўринишлари хам конкретдир. Хусусан, янги аср бўсағасида энг асосий вазифамиз нимадан иборат? Мамлакат Президентининг таъкидлашича, маънавият сохасидаги стратегик мақсадимиз – «миллий қадриятларимизни тиклаш, ўзлигимизни англаш, миллий ғоя ва мафкурани шакллантириш, муқаддас динимизнинг маънавий хаётимиздаги ўрнини ва хурматини тиклаш каби мустақиллик йилларида бошланган эзгу ишларимизни изчиллик билан давом эттириш, уларни янги босқичга кўтариш ва таъсирчанлигини кучайтиришдир» 4 . Юқорида билдирилган фикрдан табиий равишда келиб чиқаётган хулоса шундан иборатки, истиқлолнинг хозирги босқичида маънавий-маърифий сохадаги ишларнинг ташкил этилишидан, энди, бундай ишларнинг самарадорлигига эришиш мухим ахамият касб этмоқда. Хўш, маънавият сохасидаги ишларнинг самарадорлигини ошириш деганда нимани тушуниш мумкин? Умуман, маданий-мафкуравий сохасидаги ишларимиз жамиятни маънавий юксалтиришга қодир-ми? Шу ўринда қурилаётган демократик, хуқуқий инсонпарвар жамият юксак маънавий ва ахлоқий қадриятларга таянишини бу жараён эса миллий ғоя ва миллий мафкурага, ёш авлодни ватанпарварлик рухида тарбиялашга асосланишини алохида қайд этиш жуда мухимдир. Агар, истиқлолнинг дастлабки йилларида маънавий-маърифий тадбирлардан кўзланган мақсад шўро мустабид тизими асоратларидан қутулиш, жамиятда маънавий якдиллик яратишдан иборат бўлган бўлса, энди эса, ижтимоий хамкорлик, комил инсонни тарбиялаш устивор тавсифга эга 4

бўлмоқда. Маънавиятнинг мамлакатда демократик, хуқуқий, қудратли давлат қуриш йўлидаги мухим омил эканлиги энди хеч кимга сир эмас. Ўзбекистоннинг хозирги тараққиёт босқичида маънавий омиллар хамда миллатлараро муносабатлар масаласига қараш хам тубдан ўзгарди. Чунончи, истиқлолнинг дастлабки даврларида «сохта байналмилаллик» олдида юрак олдириб қўйган хамда хадиксираш касалидан холи бўлмаган холда хар қандай миллийликни улуғлаш ва хар қандай «байналмилаллик» дан қочиш хиссиёти юзага келган эди. Бундай жиддий ва қатъий қутблилик, табиийки, жамият ижтимоий тараққиётига, айниқса, миллатлараро муносабатлар масаласига жиддий салбий таъсир кўрсатиши мумкин эди. Шунинг учун хам Ўзбекистон хукумати маданиятдаги миллийлик ва байналмилаллик нисбатини сақлашга мухим вазифа сифатида муносабатда бўла бошлади. Айни пайтда 130 га яқин миллат ва элат яшаётган Ўзбекистонда хар бир миллат равнақи, унинг барқарор тараққиёти, хавфсизлиги ва яшаш кафолотларига хар қандай тахдидларнинг олдини олиш, у ёки бу миллатга мансуб кишилар гурухининг худбинлик кайфиятларини муқаррар тарзда бошқа миллат, халқ имкониятларини зўравонлик ва зуғум билан чегаралаб қўядиган давлат сиёсатининг ишлаб чиқилиши бу борадаги амалий ишларнинг самарасини оширди. Ўзбекистонда истиқомат қилаётган кўп миллатли халқларнинг маданий тараққиёти, уларнинг ўзликларини англаш жараёнларига бўлган интилишларини қонуний-хуқуқий асосда қондириш масалалари хам мамлакат хукумати олдидаги энг мухим вазифалардан бири бўлди. Шу ўринда 1989 йили маданият вазирлиги хузурида республика миллатлараро маданий марказнинг ташкил этилишини алохида таъкидлаш лозимдир. Агарда 90-йилларнинг бошларида Ўзбекистонда 12 та миллий-маданий марказ фаолият кўрсатган бўлса 5 , хозирги кунга келиб уларнинг сони 80 дан ортди. Мустақиллик йилларида миллий-маданий марказлар фаолияти устидан мувофиқлаштирувчи ишларнинг кўлами хам ортди ва 1992 йил январ 5

