Маданий тараққиёт ва маънавий мерос

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Маданий тараққиёт ва маънавий мерос Режа : 1. Мерос тушунчаси, маданиятлар ривожи ва такомиллашувида маънавий мероснинг ахамияти 2. Маданиятлар ривожланишида меросдан фойдаланиш механизми, унинг хусусиятлари 3. Мустақиллик гароитида меросга муносабат тамойиллари

$Ислом Каримов Олий мажлисининг ўн тўртинчи сессиясида: «Биз келгуси асрга ўзимиз билан нималарни олиб ўтишимиз мумкин ва зарур? Ва нималардан воз кeчишимиз даркор?.. Янги минг йилликда қандай муаммоларнинг ечими бизнинг диққат эътиборимиз марказида турмоғи лозим? 8 деган эди. Бу фикр маданий ва маънавий мерос масаласи тахлили, унинг муаммолари ечимини топишида муҳим кўрсатма ҳисобланади. Маданий мерос - бу ўтмишдан қолган қадриятлар, ғоялар, тажриба, билимлар уларни ўзлаштириш йўллари, яъни кишиларнинг ижодий фаолият усуллари ва уни ташкил қилиш ҳамда унинг натижалардир. Ўзлаштириш ёки аниқроғи, маданий мерос жараёни ўта муҳим бўлиб, маданиятнинг ҳаракатдаги асосий қонунларидан бири ҳисобланади. Бу жараён инсониятнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини бир бутун ҳолда бирлаштириб, одатий тарзда тайёр ютуқларга айланади. Бор нарсани излаш, маълум нарсани очиш, қилинган кашфиётни кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмиш аждодлар қилган ишни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб жамият ўз мақсадларини амалга оширишнинг кисқа йўлларини танлайди. Бундан ташқари маънавий мерос кишиларнинг савиясини беҳад кенгайтиради, улар ҳаётини ақлий ва ҳиссий жиҳатдан бойитади, билимнинг туганмас манбаи бўлиб ҳизмат қилади. Ўтмиш билан батамом узилиш мумкин эмас. Инсоният тарихида мутлақо янги маданият яратишга уринишлар бўлган, бироқ бундай уринишлар ижобий натижаларга олиб келмаган. Бунга 1920 йилларда Совет Россиясида «Пролетар маданиятини» яратишга уринишни ёки ўтган асрнинг 80 –йилларида Хитойдаги «маданий инқилоб»ни мисол тариқасида келтириш мумкин. Бу «инқилоблар» жараёнида янги маданият яралмади, аксинча бори ҳам маҳв қилинди: қўлёзмалар, китоблар, суратлар ёқилди; меъморий ёдгорликлар бузилди, энг ачинарлиси маданий қадрият эгалари қатоғон этил ди. Оқибатда ўтмиш билан узвийлик бузилиб жамият маънавий жиҳатдан орқага кетди. 8 И.А. Каримов Ызбекистон XXI аср б ў са\аси га интилмоқда , Т., 1999 йил 3 бет.$

Маданиятнинг меъёрий ривожланиши уни асраб келгуси авлодларга мерос қилиб қолдиришни билдиради. Бирок, бу жараён оддий ва бир ҳилда кечмайди. Маънавий қадриятларнинг мундарижаси, уларни қайта кўриб чиқиш ва қайта баҳолаш, уларнинг ўзаро боғлиқлик усуллари, муносабат типлари, билимларни асраш ва узатиш, ҳаёт меъёрлари, воқеликни эстетик идрок қилиш хусусияти ўзгармасдан қолмайди, улар узлуксиз ҳаракатда бўлади. Мерос серқирра ва кўп қиёфалидир. Унинг аниқ намоён бўлиши типларнинг кўплиги, тенденциялар хилма - хиллиги билан фарқланади. Ҳар бир янги авлоднинг ворислик механизми ўтмишдошларнинг тажрибасидан маданиятнинг турли соҳлларида фарқланади: санъатдаги ўлчам фандагидан бошқача; табиий фанлар гуманитар фанлардан фарқли. Ворис лик (мерос) ҳар қандай соҳада инсоннинг ҳақиқий ўзлаштиришида намоён бўлади ва айни пайтда маҳаллий ёки дунё миқиёсидаги жараёнлар шаклида ҳам ифодаланиши мум кин. Ворисликнинг маҳаллий (чекланган) шакли маданиятнинг касбий (профессионал), миллий, этник ва бошқа кўринишларига эга. Бу фаолият маданий босқичларда бир меъёрда, текис йўналиш шакллларида бўлмай, унинг бир босқичдан иккинчи босқичга сакраб ўтиши нотекис бўхронлар хусусиятига эга. Инсониятнинг маънавий ютуқларини мерос қилиб қолдиришда ворислик кенг миқёсли (умумий) шаклда жараёнлар муффасал йўналишда амалга ошади. Масалан, Қадимги Миср заковати «Инжил», «1001 кеча эртаклари» каби маданият ёдгорликларига ижобий таъсир қилди. Яна, ер юзидаги барча халқларнинг замонавий билим соҳаларига замин бўлган Бобил астрономияси, ҳинд математикаси, антик фалсафа, рим ҳуқуқи ҳақида ҳам шундай гапириш мумкин. Агар маданият ва маънавият соҳалари таркибида тил, удумлар, анъаналар ва бошқалар бўлса, маълум халқнинг маданият тарихи доирасида мерос колдириш жараёни яхшироқ кечади. Бошқа соҳаларда эса техника, фан, санъат каби соҳалардаги бир халққа тегишли мерос бошқа халқларга ҳам тегишли мулкка айланади. Кейинги авлодларга мерос қолдириш учун

маданиятда белгиланган усул ва механизм мавжуд. Улардан баъзилари қадимдан амал қилади: Бу - намойиш қилиш, оғзаки узатиш, фольклор, санъат; бошқа усуллар кейинроқ пайдо бўлди; бу - кино тасвири, оҳанрабо ёзуви, компьютер хотираси, интернет в.б. Барча жамиятларда ҳам маънавий мероснинг фойдаланиш имкониятларини ўзгартириш шароити бир ҳилда эмас. Улар ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, ғоявий омиллар билан белгиланади. Бу омиллар мероснинг ҳажми, танлаш хусусияти, интенсивлигига боғлиқ. Умуман, маданий меросдан мутлақо маҳрум бўлган ёки фойдаланмаган жамият ёки халқлар тарихда бўлиши мумкин эмас. Маданий мероснинг механизми қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Маънавий мероснинг узвийлиги. Аждодлар яратган жами бойликка янги авлод меросхўр бўлади, тарихий аҳамиятини йўқотган маданият ўрнида яна маданиятлар вужудга келади, аввалгилардан кўп нарсалар ўзлаштирилади. Ўтмиш тажрибаси бугун ва келажак учун ҳар доим асқотиши мумкин, шунингдек, бугун унитилган нарсалар бутунлай йўқолиб кетмайди. Масалан, В.Шекспир юз йилча унитилиб, кейинги авлодлар учун жаҳон адабиёти ва драмматургиясининг классиги сифатида танилди. 2. Ўтмишдан келажакка ўтиш жараёнида мероснинг ўзгариши. Маданий мероснинг ўтиш даврида ҳусусияти ўзгариши мумкин. Яъни, мерос мавжуд нуқтаи назар ва билимлар талабига мос келувчи янги талқиндаги мазмун касб этади. Мана шундай кўринишда у келажакка мерос бўлиб ўтади. Бизнинг кунимизгача Суқрот ва Демокрит асарларининг асл нусхаси сақланиб қолмаган, бироқ ҳар бир авлод уларнинг ғоясини ўзи учун янгитдан кашф қилди ва уларнинг фалсафасини талқин қилувчи минглаб китоблар яратилди. 3. Ў тмишдан қолган барча нарсалар бутунлай ўзлаштирилмайди, балки янги давр талабига, руҳига жавоб берувчи, моҳиятан зарур нарсаларгина олинади. Ҳозирда эскирган ва керакмас деб ҳисобланган нарсалар, келажакда балки янги моҳият ва муҳим аҳамият касб этар.