ойида хукумат қарори билан Республика Байналмилал Маданий маркази ташкил этилди. Ушбу марказнинг бош вазифаси қилиб эса миллий маданий марказларга амалий ва услубий ёрдам кўрсатиш, улар фаолиятини мувофиқлаштириш, миллий анъана, урф-одатларни қайтадан тиклаш, МДХ ва хориж давлатларидаги байналмилал маданий марказлар билан хамкорлик алоқаларини кучайтириш, Ўзбекистонда миллатлараро алоқаларни яхшилаш, ижтимоий барқарорликни таъминлаш каби мухим масалалар киритилди. Истиқлол йилларида маънавият-маърифат масаласига жиддий эътибор хукумат томонидан бу борада мукаммал тарзда ишлаб чиқилган дастур асосида иш олиб боришни талаб этди. Шу аснода 1994 йил 23 апрелда мамлакатимиз маънавий хаётида мухим воқеа юз берди: Президент Ислом Каримов фармони билан Республика Маънавият ва Маърифат жамоатчилик маркази ташкил этилди. Маълумки, собиқ иттифоқ тугатилиши билан бирга унинг коммунистик мафкураси хам бархам топди. Бу мунофиқ, яккахоким мафкуранинг аччиқ сабоқларидан аччиқ сабоқларидан хулоса чиқариб мамлакатимизнинг Асосий Қонунида «Хеч қайси мафкура давлат мафкураси бўлишига йўл қўйилмайди», деб ёзиб қўйилди. Шу аснода, жамиятимиз хеч қачон мафкура яккахокимлиги рўй бермаслиги учун зарур бўлган хуқуқий пойдевор яратилган. Маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази айни шу мақсадни кўзда тутиб ташкил этилди 6 . Қайд этиш лозимки, маънавият-маърифат маркази қисқа давр ичида халқимизнинг бой маънавий меросини ўрганиш, миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида мамлакат ва миллат келажагини белгилайдиган илғор ғояларни юзага чиқариш бўйича йирик ишларни бажарди. Шу билан бирга, маънавият ва маърифат масалаларини бевосита жамоатчилик йўли билан ривожлантиришга алохида эътибор берилиши ўз самарасини бермоқда. 6

Ушбу йўналишдаги фаолиятни янада ривожлантириш мақсадида 1996 йил 9 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш тўғрисида»ги фармони жамиятни маънавий барқарорлаштиришда мухим ахамият касб этади 7 . Ундан мазкур масалада жиддий ижобий ўзгаришлар билан бир қаторда айрим холларда маънавиятнинг мохиятини, унинг силжишимиш, фаровон жамиятга тезроқ етишимиздаги қимматини чуқур идрок этмаслик холллари мавжудлиги, бу ишга дахлдор рахбарларда масъуллик хислари паст эканлигига эътибор қаратилди. Фармонга асосан 1997 йилдан бошлаб 1 октябр «Ўқитувчилар ва мураббийлар» куни деб эълон қилинди, «Маънавият» нашриёти ташкил этилди, «Маънавият ва маърифат» жамоатчилик маркази қошида «Олтин мерос» халқаро хайрия жамғармаси таъсис этилди. Бу борадаги ишларни тартибга келтириш, фаолият самарадорлигини ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов 1999 йил 3 сентябрда «Республика маънавият ва маърифат кенгашини қўллаб-қувватлаш тўғрисида»ги фармонга имзо чекди. Ушбу фармон маънавият ва маърифат давлат сиёсатининг устивор йўналиши эканлиги тўғрисидаги ғояни янада мустахкамлади ва янада унга куч берди. Хукумат томонидан қурилган тадбирлар самараси натижасида маънавият ва маърифат жамиятда рухий покланишга, шахс улуғворлигини оширишга, демократик, хуқуқий, инсонпарварлик давлат қуришга мустахкам пойдевор яратди. 2. Таълим тараққиёти, унинг ўзига хос хусусиятлари. Инсоният тарихида ўз ижтимоий ахамияти жихатдан алохида эътиборга лойиқ холатлар, қадриятлар мавжудки, булар у ёки бу миллат, элат, халқнинг мавжудлик белгиси, тараққиёт мезони сифатида бахоланиши мумкин. Миллат 7