Аллақайси даврда қолиб кетган кийиниш усули кутилмаганда одатга айланиши мумкин. Янги ҳаёт қадим донишмандчилигидан ғоя олади. Ҳар бир этнос, халқ ўзининг мустақил, бетакрор, беҳад ноёб маданиятига эга. Халқлар ҳаётининг минтақавий, тарихий ўзига хослиги ҳар бир халқ маданиятининг ривожланиши учун шароит яратиб беради, у ёки бу этнос ҳаётининг сақланиб қолиши ва барҳаётлигига имкон туғдиради. Шу тарзда миллатлар олами - умумий коинот шаклланади, унда инсон ва уни тарихан ўраб турувчи табиат уйғунлашиб этносларнинг ижтимоий руҳиятига таъсир кўрсатади, миллий хусусият шаклланади ва унинг амалий фаолият йўналишини аниқлайди. Мана шу бошланғич маданият оламида инсон туради, бу ерда унинг муҳим ўрни, мақсади шаклланади, унинг диди, ҳаётий орзуси пайдо бўлади. Инсон, маданиятларга меросхўр сифатида миллий мулкини ўзлаштиради. Намунавий қадриятларни асрашда ва келажакка қолдиришда, жамиятда одамлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи, аниқ барқарорлик бўлиши зарур. Маданиятнинг мавжудлиги ва ривожланиш анъанасида, маданиятларни асраш усулида ҳам бу барқарорлик талаб этилади. Анъана маданиятда янги одатлар билан уйғунлашиб кетади. Инсонга нафақат билим, шунингдек, ҳаёт фаолиятида анъанавий ибратлар ва яхши ўзлаштирилган маҳорат ва кўникма ҳам зарур. Бироқ ижодкорликнинг бошланиши фикрлаш жиҳатдан дастлабки эслаб тасвирлашдан кўра сермаҳсулликни вужудга келтиради. Маданиятнинг ривожланиш жараёни ижодкорлик нинг субъекти саналган шахснинг шаклланиш жараёни билан бирга кечадиган ҳодисадир, яъни, инсонни нафақат жамиятда мавжуд бўлган маданий меъёрлар, анъана ва ибратлар, балки маданий жараёнларнинг ривожланиб бориши ҳам қўллайди. Таъкидланганидек, миллий маънавий меросга муносабат масаласи биринчи кунда жамият учун ўта муҳим ахамият касб этмо қ да. Зеро, яқин ўтмишда Туркистон халқларининг маданиятига паст назар қараш бир ёқлама ёндошиш давлат сиёсати даражасида эди. Тарихий ҳақиқат, адабиёт ва санъат

асарларига «синфий кураш», «халқчилик» каби меъёрлар орқали баҳо бериларди. И.А.Каримов «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида» асарида таъкидлаганидек, узоқ давом этган мафкуравий тазйиқга қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан - авлодга ўтиб келган ўз тарихий ва маданий қадриятларини ҳамда ўзига хос анъаналарини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. «Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан бебаҳо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган нихоятда муҳим вазифа бўлиб қолди 9 . Ўзбек халқининг бой маданий мероси минг йиллар давомида яратилган. Унда турли даврларда Ўзбекистон ҳудудида эътиқод қилинган зардуштийлик, буддизм, ислом ва бошқа динлар яратган маънавий-ахлоқий қадриятлар мужассамлашган; Унда-бутун дунёга машҳур имом ал-Бухорий, ат-Термизий, Нақшбандий, Яссавий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбек, А. Навоий каби кўплаб буюк мутафаккирларнинг билими ва салоҳияти гавдаланган ; бу меросда Амир Темур ва Бобурларнинг давлатчилик ва сиёсий қурилиш тажрибалари; буюк меъморчилик ёдгорликлари, тасвирий санъат, музика, амалий санъат асарлари ; халқ урф-одатлари ва анъаналари, миллий спорт турлари уйғунлашган. Мустақиллик йилларида халққа унинг маънавий ва маданий бойликларини қайтариш борасида кўплаб ишлар қилинди. Дастлабки, энг мухим қадам «Ўзбек тили хақидаги» қонуннинг қабул қилиниши бўлди. Бу билан ўзбек тилидаги халқнинг бебахо маданий , миллий бойлиги мақоми тикланди , ўзлигига қайтди. Бухоро ва Хива шаҳарларидаги меъморчилик ёдгорликларини таъмирлаш борасида фаол ишлар олиб борилиб, ёдгорликлар бугунги кунда жаҳон аҳамияти мақомига эга бўлди. Бу шаҳарларнинг 2500 йиллиги, Тошкентнинт 2000 йиллиги каби саналар катта тантана билан нишонланди. Ижтимоий - иқтисодий муаммоларга қарамасдан миллий маданиятни асровчи янги музейлар : Темурийлар даври тарихи музейи , 9