мавжудлигининг ана шундай мухим белгиларидан бири таълим тизими хамда юқори малакали мутахассис кадрлар тайёрлаш масаласидир. Дархақиқат, таълим тизими демократик тамойиллар билан уйғунлашган, унинг инсонпарвар жамият барпо этиш каби зарур ижтимоий эхтиёж талабларига жавоб бергандагина у ўз олдига қўйган буюк мақсад – баркамол авлодни тарбиялаш ва шакллантириш вазифасини адо этиши мумкин. Коммунистик «назария» томонидан таълим тизимига қўйилган асосий мақсад – жамият аъзоларини мафкуравий қулликка, итоаткорликка мажбур қилишдан бошқа нарса эмасди. Мафкуравий бикиклик, эркин фикр юритишдан иборат (шахс дахлсизлиги, демократик тамойилларга беписандлик билан муносабатда бўлиш каби иллатлар кишиларда ижтимоий пассивлик холатини юзага келтирди). Буларнинг бариси Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки давриданоқ барча сохаларда бўлгани каби таълим тизимида хам чуқур ўзгаришларни амалга оширишга, туб ислохотларни ўтказишга ундади. Истиқлол мамлакат фуқароларида эркин фикрлашга бўлган ижтимоий эхтиёжни уйғотди. Мафкуравий қулликдан холи равишда, мамлакат ва халқ манфаатларига мос тарзда фаолият кўрсатишга интилиш хиссиётини бемалол, эмин-эркин рўёбга чиқариш Ўзбекистон фуқаролари дунёқарашида янгиликка ташналик кайфиятини пайдо қилди. Бу масала айниқса, янги тайёрланиши, шаклланиши лозим бўлган мутахассис кадрларга нисбатан муносабатни ўзгартириб юборди. Истиқлолнинг дастлабки даврлариданоқ мамлакат хукумати мавжуд таълим тизимида туб ислохотларни ўтказишга алохида ахамият беришга киришиши лозимлигини англаб етди. Мамлакат Президенти таъкидлаганидек, «олдимизга қўйган энг эзгу мақсадларимиз билан узвий боғланган бугунги кундаги яна бир ғоятда долзарб масала – кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш, бу борада бошланган ишларимизни давом эттириш ва кучайтириш бундан буён хам биз учун устивор вазифа бўлиб қолди» 8 . 8

Хўш, юқорида қайд этилган холатлардан ташқари, яна қандай сабаблар таълим тизимида туб ислохотларни ўтказишга ундади? Булар, кадрлар тайёрлаш тизимининг демократик ўзгаришлар ва бозор ислохотлари талабларига мувофиқ эмаслиги, ўқув жараёнининг моддий-техника ва ахборот базаси етарли эмаслиги, юқори малакали педагог кадрларнинг етишмаслиги, сифатли ўқув-услубий ва илмий адабиёт хамда дидактик материалларнинг камлиги таълим тизими, фан ва ишлаб чиқариш ўртасида пухта ўзаро хамкорлик ва ўзаро фойдали интеграциянинг йўқлиги кабилардир. Буларнинг бариси таълим тизимини зудлик билан ислох этишни, мазкур сохани чуқур инсонпарварлаштиришни талаб этарди. Тўғри, 1992 йил июлида қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги қонун ва давлатимизнинг шу асосдаги таълим-тарбия сиёсати ишлаб чиқилган эди. Унда умумий таълим қуйидаги босқичлар бўйича амалга оширилади: I босқич – бошланғич таълим (1-4 синф); II босқич – асосий (таянч) мактаб (4-9 синф); III босқич – юқори ўрта мактаб (10-11 синф); 10-11 синфлар ихтисослашган бўлиб, ўқувчиларни олий ўқув юртларига тайёрлашга хизмат қила бошлади. Таъкидлаш лозимки, хамдўстлик мамлакатлари орасида биринчи бўлиб республикамизда «Таълим тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилинганлиги, «Мактабгача тарбия», «Умумий ўрта таълим», «Мактабдан ва синфдан ташқари тарбиявий ишлар», «Ёшлар сиёсатига оид» каби қатор концепциялар ва дастурлар яратилганлигини, давлат таълим тизими жахон амалиёти талабларига мувофиқ келиши учун хорижий давлатлардаги илғор тажрибаларнинг ўрганилаётганлиги ва шу аснода 20 дан ортиқ йўналишлар, фанлар бўйича стандартлар лойихали тайёрланди 9 . 1993-94 ўқув йилида барча вилоятлар, Тошкент шахри ва Қорақалпоғистон Республикаси мактаблари ўқувчилари билимларини 9

текшириш юзасидан ўтказилган тест синовлари қуйидаги натижаларни кўрсатди. Ушбу синовга 70 та туман ва шахарларнинг 400 дан ортиқ мактабларнинг ўқувчилари жалб этилди. 9-синфларда кимё ва адабиёт фанларидан тест синови ўтказилди. Якунлар қуйидаги меъёрда бахоланди: 90 фоиздан ортиқ тўғри бажарганларга «5» бахо, 80 фоиздан камига «4» бахо, 60 фоизидан ортиғига эса «3» бахо. Мазкур синовлар натижалари ўқувчиларнинг гуманитар йўналишдаги фанлар бўйича чуқур билим олаётганликларини кўрсатди. Масалан, адабиёт фани бўйича таянч мактабларининг 10186 ўқувчисидан 1275 таси 90%дан ортиқ вазифаларни, 2552 ўқувчи 80%дан ортиқ вазифаларни бажардилар, яъни ўқувчиларнинг тўртдан уч қисми фанни яхши ва аъло бахоларга ўзлаштирганликларини намойиш этдилар 10 . Истиқлол йилларида умумтаълим мактабларида она тилини ўқитишга мухим эътиборнинг қаратилиши ва «Давлат тили хақида»ги Қонунни бажариш юзасидан олиб борилган ишлар таълим-тарбия жараёнининг сифатини янада ошишига сабаб бўлди. Ўқиш ўзбек тилида олиб бориладиган мактабларда она тили ва адабиётига ажратилган соатлар хажми кўпайиб, 2720 соатга етди. Ўқиш рус тилларида олиб бориладиган мактабларда эса ўзбек тили фанига ажратилган соатлар 544 соат ўрнига 1020 соатга етди. Булар ўқувчиларда миллий ўзлигини англаш хиссини кучайтирди, ўз ўлкасига, тарихига қизиқишини ва ўз Ватанининг гуллаб-яшнаши йўлида фаолият кўрсатиш хиссини уйғотди. Умуман, 1992 йилда қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги Қонун Ўзбекистонда таълим тизимини ислох қилишда маълум рол ўйнади. Мазкур хужжат шўролар мустабид тизими давридан «мерос» бўлиб қолган, коммунистик мафкурага хизмат қилувчи мафкуравий кучни бартараф этишда алохида ахамият касб этди, жахон андозаларига мос тизим яратилишида дастлабки қадам бўлди. Бироқ, қайд этиш жоизки, мазкур хужжат Ўзбекистоннинг янги шароитдаги вазифаларига тўлиқ жавоб бера олмас эди. Шунинг учун хам 10

Ўзбекистон хукумати таълим тизимини тўлиқ ислох этишга қодир хужжатларни қабул қилишга эътиборни кучайтирди ва бу борада бош ислохотчилик йўлини ўйнади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида тамомила янги, сифат жихатдан мукаммал «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини ишлаб чиқди. Мамлакат Президенти юқорида қайд этилган хужжатларни қабул қилишга ундаётган омилларни эътиборга олган холда қуйидаги фикрни баён этди. Биринчидан, биз эски шўролар замонидан қолган таълим-тарбия тизимига хос мафкуравий қарашлардан ва сарқитлардан хали-бери тўлиқ қутулганимиз йўқ. Иккинчидан, барча амалдаги ўзгаришлар ва тадбирлар, асосан юзаки бўлиб, таълим-тарбия ва ўқув жараёнларининг таркибини, босқичларини бир-бири билан узвий боғлаш, яъни узлуксиз таълим-тарбия тизимини ташкил қилиш муаммоларини ечиб берган эмас. Учинчидан, бизнинг амалдаги таълим-тарбия тизимимиз бугунги кун замонавий, тараққий топган демократик давлатлар талабларига жавоб бера олмаслиги кўп жойларда яққол кўринмоқда 11 . Мазкур мулохазалар янги хужжатлар қабул қилингунгача бўлган даврдаги таълим тизимининг чекланганлигидан яққол далил берарди. «Таълим тўғрисида»ги Қонуннинг энг илғор жихатларидан бири – унда таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий тамойилларининг баён этилиши бўлди. Улар қуйидагилардан иборат эди: – таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги; – умумий ўрта, шунингдек ўрта махсус, касб-хунар таълимининг мажбурийлиги; – таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги; – ўрта-махсус, касб-хунар таълимининг йўналишини: академик лицейда ёки касб-хунар коллежида ўқишни танлашнинг ихтиёрийлиги; – таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; 11

– давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг хамма учун очиқлиги; – таълим дастурини танлашга ягона ва табақалаштирилган ёндошув; – билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш; – таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлаштириш. Масалага бундай тарзда ёндошув таълимнинг мамлакатда кўрилаётган демократик, хуқуқий, инсонпарвар жамият талабларига тўлиқ жавоб бериши, унинг миллий ва умуминсоний қадриятларга содиқлигидан гувохдир. Шу билан бирга, умумий ўрта таълим, ўрта махсус, касб-хунар таълими, олий таълим, олий ўқув юртидан кейинги таълим, кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш, мактабдан ташқари таълим турларига асос солинди, мавжудларини такомиллаштириш йўллари ишлаб чиқилди. Мамлакатимиз рахбариятининг таълим-тарбия сохасига шу даражада катта эътибор бериши бежиз эмасдир. Гап шундаки, мамлакатимиз ахолисининг аксарият кўпчилиги ёшлар, ўсмирлардан иборат бўлиб, улар ўз келажакларини айнан билим олиш билан боғлагандирлар. Хусусан, хозирда Ўзбекистонда 9,5 мингга яқин умумтаълим мактаблари, гимназиялар, лицейлар, коллежлар, 300 га яқин ўрта махсус муассасалар, 65 та олий ўқув юртлари бўлиб, улардан 600 мингдан ортиқ турли малакадаги педагоглар мехнат қилади. Сўнгги йилларда миллий мактаблар тизимини яратиш борасидаги ишларнинг таркибий қисми сифатида республикамизда яшаётган ва озчиликни ташкил этган (мамлакатлар) миллатлар фарзандлари таълим- тарбиясига хам эътибор кучайтирилди. Ўзбекистонда 2,5 мингдан ортиқ ўқувчиси бўлган 50 га яқин қрим-татар мактаби, 130 та ўқувчисига эга бўлган 2 та немис мактаби, 2400 га яқин ўқувчисига эга бўлган 24 та корейс мактаби, 4 та уйғур, 1 дан курдлар, яхудийлар мактаблари фаолият кўрсатмоқдалар. Бундан ташқари, 9 мингдан ортиқ қозоқ фарзандлари, 3000 мингдан ортиқ