Олимпия шон - шарафи музейи , санъат асарлари галерияси очилди. Ўзбекистан тарихи музейи янги мазмундаги экспонатлар билан бойитилди. Меросни ўрганиш, уни асараш – бу ўзлигини англаш, миллат истиқболи демак. Халққа ўз тарихи ва хотираси қайтарилмоқда. Миллий ва жаҳон маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган юртдошларимизнинг ёди учун юбилей тантаналари ўтказилди. Ўтган йилларда Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Камолиддин Бехзод, Ахмад Фарғоний, Марғилоний юбилейлари нишонланди. Халқаро миқёсда Улуғбекнинг 600 йиллиги, Амир Темурнинг 660 йиллиги, Имом Бухорийнинг 1225 йиллиги ўтказилди. Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллиги «Алпомиш» эпосининг 1000 йиллиги кенг нишонланди. Айниқса қатоғон қурбонлари хотирасининг тикланиши хайрли иш бўлди. Улар орасида кўплаб маданият арбобларининг исм шарифлари бор: Мунавварқори, Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Рамзий, Боту, Ибрат ва бошқалар. Миллий удум - анъаналарни тиклаш бўйича ҳам қатор ишлар қилинди. Наврўз, Ҳайит каби қадимги миллий халқ байрамлари расман ҳаётга қайтди. Ҳайр - мурувват удумларини давом эттириш ва ёш авлодни баркамол тарбиялаш мақсадида Республика “Соғлом авлод учун” жамғармаси ташкил этилиб, дастлабки орденимиз ҳам шундай аталди. Ногирон болалар учун «Меҳрибонлик» каби саҳоват фестивали мунтазам ўтказиб келинмоқда. Ўзбекистонда халқаро кино, театр ва «Шарқ тароналари» каби мусиқали фестиваллар ўгказиш яхши анъанага айланиб қолди. Халқ баҳшичилик саньатига эътибор кучайиб Республика танловлари ўтказилди. Миллий курашимиз халқаро мақомга эга бўлиб, биринчи жаҳон Чемпионати ўтказилди. Юқорида таъкидланганидек, маданий қадриятлардаги ворислик жараёни нафақат миллий маданиятлар ривожидаги ворислик бўлмай, балки бошқа халқлар маданиятидаги ютуқларни умумлаштиришдан ҳам иборатдир. Марказий Осиё минтақасида яшовчи халқларнинг маданияти қадим