тожик фарзандлари, 1 мингдан ортиқ қирғиз фарзандлари ва 1,5 мингга яқин туркман фарзандлари хам ўз тилларида таълим-тарбия ола бошладилар 12 . Ўзбекистон хукумати истиқлол талабларига жавоб бера оладиган иқтидорли ёшларни танлаб олиш, уларга фан йўлидаги сўқмоқларни шараф билан босиб ўтиш борасида хам қатор ишларни амалга оширмоқда. «Умид» жамғармасининг Ўзбекистон Президенти томонидан таъсис этилишини шу маънода тушуниш лозим. Жамғарма Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 13 январ Қарорига мувофиқ иш бошлади. Маълумки, мамлакатимизда тарихий туб ўзгаришларни муваффақиятли ўтказиш, ижтимоий-сиёсий, маънавий-иқтисодий ислохотларни амалга ошириш учун жахон андозалари даражасида билим олган истеъдодли, рухан баркамол ёш миллий кадрлар зарурдир. «Умид» жамғармасининг ўз олдига қўйган энг катта мақсади хам халқ хўжалигининг нуфузли тармоқларини юқори малакали мутахассислар билан таъминлашдан иборат бўлди. Хозирги кунда Ўзбекистонлик талабалар ўз танлаган ихтисосликлари бўйича АҚШ, Буюк Британия, Германия ва Япониянинг жахонга машхур олий ўқув юртларига муваффақият билан шуғулланмоқдалар. «Таълим тўғрисида»ги қонун, кадрлар тайёрлашнинг миллий дастури жамиятни маънавий жихатдан барқарорлаштириш жуда катта вазифаларни бажармоқда, ёшларда Ватанга, миллатга мехр-мухаббат хиссини сингдиришда, жахон андозаларига мос фаолият кўрсатишда мухим омил бўлмоқда. Шу билан бирга, янги таълим-тарбия дастури ёшларда мафкуравий эътиқодни мустахкамлашда, миллий ғоя ва миллий мафкура мохиятини англашда алохида ахамиятлидир, зеро, мафкуравий таъсирлар салбий оқибатларга олиб келмаслиги учун ёшларимизнинг иймон-эътиқодини мустахкамлаш, иродасини бақувват қилиш, уларни ўз мустақил фикрига эга бўлган баркамол инсонлар этиб тарбиялаш жуда зарурдир. И Каримов қайд этганидек, энг мухим вазифа «уларнинг тафаккурида ўзлигини унутмаслик, ота-боболарнинг муқаддас қадриятларини асраб-авайлаш ва хурмат қилиш фазилатини қарор 12

топтириш, уларнинг мен ўзбек фарзандиман, деб ғурур ва ифтихор билан яшашига эришишдир» 13 . 3. Маданий хаёт. Хар қандай шароитда хам барча миллат ва халқлар ўзининг маънавий эхтиёжларини қондиришга мухтожлик сезади. Маънавият – инсон учун мавжудлик белгиси. Маънавий бойлик – у ёки бу миллатни бошқа этник бирикмалардан ўзига хослигини билдирувчи, англатувчи мухим омилдир. Маънавияти йўқ халқнинг ўзи йўқ. Шу билан бирга хар бир халқ маънавияти хам бир хил даражада эмас. Шу ўринда мамлакат юртбошисининг «биз халқни номи билан эмас, балки маданияти, маънавияти орқали биламиз, тарихнинг таг-томиригача назар ташлаймиз» 14 , – деган фикрларида жуда мантиқ ва маъно бор. Бироқ, шўролар мустабид тизими шароитида ўзбек миллий маданияти хаддан ортиқ даражада кўп зарар кўрди. Барча мустамлакачилик каби коммунистик мафкура маддохлари хам ўзбек халқини қул қилиш учун энг аввало шу халқнинг миллий маданиятини йўқ қилишга зўр бердилар. Таъкид этиш жоизки, маънавий маданияти юксак, унинг илдизлари бақувват халқнинг ижтимоий онгидан шу халқ маданиятини хеч қачон тамомила йўқ қилиш мумкин эмас. Тўғри мустамлакачиликлар натижасида ўзбек маданиятига катта зарар етказилди, унинг маънавий илдизларини қирқиб ташлашга уринилди. Лекин улар бунинг уддасидан чиқа олмадилар. Ўзбек халқи катта йўқотишларга қарамасдан ўзлигини, ўз миллий маданиятини сақлаб қола билди. Бунга яқин ва узоқ тарих гувохдир. Эндиги вазифа – маънавий хаётдаги барча йўқотишларнинг ўрнини қоплашдан иборат бўлди. Бу нарса халқимизнинг маънавият ва маърифатга мухтожлиги ва унинг танқислиги билан белгиланди. Кишининг ўзлигини англаши, ўз шаънини химоя қила олиши ва барча ёмонликлардан ўзини тия олиши учун ориф бўлмоғи, қалбининг тубида, жиндай бўлса-да, маърифат шамчироғи ёниб турмоғи лозим. Ана шунда одам гунохдан хазар қилиш, барча 13 14

неъматлардан ақл-идрок ва инсоф доирасида фойдаланиш йўлини тутади. Ножўя хатти-харакатлари учун тавба-тазарру қилиш зарурлигини англай бошлайди 15 . Ўзбек халқи айнан шу йўлдан борди, ўз миллий-тарихий, маданий меросига содиқлигини кўрсата билди. Бу эса мустамлакачиликлар даврида йўқотилган, тапталанган маданий меросни тиклаш, ўзлигини англашга бўлган рағбатни уйғотди. Истиқлол йилларида ўзбек маданий хаёти уйғонди, жонланди ва ўзининг бутун мавжуд бўй-бастини кўрсата билди. Театр, мусиқа санъати ривож топди, маданий алоқалар кенгайди, маданий-маърифий муассасалар фаолияти такомиллашди, музейларнинг ижтимоий-маърифий ахамияти ошди, миллий адабиёт равнақ топди. Айниқса, театр санъатининг ривожи гуллаб яшнади. Бу бежиз эмасди, зеро мустамлакачилик даврида театрлар коммунистик мафкуранинг хизматкорига айланган, сиёсий мақсадларнигина бажарувчи кучга айланган эди. Шу аснода асосий эътибор репертуар масаласини хал этиш, томошабинларни бездирадиган сахна асарлари ўрнига уларнинг маънавий- ижтимоий эхтиёжларини қондирувчи спектаклларни фуқаролар хукмига хавола этишга асосий эътибор қаратилди. Хозирги шароитда Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган 36 та драматик, мусиқали драма ва комедия, опера ва балет, қўғирчоқ театрлари ана шундай вазифаларни бажардилар. 1998 йил 26 мартда Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг «Ўзбекистон театр санъатини ривожлантириш тўғрисида»ги Фармони эълон қилинди. Унга биноан, Ўзбекистон томоша санъатининг кўп асрлик анъаналарини ўрганиш, бойитиш ва тарғиб қилиш, театр санъатини хар томонлама ривожлантириш, унинг моддий базасини янада мустахкамлаш, мамлакатимизда маънавий-маърифий ислохотларни амалга оширишда театр арбобларининг фаол қатнашишини таъминлаш, республика Маданият ишлари вазирлиги театр ташкилотлари негизида ва 15

театр арбоблари уюшмасида бадиий замонавий сахнабоп асарлар яратиш мақсадида Маданият ишлари вазирлиги тизимида ва театр ижодий ходимлари уюшмаси қошида «Ўзбектеатр» ижодий-ишлар чиқариш бирлашмаси ташкил этилди. «Ўзбектеатр» бирлашмаси ўзининг театр ташкилотлари хамда минтақавий бўлимига эга бўлиб, мулкчилик шаклларидан ва қандайдир муассасага идоравий дахлдорлигидан қатъи назар мамлакатдаги барча давлат театрлари, театр студияларида халқ театрлари ва бошқа тегишли ташкилотлар жамоаларини ихтиёрий тартибда бирлаштирди 16 . Театр санъатини ривожлантириш йўлида 1998 йил ноябр ойида ўтказилган «Хумо» халқаро ёшлар театрларининг фестивали алохида ахамият касб этди. Ушбу фестивалда Ўзбекистон ва Исроил давлатларининг энг яхши театр жамоалари иштирок этдилар. Мазкур фестивал доирасида 32 та спектакл намойиш этилди, уларни 20 мингдан ортиқ томошабин томоша қилди. Ўзбекистоннинг ўз мустақиллигини қўлга киритиши натижасида маънавий маданиятнинг мухим жабхаси бўлган мусиқа санъати хам жуда ривож топа бошлади, зеро табиатан нозиктаъб, санъатсевар ва санъат ахлига талабчан ўзбек халқининг мусиқаси кенг кўламли маънавият кўзгусидир. Шўролар даврида асосан мафкуравий хукмронлик қўлига айланган мазкур санъат тури эркинлик йўлига кирди. Жамият аъзолари миллий қўшиқчилик санъатидан бахраманд бўла бошладилар. Ўзбекистон хукумати халқимизнинг миллий қўшиқчиликка бўлган ижтимоий эхтиёжини эътиборга олиб миллий рухдаги, халқнинг кўнглига яқин мусиқа асарларини яратишга бўлган қизиқишни доимо рағбатлантирди. Истиқлолнинг дастлабки кунлариданоқ мусиқа санъати бўйича қатор кўрик- танловлар ўтказила бошланди. Хусусан, 1992 йил март ойида Тошкент шахрида танбур, сато, қўшнай, сурнай ва бошқа миллий соз ижрочиларининг «Асрларга тенгдош наволар» деб номланган республика кўрик танлови, апрел 16