замонларда ҳам Ғарб ва Шарқ мамлакатлари билан яқин маданий алоқалар асосида ривожланган. Маданий ҳамкорликнинг кенг кўлами, этник ва ди ний мазмундаги чекланмаганлик Ватанимиз маданиятининг бағрикенглик хусусиятидир. Бугунги кунда миллий маданиятни тиклашга ва ривожлантиришга асосий эътиборини қаратган ҳолда Ўзбекистон халқи жаҳон маданияти ва цивилизациясининг замонавий ютуқларини эгаллашга,айни пайтда жаҳон маданияти ривожига ҳисса қўшишга интилмоқда. Бу борада халқаро танлов ва фестиваллар, турли миллатларнинг маданият кунлари, санъат асарлари кўргазмалари намойиш қилинди, Ҳинд маданият маркази, Француз маданият уйи сингари доимий фаолият кўрсатувчи 140 га яқин маданият марказлари очилди; ўз ўрнида Ўзбекистонда маданият ривожланишининг ўзига хос ҳусусиятларини ифодоловчи уни жаҳон маданиятида тутган ўрнини кўрсатувчи халқаро анжуманлар бўлиб ўтди. Жумладан: «Мирзо Улуғбек ва унинг жаҳон цивилизациясига қўшган ҳиссаси» (1994). «Ўзбекистоннинг жаҳонда тутган ўрни ва роли. Бухоро ва жаҳон маданияти» (1995), «Ўрта Осиё ва жаҳон цивилизацияси» (1998) мавзуларида ўтказилган халқаро конференция ва семинарлар. Ўзбекистон ўзининг бой маданий анъаналари ва жаҳон ма данияти жараёнларидаги фаол иштироки туфайли унинг халқаро миқиёсдаги мавқеи тобора ошмоқда. Бунинг яққол мисоли 1997 йилда Ўзбекистоннинг ЮНЕСКО ижроия кенгаши аъзолигига Ўзбекистоннинг сайланиши ва 1998 й. ноябрда Тошкентда ЮНЕСКО ижроя кенгашининг 155 сессиясини ўтказилишидир. Унда Ўзбекистоннинг таклифи билан «Жаҳон маданияти” ва ЮНЕСКО нинг аъзо давлатларидаги фаолияти» деган хужжат қабул қилинди. Жаҳон маданиятининг ажралмас қисми хисобланган миллий маданий меросни асраш ва ўрганиш режаси бўйича Ўзбекистан ЮНЕСКО билан узаро муносабатларини янада кенгайтирмоқда. Демак, маданият, маданий тараққиёт – ворислик қону нияти асосида мерос билан боғлиқ. Мерос – бугунни ўтмиш ва келажак билан боғловчи

ҳалқа. Ҳар бир халқ, миллат, тузум, даврга ўтмишдан, аждодлардан муаян мерос, маънавий қадриятлар қолади. Булар авлодлар яратган ишлаб чиқариш соҳаси – меҳнат қуроллар, техник ускуналар, меҳнат тажрибаси, малака кўникмалар, илмий кашфиёт, удум – анъаналар, турмуш тарзи, санъат ва мусиқа асарлари, диний, фалсафий қарашлар, замон ҳикматлари. Булардан кейинги авлод ўзлигига мувофиқ фойдаланади. Замон, давр талабларию, мезонлари асосида уларни бойитади, янги шакл, усулларни яратади. Инсоният, маданият тарихи (меъморчилик услублари, ёзувни кашф этилиши, тиббий ютуқлар, ахлоқий фазилатлар, ҳозирги ахбарот воситалари технологияси в.б.) сўзсиз бунинг исботи. Маданият, мерос туфайли мавжуд. Меросни ўрганиш, асраш, бойитиш - жахоний маданият ривожланиши ва янги босқичда такомил этишининг муҳим қонунияти ва шартидир. Мавзу буйича такрорлаш учун саволлар 1. Маданий мерос нима? 2. Маданий ворислик механизми қандай амал қилди? 3. Маданият, анъана удумларни тўла инкор этиш нималарга олиб келади? 4. Турли маданиятлар мулоқотининг зарурлиги ва аҳамияти'? 5. Ўзбек халқи яратган қайси қадриятлар умуминсоний қийматга эга? 6. Маданий ва маърифий меросга нисбатан Ўзбекистонда кандай сиёсат амалга оширилмоқда? 7. Ўзбекистоннинг ЮНЕСКО фаолиятидаги ўрни. 8. Юртимизда маънавий меросни тиклашга каратилган қандай тадбирлар амалга оширилди?

O'xshashlar

Маданий тараққиёт ва мерос

Маданий ва маърифий мерос

Миллий истиқлол ва ўзбекистонда маданий тараққиёт

Маданий-маърифий фаолият услубиёти

Маданий-маърифий фаолият назарияси