ойида Тошкент вилоятида хаваскор қўғирчоқ театрлари жамоаларининг кўрик-танлови, шунингдек, машхур санъаткорлар Жўрахон Султонов, Саиджон Калонов, Комилжон Жабборов, Набижон Хасанов, Комилжон Отаниёзов, Фахриддин Содиқов, Жанақ Шомуратовларнинг асарлари ижрочиларининг «Боқий овозлар» деб номланган кўрик-танловлари ўтказилди. Айни вақтда 1992 йил май ойида Хоразм вилоятида фольклор жамоаларининг, аския, қизиқчи ва масхарабозларнинг, июн ойида Қўқонда ўтказилган IX анъанавий ва лапар, ялла ижроияларининг август ойида Тошкент шахрида ўтказилган XI анъанавий кўрик танлови миллий санъатимиз ривожига катта хисса бўлиб қўшилди. Мамлакатимиз хукумати қўшиқчилик санъатидан мустақилликнинг маънавий заминларини мустахкамлашда хам унумли фойдаланишга эътиборни кучайтирди. Шу мақсадда 1995 йил декабрда «Ўзбекистон – Ватаним маним» мавзуидаги қўшиқлар кўрик-танлови эълон қилинди. Мазкур танлов барча вилоят, шахар ва туманларда жуда катта кўтаринкилик рухида ўтказилди ва унинг натижасида юзлаб янги, мустақиллик даври қўшиқлари яратилди, кўплаб истеъдодли санъаткорларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. «Ўзбекистон – Ватаним маним» қўшиқ кўрик-танловининг 1996 йил март ойида бўлиб ўтган биринчи босқичида 54 мингдан ортиқ санъаткорлар иштирок этди, 10 мингдан ортиқ янги мусиқий асарлар яратилди. Қайд этиш лозимки, мазкур танлов истиқлолни, Ватанни, ўзлигини англашда мухим қадам бўлди. Халқимизнинг бундай тадбирга қизиқиши ортиқ бўлди. Буларнинг барчасини эътиборга олиб, 1996 йил августда «Ўзбекистон – Ватаним маним» қўшиқ байрами хақида» махсус фармон қабул қилинди. Фармонда фуқаролар қалбида муқаддас Ватан туйғусини тарбияловчи юксак бадиий савиядаги мусиқа асарлари ва қўшиқларнинг яратилишига кенг имконият яратиш мақсадида хар йили август ойининг учинчи якшанбаси «Ўзбекистон – Ватаним маним» қўшиқ байрами куни, деб белгилаб қўйилди. Айни пайтда, халқимизнинг қўшиқчилик санъатига бўлган буюк қизиқишини

эътиборга олиб, Маданият ишлари вазирлиги хузурида «Ўзбекнаво» гастрол- концерт бирлашмаси ташкил этилди. Натижада, мазкур кўрик-танлов хозирда оммавий тус олди, унда нафақат ўзбек миллий, шу билан бирга мамлакатимизда истиқомат қилаётган бошқа барча халқлар вакилларининг эркин ижод қилиши, ўз санъатларини намойиш этиш имконияти яратилди. Профессионал ва халқ бадиий ижодиёти асосида санъатнинг қўшиқчилик турига тенг эътибор берилиши, уларнинг уйғун ривожланишига шароит яратилиши туфайли мазкур санъат тури янада ривож топмоқда. Маълумки, Ўзбекистонда жахон цивилизациясида алохида ўринга эга бўлган буюк моддий маданият яратилди. Улар халқаро хамжамият томонидан аллақачон эътироф этилган. Бироқ, шўролар мустабид тизими даврида Ўзбекистон моддий маданиятига катта зарар етказилди. Минглаб ноёб маданият дурдоналари, асори-атиқалари хорижга, асосан, Москва, Санкт- Петербург музейларига ташиб кетилди. Миллий ўзликни англашда бундай ёдгорликларнинг ахамияти катта эканлигини эътиборга олиб, мустамлакачилар иложи борича улар ижтимоий-маданий ахамиятни камчитишга харакат қилдилар. Аммо, мустақиллик бундай жирканч сиёсатга бархам берди. Истиқлолнинг дастлабки даврлариданоқ музейлар, қўриқхоналарнинг ўрни ва ролини белгилаб беришга алохида ахамият берилди. Маълумки, хозирда биргина Маданият ишлари вазирлиги тизимида турли сохалар бўйича 68 та музей мавжуд бўлиб, булар 21 та ўлкашунослик, 10 та бадиий, 14 та мемориал, 5 та адабий-мемориал, 7 та бадиий, 1 та табиий-илмий музейлардир. Шу билан бирга Самарқандда Давлат музей-қўриқхонаси, Бухорода Давлат музей-қўриқхонаси, Хивада «Ичон-Қалъа» давлат музей- қўриқхоналари фаолият кўрсатмоқда. 1999 йилги маълумотларга кўра, республикамиздаги музейлар фондида 1305786 экспонат сақланмоқда. Биргина 1999 йилда уларнинг асосий фондига 7544 та экспонат қабул

қилинди. Шу йилнинг ўзида барча музейларга 1655400 киши ташриф буюрди 17 . Ўзбекистон хукумати халқимизнинг ў миллий ўзлигини англаш жараёнини янада жадаллаштиришни эътиборга олиб, 1994 йил 23 декабрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси «Республика музейлари фаолиятини яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 1999 йил 5 декабрда эса «Музейлар фаолиятини қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида»ги қарорларни эълон қилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 12 январдаги «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги фармони эса музейлар ишида тубдан бурилиш ясади. Унга биноан барча турдаги музейлар фаолиятини мувофиқлаштириш, қўллаб-қувватлаш ва уларга зарур илмий-услубий ёрдам кўрсатишни таъминлаш мақсадида Маданият ишлари вазирлиги қошида «Ўзбекмузей» жамғармаси ташкил этилди, ўзбек, инглиз, рус тилларида чоп этиладиган илмий-амалий, маънавий-маърифий, рангли «Мозийдан садо» журнали таъсис этилди 18 . Кўрилган барча тадбирлар натижасида музейларнинг ижтимоий- маданий ахамияти анча ортди, уларнинг ўзбек халқи миллий ўзлигини англаш жараёнидаги роли кучайди. Музейларга эътибор хорижлик фуқароларнинг Ўзбекистонга, унинг бой ва қадимий маданиятига бўлган қизиқишини оширди. Истиқлол ўзбек халқига ўз миллий адабиётини қайтариб берди. Коммунистик мафкуранинг жарчисига айланган «совет адабиёти» вайронлари ўрнига пайдо бўлган ўзбек миллий адабиёти тезликда ўзининг қаддини кўтарди, партиявийлик, синфийлик каби хатто методологик асослардан воз кечила бошланди. Мумтоз адабиётга муносабатда диний адабиёт, феодал-клерикал адабиёт, сарой адабиёти дейилган тушунча ва бир миллат адабиётини реакцион ва прогрессив деб иккига бўлиб ўрганишдекк 17 18

хатто назарий чеклашларнинг даф этилиши миллий адабиётнинг холисона бахоланишига имкон яратди. Диний манбаларнинг, жадид адабиётининг сиёсий-мафкуравий ақидаларсиз ўрганилишига нисбатан бўлган муносабатнинг ижобий хал этилиши жамиятни маънавий жихатдан барқарорлаштиришга шарт- шароитлар яратди. Шундай қилиб, мустақиллик Ўзбекистон маънавий хаётини барқарорлаштириш учун замин яратди, маънавий-маърифий ходисаларга муносабатни ўзгартирди. Истиқлол туфайли маънавий турмушимиздаги кўплаб муаммолар хал этила бошланди. Қурилаётган демократик, хуқуқий, инсонпарвар жамият, бозор муносабатларига ўтиш, жахон хамжамияти билан мафкуравий тазйиқларсиз ўзаро хамкорлик қилиш имконияти – буларнинг баричи Ўзбекистон маданиятини халқчил қилди. Ўзбекистон, ўзбек халқининг дунёдаги ўзига хос ва мос ўрни борлиги, унинг жахон цивилизациясига қўшган бебахо хиссасининг эътироф этилиши туфайли маънавий хаётнинг гуллаб-яшаши учун мустахкам замин яратилди.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. Т., 1994. 3. Каримов И.А. Биз қуриш ва яратиш йўлидан бораверамиз. Т., 1995. 4. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т., 1996. 5. Каримов И.А. Ватан саджагох каби муқаддасдир. Т., 1996. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т., 1996. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Т., 1997. 8. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., 1998. 9. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., 1999. 10.Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т., 2000.

O'xshashlar

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос

Маданий ва маърифий мерос

Миллатлараро муносабатларда барқарорлик тараққиёт омили. Этномаданий жараёнларда толерантликнинг ифодаси

Мустақиллик шароитида ўзбек миллий маданияти ривожланишининг назарий масалалари